Քերթուածներ

ՍԱՔԻԱ-ՄՈՒՆԻ

Ա.

Գիշերախառն յառնեմ ի ձա՜յն քո, Սեթեա՛ն։

Նըսեմաստուեր ի խըցեկիս չիք այլ ոք,

Բայց յըստուերէս, բայց յըստուերէն թաղծութեա՜ն։

Իսկ ո՞ւր ես դու, ցայգուց երգի՜չ, Մասեաց մո՛գ.

Թերեւս ի քուն, յերազս հեշտին կամ ահեղ.

Թերեւս արթուն, դէտակն ոգւոց կամ աստեղ…։

 

Յինէն հեռի, բայց կեաս դու յիս, բարբառի՜ս.

Հարց առնես ինձ կեղերջականն այն ձայնիւ,

Որով յուզես (թերեւս ըզժայռս) յար զհոգիս,

Հարց առնես ինձ գորովանօք եւ ահիւ,

«Ընդէ՞ր արդեօք մեծ տըրտմութիւնն ես, Եղիա՛».

Եւ զամս յիշես, զամս առաջին, ուր տըղա՜յ…

Բ.

Տըղա՜յ էի։ Ծընընդավայրն իմ (այն դրա՜խտ)

Էր լի բուրմամբք, երգօք, շողիւք, սո՜ւրբ շընչովք.

Արփւոյն ճաճանչք ոսկի, հերք մօրն իմ անախտ

Էին որրանս. որրէին զիս բի՜ւր Սափփովք.

Եւ ժըպտէի՜. եւ հուր վառէր սեաւ յիմ աչս.

Արձակէի՜ սակայն խորին մերթ աւա՜չս…։

 

Վա՜ղ ըսկըսայ քայլել. գոգցե՜ս վախճանին

Ի սկզբանէ վա՜ղ հասանիլ տենչայի.

Վաղ ըսկըսայ խօսիլ. բանք իմ գո՜գ լային։

Բարձր իմ ճակտիս, խոր իմ հոգւոյս հաւս հայի

Յաւուր միում. եւ, մըտատա՜նջ, մօրս ասէ.

«ԶԱստուած տեսած չեմ. բայց Սատանն ա՛հ ա՛ս է»։

 

Եւ հաւն իմ այն, սուրբ քահանայ, տանէր զիս

Յեկեղեցի։ Բուրմունք հո՛ն ալ ու երգոց ձայնք.

Ողողէր զյարկն այն` լոյս. այլ էր, զի մազիս

Չափ սե՜ւ անկիւնք… մագնիսէին զաչս իմ ա՜յնք։

Յաղօթս երբ կայր երէցն` յերկինս ակնարկեալ,

Հարց առնէին ըստուերք ինձ` Կեա՞լ, թէ չը կեալ…։

 

Դրախտէն տաճար, ոսկեղջիւրէն ի Բոսփոր,

Յար երթեւեկ, որպէս մեղուն, որ գընայ

Վարդէն յասմիկ. մեղր ի ծաղկանց ոսկեփոր,

Մե՜ղր ի վիմաց քաղէի յար…։ «Ո՞վ է նայ»։

Մերթ այս հարցումն յեկեղեցւոջ, ի դրախտին,

Լըսէր ունկն իմ, եւ տագնապէ՜ր իմ հոգին…։

 

Տընկագործէր Հասգիւղի հաւս. աղօթէր

Պէշիկթաշի սուրբ հաւս։ Վարդ` մին, միւսն` նըշխարք

Ինձ տայր առատ։ Հոգեակս անհո՜ւն անօթ էր.

Թափանցէին անդ օրհնէնք, բոյրք, զո՛րս աշխարհք

Ազնըւագո՜յն ունէին, վե՜հ, սըրբագո՜յն.

Այլ աշնայի՜ն թերթի մ՚ունէր դէմքս ըզգոյն…։

 

Դեղնութիւնն այն ուստի՞ գայր ինձ…։ Յիմ սըրտին

Բունէ՞ր արդեօք որդ մը, մաշիչ, մահատու…։

Ընկճէի մերթ, եւ դողայի զերդ բարտին…։

Մերթ ինձ թըւէ՜ր, թէ դաշոյն մը` լա՜յն, հատո՛ւ,

Գըլխոյս վերեւ շողայր. ի դո՜ղ երթայի,

Ի թուփս ի սեաւ, տօսախս ի խիտ թաքչէի՜…։

 

Եւ ի տօսախսն այն գեղաձեւ, այլ նըսեմ,

Զոր տընկած էր հաւուն իմ ձեռք խընամոտ,

Թըռչնոց էին բոյնք։ Ըզգայի ինչ վըսե՜մ

Ի մըթութեանն, անտես աչաց, թըռչնոց մօտ,

Երբ մանաւանդ ձայնք անծանօ՜թ, անպատո՜ւմ,

Ինձ ուղղէին մեծ հարցումներն այն տըրտո՜ւմ…։

Գ.

Ի գիրս ի հին, առ իմաստունս յուսայի

Գըտնել ըզբառ առեղծուածոցն աշխարհի.

Ի զո՜ւր։ Ոչ ոք գիտէր. եւ, զերդ Եսայի,

«Ո՞ ծընաւ ինձ ըզսոսա», - հարց առնէի։

Ոչ ոք գիտէր։ Թաղէս, Սոկրատ, Պըլատոն,

Արիստոտէլ, Անաքսաքոր եւ Կատոն,

 

Ամենեցուն դիմեցի ես սըրտատրոփ.

Ի զո՜ւր։ Չոգայ Հըրէաստան, ի Հընդիկս։

Անդ` յԱրեւելս, ոք կեղալից` անուն Յոբ,

Յանկոյց հոգիս. ոչ եւս ունէր գանձ, խորտիկս.

Կապտեալ էին ինչք իւր ամեն. էր հիւանդ.

Անիծէ՜ր զլոյս, զարուսեակ, զմօրն իւր արգանդ։

 

Տառապէր նա տառապանօք անհնարին.

Այլ գիտէ՜ր նա…։ Գիտէր, թէ ո՛ւր գընայ մարդ

Յետ իւր մահուան` երկիր է մութ խաւարին,

Ուստ դառնայցէ ոչ. հանգիցէ՜ յաւէտ անդ։

Եւ պաշտեցի, պաշտեմ ըզ Յոբ զանիծող,

Որ ինձ ուսոյց, թէ բնաւից է վախճանն հող։

Դ.

Եւ երթայի, տըրտո՜ւմ յաւէտ, այլ եւ գոհ.

Գիտակցութիւնն Ոչընչին մեծ լընոյր զիս.

Մեծ ըզգայի զիս եւ հըզօր…։ Սակայն, ո՜հ,

Հանդըպեցայ հիւսան որդւոյն։ «Աւետի՜ս», -

Ձայնեց. ձայնն այն չը գիտեմ` ի՜նչ ունէր ջինջ.

«Սէր` ճշմարիտ. ա՛յլ ամենայն է ոչինչ.

 

Սէ՜ր աւետեմ, սէ՜ր քարոզեմ, սէ՜ր շընչեմ.

Թէ սիրով կեաք, երանեա՜լ էք յաւիտեան։

Հայրն իմ մընայ ինձ ի յերկինս. աստի չե՜մ։

Կեցջիք անդորր` հաւատալով յարութեան»։

Բանիցս ի լուր խըռնէր ամբոխ հոծ արանց,

Ե՛ւս եւ կանայց. գոգ ձայնն ազդէր իսկ քարանց։

 

Հետեւեցայ հիւսան որդւոյն մինչ ի լեառն,

Ուր մերկանդամ տարածուեցա՜ւ խաչին վրայ…։

Գանկ մը դատարկ խաչին առ ոտս, սեաւ ու սառն.

Ինձ խօսեցա՜ւ անշուրթ բերնովն անակռայ.

«Այս լեռնէն բարձր, Յիսուսէն հին, նաեւ մե՜ծ

Լեռ մը, մարդ մը կայ, հո՜ն` ի Հինտ, Բենարէս»։

Ե.

Յուղի անկայ` մերթ դառնալով իմ ետեւ։

Խաչին ըստուերն աշխարհի վրայ տարածուէր.

Գողգոթայէն մինչեւ Քէօլէն, զոյգ մը թեւ

Ընդգրկէր այժմ. ամեն ժողով այժմ բացուէր

Նազովրեցւոյն անուամբ։ Այլ թանձր եւս էր այժմ

Մըթութի՜ւնն այն` բաժին հոգւոյն յարաժամ…։

 

Դէպ յԱրեւելս, Հընդիկս ի կոյս երթայի,

Յերկիր, զոր գանկն այցելել ետ ինձ պատուէր։

Նըշմարէի հեռուստ հըսկայն Ալթայի։

Այլ ո՛ր զաչս իմ եւ ըզհոգի մագնիսէր,

Հիմալայան էր շողառատ, ահագին,

Առ ոտս, որոյ կէին արքայք արփածին։

 

Ծագէր արեւն. ոսկի շողիւքն իւր զինեալ

Գոգցես` կարապք ի բարձունս անդ սըրբափայլ,

Ըզմարտ սիրո՜յն մարտընչէին սաւառնեալ.

Եւ Ափսարայք, ոգիք օդոց հոգեզմայլ,

Աներեւոյթ խառնուէին լուռ այն մարտին.

Սուրբ բոյսն անիար յըղէր գոգի՜ն իւր հոտին։

 

Եւ Ափսարայք, կարապք, անիարք, իրք եւ էք,

Արձակեցի՜ն ահա ձայն մեծ ցընծութեան.

Դողաց երկիր, սարսռեցան ջուրք. Կոդամէք

Ունէին նոր շառաւիղ վեհ` Սիտտարթան,

Անյաղթելին, ամենագեղն ու գիտուն,

Ոյր տիեզերքն էր ապարան, դիցատուն։

 

Ո՜ Սիտտարթա, յոր Կոթամայք յար պանծան.

Ո՜ Սիտտարթա, Մայեայ որդիդ հրաշածին.

Ո՜ Սիտտարթա, ում երկիր պագ սուրբն անծան.

Ո՜ Սիտտարթա, Վիսվամիդրայ սան մեծին.

Ո՜ Սիտտարթա, իշխան, ռիշի, քահանայ.

Իմաստասէ՜ր մեծ, վարդապետ Նիրվանայ.

 

Դո՜ւ վարդապետ իմ, առաջնորդ եւ տէր միշտ,

Որ սիրեցիր Եազօտարան հրաշագեղ,

Այլ սիրեցիր ե՛ւս ըզխոհանս եւ ըզվիշտ,

Որ քան զբուրմունս եւ ըզհեշտանս եւ ըզգեղ

Նախընտրեցիր ըզկեղս, ըզփուշս, ըզՏէվա,

Եւ քան ըբըլուր Ռօհինի` զլե՜ռ Բանտավա։

 

Ուրուվիլվա՜` նըւիրական անտառն խո՜ր.

Ուրուվիլվա՜` խորհըրդանուէր բարձր անտառ.

Ուրուվիլվա՜` բընակարան հոգեւոր.

Ուրուվիլվա՜, ոյր մէն մի թերթն է մի տառ.

Ուրուվիլվա՜, զոր պաշտպանեն բիւր գազանք.

Վայրենի ձայնքդ` վե՜հ մըտածմանց արձագանգ…։

 

Բարձանց վըրայ, յանտառաց խորս, երազո՜ւն,

Ծառի մը յեց, անշարժ, անխօս, անքըթիթ,

Ի Բանտավա, յՈւրուվիլվա ծառասուն,

Զի՞նչ խորհէիր, ի տես անիարց ի փըթիթ.

Զի՞նչ խորհէիր, մինչ հեղեղատք եւ շանթիք

Գոռային զքեւ, ասա՛ ինձ, զի՞նչ, մե՛ծդ Հընդիկ.

 

Հիմալայա, Գանգէս, Սէյլան, Բենարէս,

Համայն Ասիա, նաեւ Եւրոպն այն գոռոզ,

Զոր ի հեռուստ, Սաքիա-Մունի՛, դու վարես

Նիրվանայի՜ն այն յանյատակ ի խորոց.

Գանգէս, Սէյլան, եւ մարգարիտք եւ անիարք,

Աղաղակեն, զոր կըրկնեսցեն վաղիւ մարք.

 

Աղաղակեն ովկէանոսք եւ աշխարհք,

Եւ բարձրաթռիչ արծուիք լերանց անմատոյց

Հընդկաց երկրին. երկրաց համայն խորք եւ դարք

Աղաղակեն յանլուր ի ձայն անդարձոյց.

Աղաղակեն նաեւ Քորէբ, Գողգոթա,

Յանհուն ի ձայն ըզբառն անհուն` Նիրվանա՜։

 

Ես զա՛յն ցանկամ, զանէացո՜ւմն իմ եսին

Յանյատակ ծոց տիեզերաց անպարոյր.

Ցանկամ զհանգիստ ի ջուրս ի սուրբ Գանգէսին,

Գանկն իմ լիցի՜ թաղար ծաղկին սըրբաբոյր.

Զիմ էութեան զվախճան ցանկամ, ի՛մս Օհան,

Զոչընչութիւնն անգի՜ւտ, անճա՜ռ, անվախճա՛ն…։

 

Չըքնաղագեղ Եազօտարայ գիրգն ի գոգ,

Արքայազուն, հրաշածընունդ Սիտտարթան

Նընջէր արբշիռ սիրով, երգօք ու խընկօք.

Զարթեաւ ընդոստ. տըրտո՜ւմ ընդմիշտ, յոգւո՜ց հան.

Եազօտարան` արեգածին չըքնաղ կին,

Եհարց ցընա. «Զի՞նչ պակասի իշխանին»։

 

Պատասխանի Սիտտարթան ետ. «Չը գիտե՜մ»։

Գիշերախառն, Յովհա՛ն, ի ձայնդ յարուցեալ,

Ցը մա՜հ տըրտում, պատասխան տամ. «Չը գիտե՜մ».

Հարցման, զոր ինձ ուղղես ի խոր դու յուզեալ`

«Ընդէ՞ր արդեօք մեծ տրտմութիւնն ես, Եղիա՛»։

Գիտութիւնս է, տենչս է միակ` Նիրվանա՜…։

6 Յուլիս 86, Իճատիէ

(Երկրագունտ, 1886, էջ 329)