Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Բ.

Հեղինակ
ՉԱՄՉԵԱՆՑ ՄԻՔԱՅԷԼ  

Բաժին
Հայ դասական մատենագրութիւն  

Թեմա
Պատմագրութիւն  
Դիտել
Կարեւոր համարիմ աստանօր հայիլ եւ ՚ի գիրս Կլեմէսի Գալանոսի` որ ծաղկեցաւ իբր Ճ ամօք յառաջ քան զմեր աւուրս. եւ պատշաճ վարկանիմ քննել, թէ զի'նչ արդեօք գրէ զՅովհաննէ հայրապետէ. եթէ կամիցիմք յառաջ բերել, կամ ՚ի քնն ութիւն մատուցանել, երկար լինի յոյժ. վասնորոյ եւ համառօտիւ իմն քանի մի բանս միայն քաղելով դիցուք աստ ՚ի գրուածոց նորա:
       Սա ՚ի հատորն. ա. գլ. 17. յետ զայլեւայլ բանս ՚ի մէջ բերելոյ յերեսն. 202. յաւելու խօսիլ զյաջորդէն Եղիայի, եւ ասէ. Արդ ել ՚ի մէջ հայոց աշխարհին այս Յովհան հայրապետ. ՚ի ժամանակս վեցերորդ տիեզերական սիւնհոդոսին, որ գումարեալ եղեւ ՚ի Կոստանդինուպօլիս ՚ի թվին փրկչին. ո եւ ձ. ամին.. Յայնժամ յարեալ անդ կեղծաւոր առաջնորդ Օձնեցին` թափէր ՚ի մէջ եկեղեցւոյն զչար թիւնն մոլորութեանց… Արար զչարաժողով ինչ ՚ի քաղաքին Մանազկերտոյ. եւ հաստատեաց հաւատալ ՚ի Քրիստոս ո'չ թէ միայն զմի բն ութիւն ընդդէմ սրբազան ժողովոյն Քաղկեդոնի, այլ եւս զմի կամս եւ զմի ներգործութիւն, որ աղանդն դատապարտեալ էր ՚ի նմին ժամանակին ՚ի վեցերորդ տիեզերական սուրբ ժողովոյն: Եւ թէպէտ կային յայնժամ ՚ի մէջ հայոց հրէական սովորութիւնք ոմանք. վասն զի զոչ ոք ձեռնադրէին քահանայ` եթէ ոչ ծնեալ էր ՚ի քահանայական ցեղէ. եւ խորովէին զմիս ՚ի մէջ սրբոյ սեղանոյն, եւ տային ուտել ժողովրդեանն, եւ յաւուրս կիրակէի աղուհացիցն ուտէին զպանիր եւ զձու. սակայն Օձնեցին աճեցոյց ՚ի վերայ դոցա զայլ չար սովորութիւնս. քանզի հաստատեաց այնուհետեւ ո'չ խառնել զջուրն ՚ի գինի սուրբ բաժակին. եւ յաւուր մեծի հինգշաբթին ոչ հաղորդել ժողովրդեանն. եւ յաղուհացսն շաբաթ օրն լուծանել զպահսն իբրեւ զկիրակին եւ որպէս զի ՚ի ձեռն կեղծաւոր ութեան հաւանեցուսցէ ամենեցուն ընդունել զայսպիսի եւ զայլ չար սահմանադրութիւնս իւր, ցուցանելով զինքն սիրող պահուց` ցանրացոյց զայլ պահսն հայոց. եւ հրամայեաց նոցա ՚ի յաւուրս պահուց ո'չ ուտել զձուկն եւ զձէթ, եւ ո'չ ըմպել գինի. որպէս եւ հայք հաստատապէս առնեն մինչեւ ցայսօր: Եւ թէ ՚ի ժամանակս այնոսիկ այնպէս վարէին եկեղեցիքն Հայաստանեայց, որպէս եւ այժմ ասացաք, յայտնի վկայեն ո'չ թէ միայն բանքն վերոյ գրեալ պատմութեանն, (որոյ հեղինակի անուն ոչ գոյ ) այլ եւս կանոնադրութիւնքն սահմանեալք վասն հայոց ՚ի սրբոց հարցն վեցերորդ ասացեալ սիւնհոդոսին: Զայսոսիկ այսպէս եդեալ Կլեմէսի Գալանոսի` ապա բերէ զչորս կանոնս այնր վեցերորդ ասացեալ սիւնհոդոսի: Եւ զկնի յաւելու. բայց ասէ մոլորեցուցիչ Օձնեցին այլազգ կանոնեաց. եւ վասն այսր` Մովսէս խորենացին դառնապէս ողբայ: Զայսպիսիս գրէ Կլեմէս եւ ՚ի հատորն. բ. երես. 65. մինչ ՚ի 71. եւ երես. 132., եւս եւ ՚ի հատորն. գ. երես. 560. եւ 567. եւ յայլ եւս անհամար տեղիս:
       Զայսոսիկ յայտ է թէ ոչ գրէր Կլեմէս Գալանոս այսպէս, եթէ գտեալ էր զհարազատ պատմութիւն Յովհաննու հայրապետի, եւ զբուն գրուածս նորին. զի թէ յիրաւի տեսեալ էր զայնս, ոչ միայն չասէր զայդպիսիս, այլեւ անտարակոյս ընդ ուղղափառս դասէր զնա, որպէս եւ դասեցին Գրիգոր Վկայասէր, Ներսէս Շնորհալին, եւ Գրիգոր Տղայ կոչեցեալ, ընդ որս Լամբրոնացին, եւ Թէորիանէ իսկ. վասն որոյ եթէ կամիցիմք զճշմարիտն ասել, յայսմ մասին անմեղադրելի լինի Կլեմէս ընդ երկուց. Մի ' զի պաշարել ՚ի միտս իւր նախադատութեամբ զՅովհաննէ հայրապետէ` ոչ կարէր անաչառ մտօք զիրսն քննել: Եւ երկրորդ` զի որպէս եւ ինքն վկայէ, միա'յն զմի անանուն պատմագիր է գտեալ, որ քանի մի տողիւք աւանդէ համաձայն նախայիշեալ աղաւաղ գրութե` թէ Յովհան հայրապետ զայս ինչ եւ զայն ինչ արար. եւ ինքն Կլեմէս պարզամտութեամբ հաւատալով նմա` հետեւի նմին:
       Իսկ զոր յաւելու Կլեմէս ՚ի վերայ այնր պատմութեան, այն է մեկնաբանութիւն. զի սովոր ութիւն ունի Կլեմէսի նախ դնել զքանի մի տող պատ մութիւն անծանօթի իւրում պատմչի. եւ յետոյ վերնագիր դնէ այսպէս . Մեկն ութիւն վարդապետին. եւ ապա մակաբերելով յաւելու ՚ի նոյն բազմադիմի բանս. եւ այս յամ ընթացս պատմ ութեան իւրոյ: Եւ բազում ինչ եւս ՚ի վերայ անցից հնագունից` ՚ի լրոյ եւ յաւանդութենէ իւրոյ ժամանակի մարդկան առեալ ՚ի նոյն յաճախէ. զայս եւ ինքն խոստովանի ՚ի վերայ Յովհաննու հայրապետի ՚ի լատիներէնն. հատոր. ա. երես. 202. ուր սկիզբն առնէ երկար շարագրութեամբ ձեւացուցանել զլուեալսն ՚ի ռամկաց` յարելով յայնս եւ զբանս անծանօթ պատմագրի իւրոյ, եւ գուն գործէ ցուցանել` թէ Յովհան հայրապետ յաջորդն Եղիայի առաւել քան զամենեսին ամենայն իրօք ընդդէմ զինեցաւ յունաց, եւ քակեաց զմիութին, եւ եղեւ բաժանիչ ազգին:
       Եւ սակայն ՚ի մեղադրութենէ եւս ոչ զերծանի Կլեմէս յայսմ մասին` ըստ երկուց: Մի ' զի յայսպիսի ծանր իրս ո'չ էր պարտ միում անծանօթ եւ անանուն եւ յետին պատմագրի միայն հաւատալով, եւ խօսից հասարակ մարդկան ունէն մատուցանելով` կարգել զպատ մութիւն իւր իբր ճշմարիտ: Եւ երկրորդ ինքն` որ այդպէս գրէ ՚ի բազում տեղիս, ՚ի բանից իւրոց կարէր տարակուսիլ` եւ կասկածիլ ՚ի վերայ իրացդ. որովհետեւ ինքն իսկ Կլեմէս զայնպիսի բանս եւս աւանդէ ՚ի գիրս իւր, յորոց աննահանջելի ապացուցութեամբ ապացուցանի, թէ Յովհան հայրապետ յաջորդն Եղիայի` այսինքն է Օձնեցին, ո'չ միայն չիցէ հակառակ կացեալ, այլեւ միաբան ութիւն արարեալ ընդ եկեղեցւոյն յունաց, եւ ընկալեալ զժողովն Քաղկեդոնի:
       Այլ թէ զիա՞րդ դիցուք աստ առաջի անխարդախ ՚ի բանից նորին Կլեմէսի. քանզի սա ինքն Կլեմէս գրէ ՚ի հատորն. ա. գլ. 9. երես. 76. 77. 78. 79. եւ 84. եւ ՚ի հատորն. բ. երես. 133. եւ յայլ բազում տեղիս, թէ սուրբն Գերմանոս պատրիարգ Կոստանդինուպօլսոյ գրեաց թուղթ առ կաթուղիկոսն հայոց, թէ ընդէ՞ր ո'չ ասէք ՚ի Քրիստոս երկու բնութիւն, եւ ոչ ընդունիք զժողովն Քաղկեդոնի: Եւ հաստատէ սա ինքն Կլեմէս յայդոսիկ յիշատակեալ տեղիսդ, թէ կաթուղիկոսն հայոց` որ նստէր յայնժամ, հաւանեցաւ ընդ այն, եւ գրեաց թուղթ միաբան ութեան եւ ընդունել ութեան սուրբ ժողովոյն. եւ արար միաբան ութիւն ընդ եկեղեցւոյ, եւ այլն: Իսկ արդ` այն կաթողիկոս էր Յովհան հայրապետ յաջորդն Եղիայի` Օձնեցին, ապա ուրեմն ընդ Կլեմէսի Յովհան հայրապետ Օձնեցի ընկալաւ զժողովն Քաղկեդոնի, եւ հաւանեցաւ ընդ դաւանութիւն Քաղկեդոնականաց, եւ արար միաբան ութիւն ընդ նոսա:
       Իսկ թէ յիրաւի այն կաթողիկոս էր Յովհան հայրապետ յաջորդն Եղիայի, ամենեւին չիք տարակոյս. զի առհասարակ ամենայն պատմագիրք հայոց, եւս եւ ասորւոց, նաեւ այն անծանօթ պատմիչն` զոր բերէ ինքն Կլեմէս, դնեն զայն Յովհան հայրապետ յաջորդ Եղիայի նստեալ յամի տեառն իբր. 718. մինչեւ ցամ տեառն. 719. կամ 730: Եւ Կլեմէս վկայութեամբ Բարոնիոսի կարդինալին դնէ ՚ի հատորն. ա. երես. 77. թէ Գերմանոս նստաւ պատրիարգ յամի տեառն. 714. մինչեւ ցամ տեառն. 729. կամ 730. որպէս դնեն եւ այլ պատմիչք, եւս եւ գաւազանագիրն պատրիարգաց յունաց: Տե'ս ահա, զի յորում ժամանակի Գերմանոս ունէր զաթոռ պատրիարգութեան, ՚ի նմին ժամանակի եւ այն Յովհան հայրապետ` ունէր զաթոռ կաթուղիկոսութեան:
       Ասացի` թէ նաեւ անծանօթ պատմիչն` զոր բերէ Կլեմէս դնէ զՅովհան ՚ի նմին ժամնակի, քանզի այն պատմագիր Կլեմէսի` այսինքն բերելոյ նորա. հատոր. ա. երես. 12. դնէ, թէ յառաքելոյն Բարթուղիմէոսէ եւ ՚ի Թադէոսէ` ՚ի յաջորդ ամէ համբարձմանն Քրիստոսի, որ է ամենայն տեառն. 34. կամ 35. մինչեւ ՚ի Լուսաւորիչն անցին ամք. 266: Եւ ՚ի յերես. 198. դնէ նոյն պատմագիրն Կլեմէսի, թէ ՚ի Լուսաւորչէ մինչեւ ցՆերսէս Աշտարակեցին անցին ամք. 218. եւ յԱշտարակեցւոյն մինչեւ ցԵզր` ամք. 112. եւ յԵզրէ մինչեւ ցՅովհան Իմաստասէր, կամ ցժողովն նորա` ամք. 95: Արդ` այս ամենայն ամք, զորս կարգաւ թուէ, ՚ի մի գումարեալ առնեն. 725. կամ 727. այն է ութերորդ ամն կաթուղիկոսութեան Յովհաննու, եւ երկոտասաներորդ ամն պատրիարգութեան Գերմանոսի: Ուրեմն նաեւ ընդ պատմագրին Կլեմէսի (զորոյ զհաշիւն բազմօք ջատագովէ անդանօր նա ինքն Կլեմէս. հատոր. ա. երես. 200. զոր եւ հաստատէ. ՚ի հատ. գ. երես. 248. ) Գերմանոս եւ Յովհան Իմաստասէր էին ՚ի միում ժամանակի. եւ վճարեցան ՚ի նոյն ամի. իբր զի ՚ի նմին տարւոջ, յորում ընկեցաւ յաթոռոյ սուրբն Գերմանոս, վախճանեցաւ եւ Յովհան Իմաստասէր:
       Եւ չէ ' մարթ ասել, թէ անծանօթ պատմագիրն Կլեմէսի ո'չ ՚ի Գալանոսէ առաքելոյն ՚ի հայս, այլ` ՚ի մահուանէ նոցա սկիզբն առնէ հաշուին իւրոյ. վասն զի եթէ ՚ի մահուանէ հաշուեսցի, ոչ ուղիղ ելանէ ժամանակ Լուսաւորչին` ո'չ ըստ պատմագիրն Կլեմէսի, եւ ո'չ իսկ ընդ նմին Կլեմէսի: Ո'չ ըստ պատմագրին. նախ` զի նա դնէ զնստիլ Լուսաւորչին յամի տեառն. 301. կամ 302. արդ` անհնարին է այսպէս գալ, եթէ ՚ի գալստենէ անտի առաքելոյն ՚ի Հայս ոչ դիցի այդ հաշիւ. քանզի եդեալ զամենայն տեառն. 34. կամ 35. առաջին ամենայն գալստեան առաքելոյն, եւ յաւելեալ ՚ի նոյն ամս. 366. ըստ պատմագրին, զգումարն գտցես. 301: Երկրորդ` զի ըստ այդմ, ժամանակագր ութիւն նորա յառաջ շարժիւր եւ անցանէր ոչ միայն քան զժամանակ Յովհաննու Օձնեցւոյն, այլեւ քան զժամանակ յաջորդի նորա. վասն զի յայտ է թէ առաքեալն ոչ սակաւ ամս շրջեցան քարոզութեամբ, մինչեւ ՚ի նահատակիլ իւրեանց: Ո'չ ընդ Կլեմէսի. զի որպէս հանդերձեալ եմք գրել ՚ի ստորեւ, Կլեմէս յաւէտ կամի յետս ՚ի վեր տանիլ զհաշիւն` քան թէ ՚ի վայր, որովհետեւ ջանայ ՚ի ժամանակս վեցերորդ ժողովոյն մերձեցուցանել զժամանակ Օձնեցւոյն։ Սոյն հաշիւ հաստատի եւ յայլմէ բանէ նորին պատմագրի, զոր բերէ Կլեմէս. յասել նորա. հատ. ա. երես. 198. թէ Եղիա նախընթացն Օձնեցւոյն նստաւ ՚ի թուին հայոց. ճծբ. եւ անտի մինչեւ ցՕձնեցին կամ ցժողովն նորա թուէ ամս. իդ: Արդ` 24. ամենայն յաւելեալ ՚ի 152. լինի 176. թուականն հայոց. որում համեմատի ամենայն տեառն. 717. ուրեմն Օձնեցին յայն ժամանակս էր: Թէպէտ Կլեմէս ոչ բաղդատելով զառաջին հաշիւ իւրոյ պատմագրի ընդ այսմ հաշ ութիւն նորա` պարզամտութեամբ եդեալ է ընդ սխալագիր օրինակաց , թէ Եղիա նստաւ ՚ի թուին հայոց. ճժբ. փոխանակ դնելոյ. ճծբ. ըստ որում դնեն եւ այլ ամենայն պատմիչք հայոց: Ասացի` պարզամտութեամբ է եդեալ. զի այդու ինքնին վեր ՚ի վայր առնէ զկարգ պատմ ութեան եւ ժամանակագր ութեան իւրոյ. վասն զի ինքն իսկ դնէ` թէ Եզր կաթողիկոս էր ՚ի ժամանակս Հերակլի. որպէս եւ է իսկ. ըստ որոյ չափին նաեւ ժամանակք յաջորդեաց նորին. բայց ՚ի դնել` թէ եղիա նստաւ ՚ի թուին հայոց. ճժբ. քառասուն ամօք ՚ի վեր շարժի ժամանակագր ութիւն նորա. եւ Եզր գնայ ՚ի վեր յառաջ քան զաւուրս Հերակլի եւ Փոկասու ՚ի նախկին ամս Մօրկայ. որ է անհնարին. ուրեմն եթէ հայէր ՚ի կարգ ժամանակին , եւ ՚ի մի գումարէր զամս իւրաքանչիւր կաթողիկոսաց` անտարակոյս դնէր զԵղիա ՚ի թուին հայոց. ճծբ. եւ ոչ թէ . ճժբ:
       Այլ զիա'րդ եւ իցէ որովհետեւ առաջին հաշիւ իւրոյ հեղինակի ընդունելի է Կլեմէսի, նաեւ զի որպէս ասացաք` ամենայն պատմիչք այնպէս դնեն, նովին իսկ յայտնի ցուցանի` թէ յաջորդն Եղիայի Օձնեցին եւ Գերմանոս էին ՚ի նմին ժամանակի: Եւ զի Կլեմէս դնէ, թէ Գերմանոս գրեաց յայնժամ թուղթ առ կաթուղիկոսն հայոց, եւ կաթողիկոսն արար միաբանութիւն, այդու բանիւ հարկի ասել` թէ յայնժամ նա ինքն Յովհան Օձնեցին էր, որ արար զայն միաբանութիւն: Եւ հաւանակագոյն է ասել, թէ յայնժամ շարագրեալ իցէ նա զգիրսն մարդեղ ութեան զյիշատակեալն ՚ի Լամբրոնացւոյն եւ ՚ի Գրիգորէ կաթողիկոսէ եւ ՚ի Շնորհալւոյն:
       Ասիցես նախ. Կլեմէս Գալանոս, որպէս ունիմք ասել ՚ի ստորեւ, ո'չ որոշէ, թէ Օձնեցին նստաւ յամի տեառն. իբր. 718. մինչեւ ՚ի 719. այլ` յամի տեառն իբր. 736. եւ անդր եւս. իսկ ՚ի նախագրել բանսդ դնէ. 680. ուրեմն ըստ Կլեմէսի Յովհան Օձնեցին ո'չ էր ՚ի ժամանակս Գերմանոսի: Պատասխանեմ նախ, այդ ոչինչ է. զի Կլեմէս որովհետեւ ո'չ ունի զայլ պատմիչ յորոշումն ժամանակի առաջնորդ իւր` բաց յանծանօթ պատմագրէ անտի, զոր բերէ, զժամանակ Օձնեցւոյն պարտի ըստ նորա դնել, կամ գո'նէ ընդ այլ պատմչաց, եւ ո'չ թէ ընդ իւր մտաց. իսկ արդ` այն պատմագիր նորա, եւ այլ ամենայն պատմիչք հայոց, դնեն զՕձնեցին ՚ի ժամանակս Գերմանոսի , ապա ուրեմն եւ ըստ պատմագրի իւրում պարտի ասել Կլեմէս, թէ Օձնեցին նստաւ յայն ժամանակսն. մանաւանդ զի Կլեմէս յետ երկար վիճելոյ հատոր. ա. յերես. 199. եւ 200. կնքէ զբան իւր, թէ այս հաշիւ իւրոյ պատմագրի է ուղիղ իսկ այն` զոր ասէ յամի տեառն. 680. է ժամանակ ժողովոյն Կոստանդինուպօլսոյ. զորմէ ունիմք խօսիլ ՚ի ստորեւ: Պատասխանեմ երկրորդ. որպէս եւ կամի` դիցէ Կլեմէս, մեզ չէ ' փոյթ. բաւական է այն , զոր ասէ` թէ ՚ի ժամանակս Գերմանոսի կաթողիկոսն հայոց արար միաբան ութիւն ընդ յունաց. եւ զայն կաթողիկոս դասէ ՚ի կարգս ուղղափառ սուրբ հարցն հայոց. հատոր. բ. ՚ի հատոր. հարց: Իսկ արդ` ամենեքին վկայեն, թէ այն կաթուղիկոս էր Օձնեցին, ապա ուրեմն ըստ Կլեմէսի` Օձնեցին է, որ արար զմիաբան ութիւն ընդ յունաց:
       Ասիցես երկրորդ. գուցէ Եղիա կաթողիկոս էր այն, որ արար զայն միաբանութիւն, եւ ոչ Օձնեցին: Պատասխանեմ, այդմ չէ ' հնար լինել` ո'չ ընդ կարծեացն Կլեմէսի, եւ ո'չ ընդ հարազատ պատմ ութեան հայոց: Ո'չ ընդ կարծեաց Կլեմէսի. զի ինքն Կլեմէս յայտնի գրէ. հատոր. բ. երես. 133. թէ ` որ արար զմիաբանութին, ոչ էր Եղիա կաթողիկոս, եւ ոչ նախընթաց նորա, այլ` որ զկնի էր Եղիայի. տե'ս ՚ի նշանակեալ տեղիդ: Եւ դարձեալ` ինքն Կլեմէս գրէ. հատոր. բ. երես. 198. եւ 199. թէ Եղիա կաթողիկոս արդէն միաբան էր ընդ եկեղեցւոյն յունաց, եւ ոչ երբէք բաժանեցաւ ՚ի նմէ. արդ` եթէ միաբան էր` եւ չէր երբէք բաժանեալ, ապա զի՞ եւս պիտոյ էր զայնպիսի նոր միաբան ութիւն առնել, զորպիսի դնէ Կլեմէս յաւուրս Գերմանոսի, համարելով` թէ կաթողիկոսն հայոց յայնժամ չիցէ լեալ միաբան, եւ բանիւ Գերմանոսի արարեալ իցէ նորոգ միաբանութիւն: Եւ ո'չ ըստ հարազատ պատմ ութեան հայոց. զի Յովհաննէս կաթողիկոս պատմաբանն, Ասողիկ , եւ այլ պատմիչք մեր միաբան աւանդեն, թէ Եղիա միշտ հակառակ եկաց քաղկեդոնականաց, եւ հալածեաց զնոսա, եւ ոչ երբէք միաբանեցաւ ընդ նոսա մինչեւ ՚ի մահ իւր. ուրեմն ո'չ է նա` որ արար զայն միաբանութիւն, զոր դնէ Կլեմէս:
       Դարձեալ` որպէս յայտ է ՚ի կարգէ ժամանակին, հայելով ՚ի թուղթ սրբոյն Գերմանոսի, եւ ՚ի վարս Ստեփաննոսի Սիւնեցւոյ` որ եբեր զայն թուղթ ՚ի Հայս, եւ ՚ի յիշատակարանս` զոր գրեալ է նա ինքն Սիւնեցին ՚ի կայսերութեան Լեւոնի Իսաւրացւոյ, այն թուղթ Գերմանոսի յետ մահուն Եղիայի յաւուրս կաթուղիկոսութեան Օձնեցւոյն առաքեցաւ ՚ի Հայս, եւ այսմ չի'ք տարակոյս. տե'ս զոր ասացաք ՚ի ծանօթ. ծղ. (1). երես. 555. եւ 556: Արդ` եթէ ընդ Կլեմէսի կաթողիկոսն` որ նստէր ՚ի Հայս ՚ի գալ Ստեփաննոսի, ընթերցեալ զայն թուղթ Գերմանոսի` գրեաց համաձայն պատասխանի, եւ արար միաբան ութիւն ընդ յունաց, այնու հարկի Կլեմէս ընդունիլ, թէ նա ինքն Օձնեցին է` որ արար միաբան ութիւն ընդ յոյնս յաւուրս Գերմանոսի, եւ ոչ այլ ոք:
       Ասիցես երրորդ` թերեւս ըստ Կլեմէսի յաջորդն Օձնեցւոյ` այսինքն է Դաւիթ կաթողիկոս` իցէ արարեալ զայդ միաբանութիւն: Պատասխանեմ. անհնարին է այդմ լինել. զի ըստ ամենեցուն հաշուելոյ անկեալ էր յայնժամ Գերմանոս ՚ի պատրիարգութենէ: Եւ դարձեալ` ընդդէմ է այդ ամենեցուն. զի ոչ ոք ՚ի պատմագրաց աւանդէ զայսպիսի ինչ: Ընդդէմ է եւ ինքեան Կլեմէսի. զի ինքն ՚ի բազում տեղիս, մանաւանդ ՚ի հատորն. ա. գլ. 17. եւ որ զկնի, ցուցանէ` թէ յաջորդք Օձնեցւոյն բաժանեալ մնացին եկեղեցւոյ բազում ժամանակս. որոյ վասն անդադար հարուածեալ լինէին ասէ հայք. ուրեմն եւ ըստ Կլեմէսի իսկ` ո'չ յաջորդն Օձնեցւոյ եւ ոչ նախընթաց նորա արար զայն միաբանութեան. այլ միայն նա ինքն Օձնեցին. որոյ եւ ժամանակն անխախտ կապեալ է ընդ ժամանակին Գերմանոսի:
       Զայս մա'րթ է ապացուցանել եւ այլով բանիւ նորին Կլեմէսի. քանզի սա ինքն Կլեմէս ոչ ուրեք յարմար տեսեալ կարգել զայն միաբանութիւն` չպատմէ յայլ ժամանակս, այլ` յաւուրս Յովհաննու Օձնեցւոյ. տե'ս ՚ի գիրս նորա. ՚ի հատոր. բ. երես. 131. եւ 133. ուրեմն ըստ Կլեմէսի Օձնեցին արար զայն միաբանութիւն: Բայց քանզի սա ինքն եդեալ է միանգամ ՚ի մտի, թէ Օձնեցին բաժանեաց զազգն եկեղեցւոյ, եւ ոչ թէ միաբանեաց, ՚ի պատմել անդ. հատոր. բ. երես. 133. զմիաբանութին ՚ի ժամանակս Գերմանոսի ՚ի կենդանութեան Օձնեցւոյն` զկաթողիկոս այնր ժամանակի այլ ոմն համարի յՕձնեցւոյն. եւ զայլ անուն ՚ի մէջ մատուցեալ` Բաբգէն դնէ. իսկ թէ զիա'րդ լինիցի այս, ոչ իմանամ: Եթէ ՚ի պատմագիրս հայիմք, ըստ վկայելոյ ամենեցուն ոչ գտանեմք յայնժամ եւ ոչ յետոյ Բաբգէն անուն կաթուղիկոս: Զայս վկայէ եւ ինքն իսկ Կլեմէս. հատ. ա. երես. 76. ո'չ կարացաք ասէ ստուգել, թէ ո'վ ոք էր այդպիսի Բաբգէն հայրապետ. կամ ըստ որում լաւ եւս դնէ ՚ի լատիներէնն. ո'չ բնաւ կարացաք գտանել: Եւ յաւելու եւս ուղղութեամբ ՚ի նոյն երես. թէ ՚ի շարադրութիւնս հայրապետացն հայոց ոչ ընթեռնումք գոլ զայլ միւս Բաբգէն անուն կաթուղիկոս, բաց միայն ՚ի միոջէ, որ յիշատակեալ եղեւ ՚ի վերոյ` հետեւօղն (այսինքն անմիջապէս յաջորդն ) Յովհաննու Մանդակունւոյ : Արդ` եթէ ըստ ամենեցուն վկայելոյ, յայն ժամանակս` այսինքն յաւուրս Գերմանոսի` իբր երկու հարիւր եւ յիսուն ամօք յետոյ քան զՄանդակունին, ոչ գոյր Բաբգէն, այլ` Յովհան Օձնեցի, ուրեմն զայն միաբանութիւն` որ եղեւ ասէ Կլեմէս յաւուրս Գերմանոսի, արարեալ է Յովհան Օձնեցին: Իսկ զոր Կլեմէս Բաբգէն անուամբ ՚ի մէջ բերէ աստ, ինքն իսկ վկայէ` թէ ոչ գտի Բաբգէն անուամբ կաթողիկոս նստեալ յայն աւուրսն. ուր այլ ամենայն պատմիչք իրօք եւ անուամբ դնեն Յովհան Իմաստասէր յՕձնայ:
       Զայս նա ինքն Կլեմէս եւս յետ բազում քննութեանց խոստովանի. հատ. ա. ՚ի յառաջաբ. երես. 3. ուր ասէ ՚ի լատիներէնն, թէ զայն կաթողիկոս` զոր մեք Բաբգէն ասացաք յաւուրս Գերմանոսի, զնոյն զայն այլով անուամբ, այսինքն Յովհաննէս անուամբ եդեալ է հայ պատմիչն. զսոյն գրէ եւ յերես. 7 7: Իսկ արդ` եւ այլ ամենայն մատենագիրք անուամբ Յովհաննու Օձնեցւոյ յիշեն զայն կաթուղիկոս` որ էր յայն աւուրսն. ուրեմն խնդրեալն Կլեմէսի ընդ անուամբ Բաբգէնի` է յիւրում Յովհան Օձնեցին: Այլ թէ ընդէ՞ր Բաբգէն դնէ Կլեմէս, գիտելի է, զի յայսմաւուրս ՚ի յուլիսի. 24. ասի, թէ առ Բաբգէն յղեաց Գերմանոս զայն թուղթ. բայց որպէս ասացաք ՚ի պատմ . գլ. կա. երես. 400. եւ ՚ի ծանօթ. ծզ. (1). երես 556. այն Բաբգէն ո'չ էր կաթողիկոս, այլ` իշխան աշխարհին Սիւնեաց. յորմէ աշխարհէ էր եւ նա ինքն Ստեփաննոս` որ տարաւ զայն թուղթ: Եւ զի Կլեմէս առանց տարակուսելոյ համարի զնա կաթուղիկոս հայոց, եւ զի կաթողիկոս համարելով` հաստատէ եւ պնդէ ցուցանել, թէ Գերմանոս առ այն կաթողիկոս գրեաց, եւ նոյն կաթողիկոսն հայոց ընդ այն ասէ հաւանեցաւ, եւ արար միաբանութիւն, այսու հարկաւորի պնդել եւ ցուցանել, թէ ո'վ ոք եւ իցէ այն կաթողիկոս` հաւանեալ է ընդ թուղթն Գերմանոսի, եւ արարեալ է միաբա նութիւն ընդ քաղկեդոնիկս: Եւ զի այն էր Յովհան Օձնեցին. ուրեմն ընդ Կլեմեսի Յովհան Օձնեցին արար զայն միաբանութիւն: Բայց արդ` որովհետեւ Կլեմէս Բաբգէն դնէ աստ, սորին վասն փոխէ եւ զբան Լամբրոնացւոյն. քանզի գրէ ՚ի հատորն. ա. երես. 76. եւ ՚ի հատոր. բ. ՚ի բազում տեղիս, թէ Լամբրոնացին յատենաբան ութեան իւրում ՚ի մէջ բերեալ իցէ զԲաբգէն հայրապետ իբրեւ զմի յայնց, որք արարին զմիաբան ութիւն ընդ յունաց: Եւ սակայն ՚ի յատենաբանութեան Լամբրոնացւոյն` ո'չ ՚ի տպագրեալն, եւ ո'չ ՚ի ձեռագիրս, եւ ոչ այլուր, դնի անունս Բաբգէն, այլ` յամենին միօրինակ դնի Վահան հայրապետ: Իսկ Կլեմէս զիա'րդ կամի փոփոխել եւ Բաբգէն դնել, ոչ գիտեմք: Զայս մի ինչ միայն յայտնի տեսանեմ, զի որպէս աստ փոխանակ Վահանայ Բաբգէն դնէ, ըստ սմին ահա եւ վերագոյնդ փոխանակ Յովհաննու նոյնպէս Բաբգէն դնէ. սոյնպէս եւ ՚ի բանս Թէորիանեայ փոխանակ Յովհաննու Վահան դնէ. եւ զբուն Բաբգէն կաթողիկոս եւս ՚ի սոսին յարեալ` յերից կաթողիկոսաց առնէ մի, այսինքն ՚ի Բաբգէնէ, ՚ի Յովհաննէս, եւ ՚ի Վահանայ:
       Զայս այսպէս կարգեալ Կլեմեսի` շփոթէ ամենայն իրօք զանուն Յովհաննու Իմաստասիրի, զոր յիշէ Լամբրոնացին յատենաբանութեան. եւ զւ ոչ արժան համարի տալ զայն անուն Յովհաննու Օձնեցւոյ, այլում արժանաւորի տայ զնոյն, եւ ասէ . ահա այս է այն` զոր յիշէ Լամբրոնացին. իսկ թէ ո'վ է, առանց տարակուսանաց առաջի դնէ ՚ի հատորն. ա. գլ. 9. երես. 75. եւ 76. եւ հատոր. բ. երես. 118. եւ յայլ բազում տեղիս. այն է ասէ Յովհան Մանդակունին: Այլ զոր պարտ էր Կլեմէսի նախ ցուցանել, թէ Յովհան Մանդակունին իցէ այն` որ կոչի Յովհան Իմաստասէր, նա ընդ այս չտարակուսեալ` համարի անշուշտ, թէ նա ինքն Մանդակունին իցէ յիշատակեալն ՚ի Լամբրոնացւոյն. բայց քանզի առանց ցուցանելոյ` թէ Մանդակունին իցէ Յովհան Իմաստասէրն` ո'չ է մարթ հաստատել, թէ յիշատակեալն ՚ի Լամբրոնացւոյն իցէ Մանդակունին, տե'ս զի'նչ առնէ Կլեմէս. զամենեսին վկայ բերէ առ այս . ՚ի հատորն. ա. երես. 75. եւ ասէ. յամ մատենագրաց Յոհան Մանդակունին միայն կոչիւր Իմաստասէր: Այս Յոհան Մանդակունին ասէ եղեւ քաջ հովիւ, եւ իմաստութեամբ մեծաւ զարդարեալ. ուստի եւ կոչեցեալ էր յամենեցուն Իմաստասէր. կամ որպէս դնէ ՚ի լատիներէնն, առեալ էր զմականուն Իմաստասիրի:
       Այս բան Կլեմէսի Գալանոսի արդարեւ զօրէր ինչ, եթէ յետ ասելոյ` յամենեցունց Իմաստասէր կոչեցեալ էր, գո'նէ զմին ՚ի մէջ բերէր. գէ'թ զբան այնր անծանօթ պատմագրի, զոր ունի առաջնորդ բովանդակ իւրոյ պատմութեան. բայց ո'չ զսա եւ ո'չ զայլ ոք յիշէ ամենեւին. եւ չէ'ր իսկ մարթ յիշել. զի ոչ ոք ասէ զայդ: Ահա եւ բան իւրոց պատմագրի, զոր դնէ անդէն յերես. 75. այսպէս . Հետեւի հայոց պատմութիւնն: Գլուխ. թ: Տէր Յոհան Մանդակունի յազատ տանէ, ամս. ժբ: Սա նախ գիւտ արար Հայաստանեաց ժամակարգութեանցն, սքանչելապէս յարդարեալ քարոզս եւ աղօթս եւ երգս հոգեւորս ՚ի փառս աստուծոյ. եւ զտր Աստուած զօրութեանցն պատարագամատոյց: Ահա այսչափ է բան իւրոյ անծանօթ պատմագրի, եւ ոչ տառ մի աւելի:
       Արդ` եթէ նաեւ այն պատմագիր, յոր հաստատեալ է Կլեմէսի Գալանոսի զամենայն մեկնաբան ութիւն իւր, ո'չ ասէ ամենեւին, թէ Յովհան Մանդակունին կոչիւր Իմաստասէր, ուրեմն յոչ ուրուք գիրս տեսեալ է Կլեմէսի կոչիլ Մանդակունւոյն Իմաստասէր. բայց թէ այսու ամիւ զիա՞րդ ասէ պարզապէս, կոչեցեալ էր յամենեցուն Իմաստասէր, ո'չ իմանամ: Կարէր Կլեմէս զմի ոմն միայն գտանել, այն է Վարդան ` որ վեր ՚ի վերոյ յիշատակութեամբ Իմաստասէր ասէ զՄանդակունին. բայց ո'չ միայն չէ ' տեսեալ Կլեմէսի զայն բան Վարդանայ, այլ թէ եւ տեսեալ էր զայն` մերժէր զբան նորա. որովհետեւ ընդդէմ զկնի նմա: Արդ` եթէ զմին զայս կարէր ունիլ ՚ի կողմն իւր, եւ զսա եւս մերէր, ապա յորո՞ց հնար եղեւ նմա առնուլ եւ ասել, թէ Մանդակունին յամենեցունց Իմաստասէր կոչեցեալ էր:
       Բայց յայսմ չէ ' արժան մեղադրել զԿլեմէս. զի ո'չ ասէ ինքն թէ Մանդակունին յամենեցունց Իմաստասէր կոչի, այլ թէ` կոչեցեալ էր. որով յայտնի ցուցանէ, թէ` թէպէտ ինքն չէ ' գտեալ ՚ի գիրս ուրեք կոչիլ Մանդակունւոյն այնպէս, բայց որովհետեւ ասէ Լամբրոնացին Իմաստասէր կոչէ զնոյն ինքն զՄանդակունին, մակաբերի` թէ յամենեցունց Իմաստասէր կոչեցեալ իցէ: Իսկ թէ ուստի՞ գիտէ Կլեմէս, թէ Լամբրոնացին ՚ի բանի անդ իւրում Յովհան Իմաստասէր ասելով իմանայ զՄանդակունին, պատասխանէ. վասն զի ասէ յամենեցունց Իմաստասէր կոչեցեալ էր նա: Եւ ՚ի հարցանելն , թէ ո՞յք են այնք ամենեքին` յորոց նա Իմաստասէր կոչեցեալ իցէ, պատասխանէ` թէ վասն զի Լամբրոնացին Իմաստասէր կոչէ զնա, ուրեմն յամենեցունց եւս այնպէս կոչեցեալ էր: Եւ ահա այսու օրինակաւ ջանայ Կլեմէս շրջան առնել եւ որոշել թէ ո ' իցէ Յովհան Իմաստասէր յիշատակեալն ՚ի Լամբրոնացւոյն:
       Բայց զոր աստ այսպէս որոշել ջանայ, այլուր այլապէս կարգէ. իբր զի ընթերցեալ ՚ի բանս Թէորիանեայ, թէ Յովհան հայրապետ հայոց` որ ծաղկեալ էր իմաստասիրութեամբ, գրեաց ՚ի վերայ երկու բնութեան, անդանօր Յովհաննու հայրապետիւ ո'չ իմանայ զՄանդակունին, այլ` զՎահան կաթողիկոս. որպէս յիշեցաք ՚ի վերոյ, եւ յօդուածն. ե: Ուստի եւ բացարձակապէս զյունական բառդ Եօաննիս` փոխանակ թարգմանելոյ Յովհաննէս, թարգմանէ ինքն Վահան. եւ ՚ի լատիներէն մեկնաբան ութեան իւրում կոչէ զնա Յովհաննէս հայրապետ վասպուրականցի, որ եւ այլով անուամբ ասէ հայերէն Վահան կոչի. որպէս է տեսանել ՚ի գիրս նորա. հատոր. բ. երես. 152. բայց զայս ՚ի հայերէնն ոչ դնէ անդ . իսկ թէ ընդէ'ր` ոչ գիտեմ: Յայսցանէ յայտնի երեւի, թէ` եւ ինքն Կլեմէս Գալանոս տարակուսեալ է, ո ' արդեօք իցէ Յովհան Իմաստասէրն. ուստի ըստ յարմար ութեան տեղւոյն` երբեմն զՄանդակունին առնէ Յովհան Իմաստասէր, եւ երբեմն զՎահան. բայց գովին իսկ տայ իմացուցանել` թէ նա ոչ Մանդակունին է, եւ ոչ Վահան, այլ միայն Յովհան հայրապետ Օձնեցի: Քանզի ըստ ուղիղ մակաբեր ութեան իւրոյ նա ' է Յովհան Իմաստասէր, որ յամենեցունց կոչեցեալ էր այնպիսի, եւ ունէր զմականուն իմաստասիրի. իսկ արդ` միա'յն Յովհան հայրապետ Օձնեցին յամենեցունց կոչեցեալ էր Իմաստասէր, եւ ունէր զմականուն իմաստասիրի, եւ ո'չ Մանդակունին եւ ոչ Վահան. որպէս յայտ է ՚ի յօդուածն. ե . ապա ուրեմն ըստ ցուցանելոյ Կլեմէսի` նա ինքն Օձնեցին միայն է Յովհան Իմաստասէր, եւ ո'չ այլ ոք: Դարձեալ` որպէս տեսանես ՚ի նախագրեալ բանսդ, Կլեմէս առանց ՚ի մէջ բերելոյ զոք իւր վկայ` ասէ, թէ յամենեցունց Իմաստասէր կոչեցեալ էր Մանդակունին. եւ այսու համարի, թէ նա իցէ յիշատակեալն ՚ի լամբրոնացւոյն: Արդ` եթէ առանց իրիք վկայ ութեան միայն բանիւ Կլեմէսի կարէ ոք կոչիլ Իմաստասէր, ապա քանի՞ առաւել կարէ կոչիլ Իմաստասէրն նա, որ ՚ի միոջէ, այլ` յամենեցունց Իմաստասէր կոչի. որպիսի է Յովհան հայրապետ Օձնեցին: տե'ս ՚ի նոյն նախայիշեալ. յօդ . ե:
       Մատիցուք այժմ ՚ի քնն ութիւն այնց բանից, զորս յառաջ բերէ Կլեմէս յանուն Յովհաննու Օձնեցւոյն` յասելն. հատոր. բ. երես. 82. Օձնեցին ՚ի գիրքն իւր ասէ. որ ասիցէ, թէ Քրիստոս մարդ է բնութեամբ, եւ չարչարելի եւ մահկանացու բնութեամբ մարդկայնով, եղիցի նզովեալ: Եւ դարձեալ ասէ. թէպէտ ՚ի սրբոյ կուսէն էառ զմարդկային բնութիւնն, այլ բանն Աստուած առաջ քան զյաւիտեանս հանդերձ մարդկութեամբ էր: Եւ դարձեալ` ասէ. մարդկութիւնն` զոր ՚ի կուսէն էառ, հանդերձ աստուածութեամբ առաջ քան զյաւիտեանս խոստովանի: Զայսպիսի բանս կրկնէ Կլեմէս եւ յայլ բազում տեղիս, եւ վեր ՚ի վայր յեղյեղէ ինչ ինչ յաւելուածով եւ ինչ ինչ նուազութեամբ. յերես. 89. 93. 236. 237. համարելով թէ սոքին իցեն բանք Յովհաննու Օձնեցւոյ:
       Բայց արժան է հարցանել ցնա, թէ ուստի՞ բերէ յայդոսիկ, եւ որո'վ իրաւամբք, եւ յի'նչ իրաց հաւատար մութիւն հաստատէ զվկայ ութիւն իւր: Այդոքիկ են թունալից բանք Յովհաննու Մայրագոմեցւոյ. զորս եհեղ նա յերիս գիրս իւր` որք կոչէին հաւատարմատ, խրատ վարք, եւ նոյեմակ. զորս եւ հայք մերժեցին, եւ ջնջեցին ՚ի բաց. եւ հազիւ ուրեք մնացորդք նոցին երեւին յանկիւնս անծանօթ գրեանց ոմանց. որոց միում հանդիպեալ Կլեմէսի, եւ տեսեալ թէ գրեալ են նոքին յանուն Յովհաննու, շրջեալ է զայն յանուն Յովհաննու Իմաստասիրի Օձնեցւոյ. զոր չէր արժան առնել, զի այս է ընդդէմ հաւատարմ ութեան մատենագրաց: Ոպ եթէ ոք ընթերցեալ զաղճատանս Ստեփաննոսի Սիւնեցւոյն Ուռպելեանց` ՚ի մէջ բերէր յանուն միջնոյն Ստեփաննոսի Սիւնեցւոյ. յորոց միջի կան ամք վեց հարիւր. եւ կամ անդրադարձել ` ընթերցեալ զբանս Սարգսի Շնորհալւոյն` առաջի դնէր յանուն մոլորելոյն Սարգսի աշակերտի Մայրագոմեցւոյն. յորոց միջի կան նոյնպէս ամք վեց հարիւր` կամ հինգ հարիւր եւ յիսուն:
       Եւ ահա ՚ի գիրս Կլեմէսի սոքին եւս խառնեալ են ընդ միմեանս ՚ի բազում տեղիս: Այլ թէ զսոսա կարաց շփոթել Կլեմէս, անմա'րթ էր նմա շփոթել զայդոսիկ մոլորական բանս Յովհաննու Մայրագոմեցւոյ ընդ բանից Յովհաննու Իմաստասիրի. վասն զի բաց ՚ի յայտնի ստութենէ, ինքն իսկ Կլեմէս այլուր վկայէ` թէ Մայրագոմեցւոյ են այն մոլորութիւնք. որպէս է տեսանել ՚ի հատոր. բ. ՚ի յառաջաբանութենէ. եւ յայլ բազում տեղիս: Եւ արդարեւ եթէ Կլեմէս ոչ ունէր ՚ի միտս իւր տարրացեալ զներհակ կարծիս զՅովհաննէ իմաստասիրէ, զայդ յայտնի տեսանէր. զոր օրինակ չունելով թիւր կարծիս զՅովհաննէ Մանդակունւոյ, ընթերցեալ զբանս Եւտիմիոսի ուրումն մատենագրի` որ զՅովհան Մանդակունին հերետիկոս անուամբ ՚ի մէջ բերէ, ինքն Մայրագոմեցի կոչելով դնէ առաջի. ՚ի հատ. բ. երես. 126. Ահա ընդ այսմ առնէր, յիրաւի եւ վասն Յովհաննու Իմաստասիրի, եթէ չէր պաշարեալ ՚ի միտս իւր:
       Բայց զարմանալ արժան է աստ` թէ զիա'րդ Կլեմէս զմոլորական գործս այլոց հատուկտիր քաղեալ աստի եւ անտի` համարձակ տայ Յովհաննու իմաստասիրի. իսկ ՚ի հարազատ գործոյ նորին Յովհաննու Իմաստասիրի եւ ոչ զմին յիշէ յանուն նորա. եւ ոչ իսկ զճառն` որ ընդդէմ պօղիկեանց մանիքեցւոց, մանաւանդ անդ` ուր հարկ էր նմա յիշել` ՚ի խօսիլն զծագմանէ այսոցիկ մանիքեցւոյ. այլ նա ընդ հակառակն` յետ պատմելոյ զայդոցիկ աղանդաւորաց. հատ. ա. գլ. 16. ապա ՚ի յաջորդ գլ. 17. երես. 202. եւ 203. գրէ այսպիսի ինչ. ՚ի նմին ժամանակի` յորում Հայաստան… փորձէր զպատուհասն Աստուծոյ վասն հերձուածողութեն մանիկեցւոց, յայնժամ յարեալ անդ կեղծաւոր` առաջնորդ Օձնեցին` թափէր ՚ի մէջ եկեղեցւոյն զչար թիւնն մոլորութեանց: Եւ ահա յայտ է թէ նա յայնժամ ո'չ թոյնս մոլորութեանց թափեաց, այլ` դեղթափ մատոյց ընդդէմ թունից այնց մանիքեցւոց պօղիկեանց` բանիւ եւ գրով. որպէս տեսեր ՚ի պատմութեան:
       Եւ սակայն յաւելու Կլեմէս գրել յերես. 209. թէ վասն այսպիսի գործոց նորա պատուհասեալ իցեն հայք յաստուծոյ արշաւանօք թշնամեաց եւ գերչաց. բայց տե'ս զիա'րդ յարմարէ զժամանակն այսր պատուհասի: Նախ` յերես. 202. ասէ , թէ Օձնեցին էր յամի տեառն. 680. եւ ապա յերես. 209. ասէ` թէ այն պատուհաս վասն գործոց նորա եհաս ՚ի Հայս յամի տեառն. 763. յորոց միջոց կան ութսուն եւ երեք ամք: Այս ձեռնարկութիւն Կլեմէսի, զոր ստէպ ՚ի կիր առնու յընթացս բանից իւրոց ՚ի բազում տեղիս, ընդդէմ իւր եւս ելանէ. ապա թէ ոչ` պարտ էր ասել, թէ նաեւ վասն սոյն այսր պատճառիս եղեն եւ այն սարսափելի հարուածք յաւուրս Եզրի եւ յաջորդեաց նորա` ամս բազումս. որպէս տեսեր ՚ի պատմութեան. սոյնպէս եւ յայլ ժամանակս. եւ կամ հայելով յանդադար հարուածս աշխարհին Հայոց` պարտ էր ասել Կլեմէսի, թէ ոչ երբէք ուղղափառ կաթուղիկոս ոք նստաւ ՚ի Հայս, ո'չ յաւուրս ժողովոյն Կարնոյ, ո'չ Սսոյ, ո'չ Ատանոյ, եւ ոչ յայլ ժամանակս. զի ոչ երբէք ութսունամեայ ժամանակաւ եղեւ միջոց անվրդով խաղաղութեան աշխարհիս Հայոց:
       Իսկ զոր յաւելու Կլեմէս. հատ. բ. ՚ի յառաջաբ. թէ մուծել (իցէ Յովհան Իմաստասէր ) յիւր եկեղեցի զպէսպէս նորաձեւ սովորութիւնս, այդ բնաւին չհամաձայնի բանից նորին Յովհաննու. զի նա ինքն ոչ միայն ընդդէմ էր այդմ, այլեւ զսոյն բառ ՚ի կիրարկեալ` ասէ, թէ ոչ կամիմ նորաձեւս ինչ: Եւ եթէ ոչ կամէր նա նորաձեւս ինչ, ապա զի՞նչ նորաձեւ սովորութիւնք իցեն` զորս դնէ Կլեմէս. գուցէ իմանայ զայնս, զոր ասեն ռամիկք` թէ նա ետ փոքրել զհերս գլխոյ քահանայից եւ բանալ կուլակս, եւ թէ յահեկէ յաջկոյս ետ խաչակնքել` ընդդէմ սովոր ութեան յունաց, այլ այդոքիկ են սուտ զրոյցք ախմարաց:
       Հայեսցուք այժմ եւ յայն` զոր գրէ Կլեմէս, թէ Յովհան Իմաստասէր եբարձ զջուրն ՚ի պատարագէ, յասելն ՚ի նախակարգել բանս իւր. Աճեցոյց ՚ի վերայ դոցա զայլ չար սովորութիւնս, քանզի հաստատեաց (կամ ըստ լատինականին` վճռեաց ) այնուհետեւ ոչ խառնել զջուրն ՚ի գինի սուրբ բաժակին: Զայս յայտնագոյն եւս գրէ ՚ի հատ. գ. երես. 560. համարելով թէ մինչեւ ցՅովհան հայք ջրախառն պատարագէին, եւ նա հնարեալ իցէ զանջուր պատարագելն: Զսոյն գրեւ եւ ՚ի հատ. ա. երես. 104. ուր յետ խօսելոյ բազում ինչ` յարէ զկնի. Եւ թէ ՚ի ժամանակս այնոսիկ այնպէս վարէին եկեղեցիքն Հայաստանեաց, որպէս եւ այժմ ասացաք, յայտնի վկայեն ոչ թէ միայն բանքն վերոյգրեալ պատմութեանն (անծանօթի ), այլեւ կանոնադրութիւնքն սահմանեալք վասն հայոց ՚ի սրբոց հարցն վեցերորդ ասացեալ սիւնհոդոսին:
       Բայց այս բանք Կլեմէսի ներհակ ելանեն նմա. եւ ապացուցանեն եւս, թէ յառաջ քան զՕձնեցին հայք անջուր պատարագէին . քանզի ահա ինքն Կլեմէս հաստատէ յայդոսիկ բանսդ` թէ ՚ի ժամանակս վեցերորդ ասացեալ ժողովոյ հայք առանց ջրոյ պատարագէին. յոյր սակս եւ զկանոն ժողովոյն բերէ` գրեալ այսպէս ըստ իւրում շարադրութեան. Ծանուցումն եղեւ մեզ, եթէ ՚ի յաշխարհն Հայոց ` որք մատուցանեն զպատարագն` մատուցանեն միայն զգինի առանց ջրոյ ՚ի վերայ սրբոյ սեղանոյն: Որով յայտնի ցուցանէ Կլեմէս, թէ ՚ի ժամանակս այսր ժողովոյ հայք առանց ջրոյ պատարգէին: Իսկ արդ` այս ժողով ըստ վկայելոյ Կլեմէսի. 56. ամօք յառաջ եղեւ քան զայն ժամանակ` զոր Օձնեցւոյն տայ Կլեմէս. ապա ուրեմն ըստ Կլեմէսի իսկ յառաջ քան զՕձնեցին հայք առանց ջրոյ պատարագէին. ուստի եւ ոչ է մարթ ասել, թէ Յովհան Օձնեցին եբարձ զջուրն:
       Եւ թէ յիրաւի ըստ Կլեմէսի. 56. ամօք յառաջ եղեւ այն ժողով. յայտ է ՚ի բանից նորին. զի ինքն դնէ ՚ի հատ. ա. երես. 202. թէ այն վեցերդ ժողով եղեւ յամի տեառն. 680. իսկ Յովհան Օձնեցին ըստ հաշուելոյ Կլեմէսի` նստաւ յամի տեառն. 736. ուր ահա ժամանակ ժողովոյն. 56. ամօք յառաջէ քան զժամանակ Օձնեցւոյն: Ասացի` ըստ հաշուելոյ Կլեմէսի. քանզի ինքն գրէ ՚ի հատ. ա. երես. 198. թէ ՚ի սրբոյ Լուսաւորչէն մինչեւ ցՕձնեցին անցին ամք. 425. իսկ վասն Լուսաւորչին ՚ի նոյն հատոր. երես. 41. դնէ նա ինքն Կլեմէս, թէ նա ձեռնադրեցաւ յամի տեառն. 311: Արդ` ամքդ. 3 11. եւ 425. ՚ի մի գումարեալ` առնեն. 736. ամս: Ուրեմն ըստ Կլեմէսի ժամանակ Օձնեցւոյն եղեւ յամի տեառն. 736. 56. ամօք (կամ ընդ ուղիղ հաշուի. 26. ամօք ) յետոյ քան զայն ժողով: Եւ եթէ այսպէս է, ուրեմն նաեւ ըստ Կլեմէսի` յառաջ քան զՕձնեցին գոյր սովոր ութիւն ՚ի Հայս անջուր պատարագելոյ. որպէս եւ կանոն ժողովոյն ցուցանէ:
       Ասէ Կլեմէս. եթէ արդարեւ յառաջ քան զՕձնեցին առանց ջրոյ պատարագէին հայք, ապա զի՞ պիտոյ էր սահմանել Օձնեցւոյն, զի առանց ջրոյ պատարգեսցեն: Պխնեմ. Օձնեցին ո'չ սահմանէ առանց ջրոյ պատարագել, այլ` ՚ի փոփոխել ոմանց զնախնի աւանդ ութիւն ազգին եւ ՚ի խռովել զազգն, հրամայէ մի ' առնել նորաձեւս ինչ. որպէս յայտ է ՚ի նախագրելոցդ ՚ի յօդուածն. ը: Այլ սակայն եթէ ՚ի հրամայելոյ նորա համարի Կլեմէս` թէ նա եբարձ զջուրն, եւ հնարեաց զանջուրն, ապա գուցէ եւ ՚ի հրամայելոյ սրբոյ պապին Աղեքսանդրի առաջնոյ խառնել ջուր ՚ի բաժակն` համարի նա ինքն Կլեմէս, թէ նա իցէ հնարեալ եւ մուծեալ զխառնումն ջրոյ: Զի որպէս ասի, այն այս քահանայապետ` որ նստաւ յամի տեառն. 110. կամ 120. եւ կատարեցաւ նահատակութեամբ, հրամայեաց խառնել ջուր ՚ի գինին (՚ի խորհուրդ պատարագի ) վասն արեան եւ ջրոյ, որք հոսեցին ՚ի կողից Յիսուսի Քրիստոսի: Ըստ որում է տեսանել ՚ի ժամագիրքն հռովմէական ՚ի մայիսի. 3: Արդ` որպէս անտեղի է ձեռնարկել ՚ի բանից աստի, թէ սա եմոյծ զջուրն, նոյնպէս անտեղի լինի ձեռնարկել ՚ի բանից Յովհաննու, թէ նա եբարձ զջուրն:
       Այլ յաղագս այնր Կոստանդինուպօլսոյ ժողովոյն, զոր վեցերորդ ընդհանուր եւ տիեզերական ժողով անուանէ Կլեմէս, եւ անտի կանոնս յառաջ բերէ, գիտելի է, զի այն ո'չ է հարազատ վեցերորդ ընդհանուր սիւնհոդան ընկալեալ. յընդհանուր եկեղեցւոյ, այլ` այլ ժողով` տրուղեան եւ հինգվեցեան կոչեցեալ. որ գումարեցաւ յամի տեառն. 692. որ եւ ո'չ է ՚ի թիւս ընկալեալ ժողովոյ. թէպէտ Կլեմէս չգիտեմ զիա'րդ շփոթելով իբր այնպիսի ՚ի մէջ բերէ. եւ դնէ յամի տեառն. 680:
       Ասացի` չգիտեմ. զի հատոր. ա. երես. 202. 204. եւ 207. ՚ի հայերէնն զսոյն ժողով կոչէ վեցերորդ տիեզերական ընդհանուր սիւնհոդոս գումարեալ ՚ի Կոստանդինուպօլիս. եւ զթուականն դնէ. 680: Իսկ ՚ի լատիներէնն` հատոր. ա. երես . 207. դնէ վեցերորդ ժողով տրուղեան, կամ տիրապէս խօսելով ասէ` հինգվեցեան: Նոյնպ եւ ՚ի հատ. գ. երես. 568. ՚ի հայերէնն կոչէ սուրբ ժողով վեցերորդ տիեզերական` որ եղեւ ՚ի Կոստանդինուպօլիս ՚ի մէջ յունաց: Իսկ ՚ի լատիներէնն, անդ. երես. 567. կոչէ ժողով տրուղեան գումարեալ ՚ի Թրակիա առ Կոստանդինուպօլսոյ, եւ ՚ի նոյն. գ. հատ. երես. 577. ՚ի հայերէնն կոչէ տիեզերական սուրբ ժողով վեցերորդ. իսկ ՚ի լատիներէնն . երես. 57 6. հինգվեցեան ժողով տրուղեան: Որով կա'մ զերկոսին մի առնէ, եւ կամ խոհեմութեամբ իմն վասն ընդունելի առնելոյ հայոց զկանոնսն` ՚ի հայերէնն պարզապէս վեցերորդ ընդհանուր տիեզերական սուրբ սիւնհոդոս Կոստանդինուպօլսոյ կոչէ` յամի տեառն. 680. եւ ՚ի լատիներէնն այլազգ. որպէս առնէ եւ յայլ բազում տեղիս: Բայց որպէս ասացաք, ա'յլ է ժողովն վեցերորդ` գումարեալ յամի տեառն. 680. ընկալեալ յընդհանուր եկեղեցւոյ, եւ ա'յլ է տրուղեան ժղվն հինգվեցեան գումարել յամի տեառն. 692. որ ՚ի կարգս ժողովոց հատ. ժբ. երես. 47. ընդ լատին բարբառոյ` գօնչիլիապուլում կոչի. այսինքն ժողովակ, որ նշանակէ չընկալեալ ժողով. եւ ահա յայսմ ժողովոյ յառաջ բերէ Կլեմէս զնախայիշեալ կանոնսն:
       Այլ այս չէ ' ինչ զարմանք. քանզի եւ զչորրորդ կանոն Եփեսոսի սուրբ ժողովոյն զեդեալն ՚ի կանոնագիրս հայոց ամենեւին յայլ միտս յառաջ բերեւ ՚ի հատորն. գ. երես. 236. այսպէս. Եթէ ոք յուխտաւորաց ընդդիմասցի Կեղեստիանոսի հայրապետին, լուծցի. ՚ի լատինն յաւելու եւ զբառդ Հռովմայ յասելն . Եթէ ոք յեկեղեցականաց ընդդիմասցի Կեղեստիանոսի Հռովմայ քահանայպետին, լուծցի: Զայս կանոն ոչ ուրեք գտանեմք, բայց միայն ՚ի գիրս սորին Կլեմէսի Գալանոսի. քանզի եթէ ՚ի յունարէնն եւ ՚ի լատիներէնն հայիմք, այլ ինչ է այն. զի դնի անդ ՚ի կարգս ժողովոց. ՚ի հատորն. դ. երես. 1474. այսպ. Եթէ ոմանք ապստամբեսցին ՚ի կղերիկոսաց, եւ յանդգնեսցին` կամ առանձին եւ կամ հրապարակաւ` զՆեստորիոս կամ զԿեղեստինոսին խորհել, եւ զայսպիսիսն որոշել արդար համարեցաւ այս սուրբ սիւնհոդոս: Իսկ եթէ հայիմք ՚ի կանոնագիրս հայոց, գտանեմք եւ անդ համաձայն յունականին այսպէս ՚ի գլ. իզ. Եթէ ոմանք ՚ի բաց կացեալ յուխտաւորաց` եւ իշխեսցեն կամ առանձին եւ կամ հրապարակաւ ըստ Կեղիստոսի (հերետիկոսի համախոհին Պեղագեայ ) խորհել, եւ նոքա անկեալք լինիցին ՚ի քահանայութենէ ՚ի սուրբ ժողովոյս: Եւ կամ ըստ այլում օրինակի. Եթէ ոմանք ՚ի բաց կացեալք յուխտաւորաց, իշխեսցեն կամ առանձին (կամ հրապարակաւ ) ընդդէմ զԿեղեստինոսի խորհել, եւ նոքա անկեալք լիցին ՚ի քահանայութենէն եւ ՚ի սուրբ ժողովոյ: Ուր ահա համեմատութեամբ յունականին յայտնի տեսանէ ընթերցօղն, թէ այս բանք հային առ Կեղեստիոս կամ Կեղեստինոս հերետիկոս, եւ ոչ առ սուրբն Կեղեստիանոս քահանայապետ Հռովմայ: Մանաւանդ զի սա յայտնի յիշէ զաղանդ նորին Կելեստինոսի հերետիկոսի դատապարտեալ, յասելն ՚ի թուղթն իւր գրել առ Նեստոր. Յաւուրս մեր յետ դատապարտելոյ բազում անգամ ապիրատ աղանդոյն Պեղագեայ եւ Կելեստինեայ` հանդարտ ութիւն եգիտ կաթուղիկէ եկեղեցի: Զայս թուղթ մարթ է տեսանել ՚ի կարգս քահանայապետական նամակաց, եւս եւ ՚ի հաւաքմունս ժողովոց. հատոր. դ . երես. 1026:
       Եւ արդ` եթէ յայսպիսի յայտնի պատմութիւնս ժողովոց եւ կանոնաց այսպէս խօսի Կլեմէս, ո'րչափ եւս ՚ի պատմութիւնս ժողովոց եւ գործոց Յովհաննու հայրապետի. քանի՞ եւս յայլ պատմութիւնս հայոց. յորս հատու կտիր ինչ բանս միայն գտեալ` աշխատայոյր տարժանմամբ տառապի. եւ պէսպէս մակաբե րութեամբ պէսպէս բանս կազմէ. յորոց եւ արդի լատին մատենագիրք` որպէս եւ աչօք տեսանեմք, առեալ են եւ առնուն զայլեւայլ բանս. յաւելեալ ՚ի նոսին եւ զայլ բազում ծնունդս մտաց իւրեանց եւ խորհուրդս ինքնաստեղծականս:
       Աւասիկ եւ Պետրոս Լեբրոն գաղղիացի` ընթերցեալ զԿլեմէս` զայլ իմն ՚ի բանից նորա մակաբերելով, համարի` թէ բազում ամօք յառաջ իցէ լեալ սահմանադրութիւն Յովհաննու իմաստասիրի քան զտրուղեան ժողովն. զի որովհետեւ դնէ Կլեմէս, թէ ժողով Իմաստասիրին եղեւ յաւուրս ամիրապետին Օմարայ, տե'ս զի'նչ տրամաբանէ Լեբրոն. հատ. գ. երես. 49. Օմար իշխան սարակինոսաց, ասէ, յամի 643. սկսաւ թագաւորել ՚ի վերայ Արաբիոյ, Դամասկոսի եւ Երուսաղէմի. եւ յամի. 636. տիրեաց բովանդակ երկրին Ասորւոց. եւ յամի. 644. վճարեցաւ ՚ի կենաց: Ուստի այս սահմանադր ութիւն հայոց (վասն անջուր պատարագելոյ, որ եղեւ ասէ ՚ի ժողովն Յովհաննու հայրապետի յաւուրս Օմարայ ) համարի լինել յամի իբր. 640. 52. ամօք յառաջ քան զժողովն տրուղեան, որ յիշատակեաց զանջուր պատարագելն հայոց:
       Այլ յայս բան յայտնի վրիպակ գոյ. զի հեղինակն միա մտութեամբ հաւատալով Կլեմէսի, կարծէ` թէ այն ամիրապետ` որ իշխէր ՚ի ժամանակս Յովհաննու իմաստասիրի, իցէ առաջին Օմար յաջորդ Ապուպէքիրայ. վասնորոյ եւ զժողովն` զոր համարի լինել ՚ի ժամանակս Իմաստասիրին ընդ Կլեմէսի, յայն աւուրս ձգէ, կամելով զժամանակ Իմաստասիրին յառաջ տանիլ քան զտրուղեան ժողովն: Բայց յայտ է թէ յաւուրս առաջնոյն Օմարայ Եզր էր կաթողիկոս հայոց, եւ ո'չ թէ Յովհան Իմաստասէր Օձնեցի. զի սա նստաւ յաւուրս Օմարայ երկրորդի, յամի 718. իբր. 26. ամօք յետոյ քան զտրուղեան ժողովն. եւ ո'չ թէ. 52. ամօք յառաջ քան զնա:
       Եւ արդարեւ եթէ չէր կապեալ Լեբրոնի ՚ի բան Կլեմէսի, եւ չէր հաստատեալ ՚ի մտի ընդ բանից Կլեմէսի` թէ իմաստասիրին իցէ արարեալ զայն ժողով, ո'չ անկանէր յայս վրիպակ այրն մտացի. այլ` ապացուցանէր ուղղութեամբ, թէ ուրեմն սուտ է այն:
       Զսորա զնմանն տեսանեմք արարեալ եւ Յովհաննու Մանսեայ ՚ի հաւաքմունս ժողովոց. հատ. ժա. երես. 1099. եւ 1100. ուր ՚ի մէջ բերեալ նորա զբանս Կլեմէսի ՚ի վերայ Մանազկերտեան ժողովոյ` մեղադիր լինի նմա վասն այլեւայլ օրինակաւ եւ շփոթ աւանդելոյ զժամանակ այնր ժողովոյ. զի ՚ի միում տեղւոջ այլազգ դնէ ասէ, եւ այլուր այլազգ. եւ չմնաց հաստատուն ինքն յինքեան: Բայց այսու ամիւ հաւատս ընծայելով Կլեմեսի` իբր թէ քաջ տեղեակ իցէ նա պատմութեանց հայոց, յիշխէ իսպառ մերժել զբանս նորա, այլ` իբր ընդ միջին գնալով` հնարի եւ ինքն պէսպէս օրինակաւ ելս խնդրել, եւ կարգել այլով իմն թուականաւ զժամանակ այնր Մանազկերտեան ժողովոյ ընդ իւրումն դատման . եւ ասէ` թէ այս ուղիղ թուի քան զԿլեմէսին: Սոյնպէս եւ այլք այլազգ կարգեն զպատմութիւնս իւրեանց` հայելով ՚ի բանս Կլեմէսի. եւ մի ՚ի միւսմէ առնլով խառն ՚ի խուռն առնեն զամենայն: Այդ աւադիկ լիցի վերջին ապացոյց ընթերցողաց ` զգուշութեամբ հայիլ ՚ի գրուածս եւ ՚ի համբաւս յետնոց. ապա թէ ոչ` յոլով ինչ այլ ընդայլոյ ըստ այլեւայլ համբաւոյ առաջի ընծայի. եւ ճշմարտ ութիւն պատմութեանց սուզանի իսպառ:
       Բազում եւ այլ ինչ արժան էր աստանօր մատուցանել ՚ի քննութիւն . բայց քանզի երկարեցան բանք մեք առաւել քան զոր դիտէաք, այսչափս եւս բաւական համարեսցի` առ հասու լինելոյ ստուգ ութեան առաջիկայ իրացդ, եւ առ բարւոք գիտելոյ` թէ ա'յլ է համբաւ, եւ ա'յլ ճշմարտութիւն: Եւ այս յաւէտ ՚ի զգուշ ութիւն այնոցիկ, որք ՚ի սուտ համբաւոյ կամ ՚ի գրութէ անզգաստից այլազգ տեղեկ ութիւն առեալ զորպի սութեան անձանց ոմանց, խօսին եւ գրեն` զոր չէ ' արժան. մանաւանդ եթէ յօտար ազգաց իցեն նոցին` զորոց խօսին: