Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Բ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Թագաւորէր ՚ի սմին ժամանակի, սկսեալ, յամէ տեառն 527. կայսրն Յուստինիանոս մեծ լիւրիկեցի քեռորդի եւ յաջորդ Յուստիանոսի թրակացւոց, այր մեծագործ եւ հասարակաշէն. որ եւ ընդ պատմելոյ Պրոկոպիոսի ականատէս վկայի` կանգնեաց բազում քաղաքս եւ ամրոցս առաւել քան զոր մարթ իցէ կարծել, եւ եկեղեցիս հոյակապս բազում յոյժ. ընդ որս եւ զհրաշակերտն յեկեղեցիս զՍուրբն Սոփիա, այն է Այա Սոֆեա. որ շինեալ էր յառաջնմէ ՚ի մեծէն Կոստանդինոսէ, բայց յայրիլ նորա յաւուրս սորին Յուստիանոսի մեծի` սոյն սա ժողովեալ զճարտարապետս ՚ի հեռաւոր տեղեաց, եւ ոչ խնայել յինչս` ՚ի հիմանց կառոյց զայն` շինուած սքանչելի:
       Էր յայն ժամանակսն պատերազմ ՚ի մէջ յունաց եւ պարսից, յորմէ բազում վրդովմանք լինէին ՚ի կողմանս Հայոց ՚ի մասն բաժնին յունաց. եւ Յուստիիանոս կայսրն կամեցեալ զայն կողմն յապահովի ունիլ` կարգ եդ ՚ի նախարարս հայոց, որք էին յաշխարհին յայնմիկ եւ կացոյց ՚ի վերայ իշխան եւ զօրավար զՏաճատ նախարար` զայր հմուտ պատերազմի եւ ՚ի բազում իրս յաջողակ. որոյ եւ բազում գործ քաջութեան ցուցեալ էր ՚ի դրան կայսեր. եւ ետ նմա կայսր ՚ի կ նութիւն զքոյր Թէոդորայ թագուհւոյն զԿոմետոնէ. եւ հաստատեաց ընդ ձեռամբ նորա զզօրս հայոց այնց սահմանեաց յորոց մեծ պաշտպա նութիւն եւ աներկեւան զգուշ ութիւն եղեւ յունաց յարեւելեան կողմանէ:
       Սոյնպէս եւ ՚ի կողմանս Չորրորդ Հայոց, որոյ իշխանք տկարանային զդէմ ունելոյ թշնամեաց վասն անմիաբանութեան իւրեանց. կարգեաց երկուս զօրավարս երկաքանչիւրոցն քաղաք բնակութեան, միումն զՆփրկերտ, եւ միւսում զամրոցն Կիթառիճ, որ եւ Կթռիճ կոչի ՚ի կողմանս Հաշտեաց. եւ ետ նոցա հրաման լինել եւ նորոգել զքաղաքս եւ զբերդս անյոցիկ գաւառաց. յորս եւ կանգնեաց ինքն զեկեղեցիս եւ զկրօնաստանս բազումս:
       բ. Յաւուրս սորուն Յուստինիանոսի էր ՚ի դրան արքունի համբաւեալն Ներսէս պատրիկ յազգէ նախարարութեան Մեծին Հայոց, զորմէ ունիմք խօսիլ ՚ի գլ. խբ: Երկն առ սա ՚ի Կոստանդինուպօլիս Ներսեհ նախարար հայոց ՚ի Բողբերդոյ յերկրէն Բասենայ` այր քաջ եւ զօրաւոր` հանդերձ երկու եղբարբք, որոց անուանք էին Հրահատ է Սահակ: Կայսրն կարգեաց զՆերսեհ կուսակալ կողմանցն Աղեքսանդրիոյ հանդերձ զորոք հայոց. զի էր այրն երեւելի յոյժ. որ եւ ցուցեալ էր բազում քաջութիւնս ՚ի բազում իրս: Սա եբարձ եւ քանդեաց զերեւելի մեհեանն, որ կայր մինչեւ ցայնժամ մէջ Նեղոս գետոյ յաւուրց անտի` Դիոկղետիանոսի. եւ ՚ի բանս արկեալ զքուրմն մեհենին` առաքեաց զարձանս կռոցն ՚ի Կոստանդինուպօլիս. եւ ինքն կայր հաւատարմութեամբ ՚ի գործակալութեան իւրում:
       Էր յայսմ ժամանակի եւ Շմաւոն նախարար ոմն հայոց կարգեալ ՚ի Խոսրովայ յարքայէն պարսից ՚ի վերակաց ութիւն արքունի հանքաց. սա նշկահեալ զպարսիկս անձնատուր եղեւ ՚ի յոյնս, եւ ընկալաւ իշ խանութիւն ՚ի կայսերէ յաշխարհին Բարձր Հայոց յայնմ մասին, որ է ընդ իշխանութեամբ յունաց: Եւ ապա ՚ի թշնա մութիւն գրգռեալ ընդ երկու իշխանս հայոց, որք էին որդիք Վարազայ ուրումն, բռնացաւ ՚ի վերայ նոցա, եւ էառ զկալուածս եւ զաւանս նոցա հրամանաւ կայսեր. բայց չկարաց վայելել ՚ի նոսա. զի ՚ի գալ նորա յայն աւանսն` յարեան ՚ի վերայ նորա երկոքին եղբարքն, եւ սպանին զնա, եւ փախստեայ անկան ՚ի Պարսս: Զայս լուեալ կայսեր Յուստինիանոսի` ետ զայնոսիկ աւանսն Համազասպայ քեռորդւոյ Շմաւոնի, եւ կացոյց զնա իշխան հայոց եղելոց ՚ի Բարձր Հայս ՚ի կողմանս Կարնոյ:
       Մախացեալ ընդ այս Ակակիոսի ուրումն իշխանի` որ մտերիմն էր կայսեր, չարախօս եղեւ զՀամազասպայ իբր թէ նեղէ նա զՀայս, եւ խորհի մատնել պարսից զԹէոդոսուպօլիս եւ զայլ քաղաքս. եւ այնչափ գրգռեաց զկայսրն, մինչեւ թոյլտուութեամբ նորա սպան նա զՀամազասպ. եւ ինքն կարգեցաւ փոխանակ նորա իշխան հայոց այնր կողման: Բայց քանզի այս ակակիոս էր այր ժանտ եւ անօրէն եւ անագորոյն քան զամենայն մարդ` ըստ ասելոյ Պրոկոպիոսի ընդարձակ ութիւն գտեալ այնու իշխանութեամբ` բազում չարիս գործեաց, եւ անողորմութեամբ ծանրացաւ ՚ի վերայ հպատակաց իւրոց, եւ առնոյր հարկս մեծամեծս: Որում ոչ կարացեալ տանել հայոց, ոմանք ՚ի նոցանէ փախստեայ գնացին ՚ի մասն պարսից, իսկ այլք միաբանեալ ՚ի միասին` վտարանջեցին ՚ի կայսերէ, եւ էր նոցա գլուխ Յովհան Արշակունի, եւ Արտաւան որդի նորա` մանուկ հզօր եւ յաջողակ յամի որոց դիմեալ ՚ի վերայ Ակակիոսի` բարձին զնա ՚ի կենաց. եւ գիտացեալ` թէ ոչ ներէ այսմ կայսրն Յուստինիանոս, ելեալ՚ի սահմանաց անտի` ինքեանք եւս չոքան ՚ի մասն բաժնի պարսից: Եւ էր շփոթ աղմկի ՚ի ժողովրդեանն ՚ի կողմանսն յայնոսիկ ՚ի Բարձրն Հայս:
       գ. Առաքեաց անդ կայսրն զՍիդդա զօրավար` զայր երեւելի արութեամբ, զորմէ բազում գովութեամբ խօսի Պրոկոպիոս, խաղաղել զխռովութիւնն. եւ նա ամօք բանիւք ջանացաւ շահել զսիրտս հայոց` կալ հանդարտ ընդ հնազանդութեամբ կայսեր. եւ կամելով առանց կռուոյ զիրսն ՚ի գլուխ տանել` պատգամ առաքեաց առ փախստեայ` գալ եւ նստիլ յերկրի իւրեանց. խոստանալով միջնորդ լինել առ կայսրն, եւ թեթեւացուցանել զաւելորդ հարկսն: Մինչդեռ նա այսու օրինակաւ հնարէր զխաղաղութիւն, Ադովղ որդի Ակակիոսի չարախօս լեալ զՍիդդայէ` իբր թէ յուլութեամբ դեգերի նա յաշխարհի անդ, եւ ոչինչ վճարէ, գրգռեաց զՅուստինիանոս վրէժ առնուլ պատերազմաւ ՚ի հայոց սպանողաց հօր իւրոյ. որոյ վասն եւ կայսրն առաքեաց պատուէր հրամանի առ Սիդդա` մարտիւ պատերազմի նուաճել զիշխանսն հայոց:
       Զայն իբրեւ գիտացին հայք, խումբ արարեալ ժողովեցան ՚ի մի. եհաս առ նոսա եւ Յովհան Արշակունի հանդերձ որդւովն իւրով արտաւանաւ: Միաբանեցան ամքին, եւ եկեալ բանակեցան մօտ յԱւընկայ, կամ ըստ Պրոկոպիոսի` յԵնոքաղաք. խաղաց եւ Սիդդա ՚ի վերայ նոցա զօրօք յունաց: Եւ իբրեւ յանդիման եղեն միմեանց, Սիդդա առանձին յառաջագրաւ դիմեալ էանց ընդ ձորն. եւ հուպ եղեալ առ հայս` զկայ էառ. զի ոչ իշխեաց ՚ի դիմի հարկանիլ նոցա. եւ մխեալ զնիզակ իւր ՚ի գետին` մնաց գալստեան զօրաց իւրոց. եւ իբրեւ հասին նոքա առ նա, մի ոմն ՚ի զօրաց անտի յունաց յանդուգն արշաւեալ էանց առ Սիդդայիւ, խրախուսելով զնա յարձակիլ ՚ի վերայ գնդին հայոց. եւ ընդ դիպաց քերեալ երիվարի նորա առ նիզակաւն Սիդդայի` խորտակեալ փշրեաց զայն. եւ ՚ի տագնապիլ Սիդդայի վասն նիզակին` զի չունէր այլ ՚ի պատրաստի , եւ ՚ի շարժել զգլուխ իւր բարկութեամբ` անկաւ սաղաւարտն ՚ի գլխոյ նորա:
       Յայնմ պահու դիմեցին եւ հայք ՚ի վերայ գնդին յունաց. եւ մի ոմն ՚ի հայոց անտի նշմարեալ զՍիդդա, զի կայր շուարեալ առանց նիզակի եւ սաղաւարտի, յարձակեցաւ ՚ի վերայ նորա. եւ ՚ի հարկանել սուսերաւ զգագաթն նորա` եհաս զմորթ ճակատուն: Եւ ՚ի շտապիլ Սիդդայի եւ յաճապարելն երիվարաւ ՚ի փախուստ` հասեալ ՚ի յետուստ Արտաւան որդի Յովհաննու, եհար զնա նիզակաւն, եւ դիաթաւալ տապաստ յերկիր կործանեաց յերիվարէն: Եւ այլ զօրք հայոց այր իւրաքանչիւր զախոյեան իւրեանց վանեալ առաջի երեսաց` հալածականս արարին. եւ ինքեանք գնացեալ ամրացան յիւրաքանչիւր բերդս:
       Իբրեւ ազդ եղեւ այս յականջս Յուստինիանոսի կայսեր, առաքեաց զԲուզ ոմն իշխան` ըմբռնել հնարիւք զսպանօղսն սիդդայի: Եկեալ նորա ՚ի Բարձր Հայս` պատգամ յղեաց առ մեծամեծս հայոց` գալ առ ինքն հաշտ ութիւն առնել. այլ նոքա ոչ հաւանեցան նմա` կասկածելով ՚ի նենգութենէ առն. բայց քանզի Յովհան Արշակունի հայր Արտաւանայ բարեկամ էր Բուզայ, եկն առ նա անկասկած, առեալ ընդ իւր զՎասակ փեսայ իւր եւ զայլս ոմանս: Եւ եղեւ ՚ի մէջ գիշերի` յորժամ խրախունս առնէին նոքա յօթեւանս Բուզայ, զօրք նորա պաշարեցին զտունն. զոր իմացեալ հայոց` սկսան յորդորել զՅովհան, զի փութասցի փախչիլ. այլ յոչ անսալ նորա` Վասակ փեսայ նորին միաբանեալ ընդ այլ Հայս` խոյս ետ անտի ՚ի ծածուկ. եւ Բուզ միայնակ գտեալ զՅովհան` սպան զնա, ոչ խնայելով ՚ի մտերիմ բարեկա մութիւն նորա` յոր վստահացեալ էր Յովհաննու:
       Յետ այսրիկ տեսեալ հայոց` թէ յոյնք հնարին ունիլ զինքեանս, եւ նշան ինչ հաշտութեան ոչ երեւի, ըմբռնեցան ՚ի վարանս. եւ զի ոչ իշխէին միւսանգամ զինուք զդէմ ունիլ նոցա, զի սակաւս գտանէին գործակից եւ ձեռնտու իւրեանց, միաբանեցան ընդ Վասակայ եւ անկան առ Խոսրով արքայ պարսից. ընդ որս եւ Արտաւան Արշակունի որդի Յովհաննու. եւ խօսելով բազում ինչ առ Խոսրով` գրգռեցին զնա ՚ի պատերազմ ընդդէմ յունաց խոստանալով ձեռնտու լինել նմա. զոր եւ արարին իսկ. եւ ցուցին բազում գործս քաջութեան. մանաւանդ արին Արտաւան: Զայսմ պատերազմէ, որ սկսաւ յերեքտասաներորդ ամի Յուստինիանոսի մեծի, երկար գրէ Պրոկոպիոս յերկրորդ գիրս. ընդ նմին եւ այլ պատմիչք յունաց:
       դ. ՚Ի դիմել ապա Խոսրովու պարսից արքայի ՚ի վերայ յունաց` յաւարի առին զօրք նորա զբազում տեղիս. յորոց ժողովեաց Խոսրով գանձս յոլովս: Լուաւ սա զեդեսացւոց պարծիլ յանձինս, թէ քաղաք իւրեանց ոչ երբէք անկցի ՚ի ձեռս այլազգեաց. զի ունէին աւանդութիւն յիւրեանս, թէ Քրիստոս գրեալ իցէ ՚ի թղթին առ Աբգար, այդ քաղաք մնասցէ անվնաս եւ անառիկ ՚ի թշնամեաց. եւ յայս միտ իմանային զբան սրբոյն Եփրեմայ, զոր գրէ ՚ի կտակի իւրում. քաղաք օրհնեալ, Եդեսիա մայր իմաստութեան. որ ՚ի կենդանի բերանոյ որդւոյն (Աստուծոյ ) ընկալաւ զօրհն ութիւն ՚ի ձեռն աշակերտի նորա. արդ` մնասցէ ՚ի նմա օրհնութին այն, մինչեւ սուրբն երեւեսցի: Ընդ այս համբաւ դժուարացեալ Խոսրովու` խաղաց ամենայն զօրութեամբ ՚ի վերայ Եդեսիոյ, եւ պաշարեաց զայն. եւ մարտ սաստիկ եդեալ` գուն գործէր մեքենայիւք կործանել զպարիսպն, եւ զդրունսն խորտակել:
       Իսկ քաղաքացիքն առհասարակ յահի մեծի ըմբռնեալ վարանէին. եւ ՚ի յետին վտանգս անկեալ` միաբան դիմեցին առ աստուած: Երեւեցաւ յայնմ գիշերի Եւղաղեայ եպիսկոպոսի քաղաքին տիկին մի փառահեղ դիմօք եւ շքեղ զարդուք. եւ ազդ արար նմա, թէ գոյ ՚ի վերայ դրան քաղաքիդ ամենապատիւ պատկեր Փրկչին` այն է անձեռագործ սուրբ դաստառակն, ծածկեալ ՚ի ներքոյ կղմնտրին. առաջի'ք ասէ զայն անտի, եւ նովաւ գտջիք զփրկութիւն: Լցեալ եպիսկոպոսին Եւղաղեայ անապատում խնդութեամբ վաղվաղակի խնդրեաց զտեղին զայն. եւ բացել եգիտ զաստուածային զայն պատկեր անէծք եւ անարատ. եգիտ եւ զճրագն դեռ անշէջ պահեալ յայնչափ ամաց, յաւուրց անտի Ադդէի հայրապետի. զորմէ գրեցաք. գիրք. բ. գլ. 19. երես. 295. եւ ոչ այսչափ միայն, այլեւ ՚ի կղմինտրն` որ եդել էր հանդէպ ճրագին ՚ի պահպանութիւն, ձեւ կենդանագիր պատկերին տպաւորել էր: Առեալ զայն եպիսկոպոսին ցնծութեամբ բազմաւ, եւ գոհացողական փառաբանութեամբ եւ օրհներգութեամբ` գնաց հանդերձ ոմամբք ՚ի տեղին` ուր սկսեալ էին պարսիկք ական հատանել, եւ հուր ՚ի նոյն արկանել: Մօտ հասեալ առ նոսա` կաթեցոյց շիթ մի յիւրղոյ ճրագին ՚ի հուրն պատրաստեալ. եւ նոյն ժամայն սաստկապէս բորբոքեալ հրոյն` այրեաց զամենայն ականահատ թշնամիս: Եւ զի նաեւ այլուր խարոյկ արկեալ էր պարսից` ձգել զայն մեքենայիւք ՚ի քաղաքն յարծարծիլ նորին` հուպ անդր մատեաւ եպիսկոպոսն հանդերձ աստուածային պատկերաւն. եւ ՚ի մօտիլ ՚ի տեղին` յանկարծուստ ուժգին հողմ շնչեալ` դարձոյց զհուրն ՚ի վերայ այնոցիկ, որք վառեալ էին զայն, եւ այրեալ կորոյս. զնոսա: Որով եւ ՚ի բազումս վտանգեալ պարսից` թողին զքաղաքն եւ դարձան գլխակոր:
       ե. Անտի յարձակեալ Խոսրովու ՚ի վերայ քաղաքին` որ կոչիւր Սարգսուպօլիս` վասն լինելոյ անդ նշխարաց սրբոյն Սարգսի փառաւոր վկային պարսից, պաշարեաց զայն. եւ սաստիկ պատերազմաւ սկսաւ քանդել զպարիսպ նորա. յորմէ զահի հարեալ քաղաքացւոց` խորհեցան հաշտ ութիւն խօսիլ. եւ Խոսրով քանզի լուեալ էր, թէ բազում գանձք են եւ մեծագին անօթք յեկեղեցւոջ սրբոյն Սարգսի, խնդրեաց զնոսա. եւ նոքա յանձն առեալ ետուն զամենայն յորոց միջի էր եւ խաչ մի ոսկի ականակապ, զոր Յուստինիանոս կայսր եւ Թէոդորոս թագուհին նուիրեալ էին ՚ի տաճար սրբոյն:
       Իբրեւ ետես Խոսրով զայն, եհարց ցբերօղսն, մնա՞ց եւ այլ ինչ. ասէ մի ոմն ՚ի նոցանէ. ոչինչ այլ մնաց անօթ ոսկւոյ եւ արծաթոյ, այլ միայն սրբազան նշխարք սրբոյն Սարգսի յարծաթապատ արկեղ: Կամեցեալ Խոսրովայ զայն եւս բառնալ` հրաման ետ զօրաց իւրոց` մտանել ՚ի քաղաքն. եւ յափշտակել զնոյն: Եւ ահա յանկարծակի երեւցան ՚ի վերայ պարսպին անհամար բազմութիւնք Վահանավառ զօրաց սպառազինելոց. զոր տեսեալ Խոսրովու` սակաւացաւ յոյժ, եւ գիտաց` թէ սքանչելիք են անյաղթ վկային Սարգսի. որոյ վասն ոչ եւս համարձակեցաւ առնուլ զայն. եւ գովեալ զհաւատս քրիստոնէից` ել անտի, եւ դարձաւ յաշխարհ իւր:
       Պատմի յայսմաւուրս ՚ի սեպտեմբերի. 7. թէ ՚ի դառնալ Խոսրովու ՚ի գեր ութիւն վարեցին զորք նորա զանհնար ոգիս, ոչ միայն ՚ի յունաց, այլեւ ՚ի հայոց բնակելոյ յիշխանութեանն կայսեր: ՚Ի մէջ գերելոյն կային եւ բազում կուսանք եւ օրիորդք. յորոց ընտրեաց Խոսրով զհազարս` կամ ըստ յայսմաւուրց զհինգ հազարս. եւ առաքեաց զնոսա հանդերձ զօրականօք ՚ի Թուրքաստան առ թագաւորն թուրքաց ՚ի պարգեւս, առնուլ ՚ի նմանէ զորս յօգնակա նութիւն ընդդէմ յունաց:
       Յուղի անկեալ կուսականացն` ողբս առեալ լային ՚ի վերայ անձանց իւրեանց. զի անդարձ մատնելոյ էին ՚ի ձեռս անհաւատից. եւ ոչ էր նոցա հնար զերծանելոյ: Այլ իբրեւ հասին նոքա ՚ի գետ մի մեծ, խորհուրդ արարեալ ՚ի մէջ իւրեանց` աղաչեցին զինուորսն փոքր մի մեկնիլ անտի, զի լուասցուք ասեն ՚ի գետս: Եւ իբրեւ մեկնեցան նք, ելին կուսանքն ՚ի վերայ մեծի կամրջին. եւ յաղօթս կացեալ միաբան առ աստուած` արկին զանձինս ՚ի գետ անդր, եւ հեղձան: Զայն իմացեալ զօրացն ՚ի ճղփմանէ ջուրց` դիմեցին ՚ի գետն, եւ ոչ զոք գտին կենդանի. ընդ որ զահի հարեալ մեծապէս, դարձան եւ պատմեցին Խոսրովու. եւ նորա լուեալ զայս` զարմացաւ եւ տրտմեցաւ. այլ ոչ պատուհասեաց զզօրականսն: