Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Բ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Պետրոս կաթողիկոս հայոց` Գետադարձն կոչեցեալ եղբայր Խաչկայ առաջնոյ, հասեալ յաւուրս ծերութեան` վախճանեցաւ ՚ի սմին ժամանակի յամի տեառն. 1058. եւ ՚ի թուին հայոց. չէ. ՚ի Սեբաստիա ՚ի վանս Սուրբ Նշանի, եւ անդ թաղեցաւ , կալեալ զաթոռ հայրապե տութեան հանդերձ վտարանդութեամբն` ամս. իբր. խ. կամ ամս. լթ եւ ամիսս. 6: Եւ յաջորդեաց ՚ի տեղի նորա ՚ի յանի քաղաք քեռորդի նորին տէր Խաչիկ երկրորդ. որ եւ ասի Խաչատուր զոր ՚ի վաղուց եդեալ էր անդէն նա ինքն Պետրոս կաթուղիկոս` իւր տեղապահ: ՚Ի նմին աւուր` յորում նստաւ Խաչիկ կաթուղիկոս, մեռաւ մեծ իշխանն Գրիգոր Մագիստրոս. եւ թաղեցաւ ՚ի վանս սուրբ Աստուածածնի մօտ ՚ի Կարին, որ եւ կոչի այժմ Բասենայ վանք. եւ ասի` թէ մինչեւ ցարդ կայ գերեզման նորա անդ: Պայազատեաց յայնժամ զիշխա նութիւն նորա երէց որդի նորին Վեստն Վահրամ. որ ՚ի մանկութենէ մարզեալ էր ՚ի դպրոցս յունաց յարտաքին գիտ ութիւնս եւ յաստուածաշունդ գիրս ջանիւք հօրն իւրոյ Մագիստրոսի. որ եւ ունի գրեալ առ նա թուղթ յորդորական, որոյ սկզբնատառք յօդեն զանունս Վահրամ, ուր ազդ առնէ նմա` ոչ միայն կեալ, այլեւ բարւոք կեալ. երկպատիկ ՚ի քէն ասէ հայցէ բանս իրաւացի ինձ վարկանել մանուկ դու, նախ ելոյ, եւ բարւոք ելոյ: Եւ յուշ արարեալ նմա բազում ինչ, ընդ որս եւ զերախտիս հայ րութեան եւ խրատուութեան, գրէ ՚ի վախճանի. փոխարէնս ասէ հայցեմ ՚ի քէն, զաւանդ ութիւն մեր ոչ մոռանալ երբէք, եւ զփոյթ սիրոյն` առ Քրիստոս Աստուածն մեր, եւ զյոլս ճրագի նախնոյն մերոյ ոչ շիջուցանել, զՊարթեւին ասեմ քոյոյ հաւուն:
       բ. Յաւուրս ժամանակացս այսոցիկ` Կոմիանոս կայսր յանձն արարեալ զկայսեր ութիւն իւր ցԿոստանդին Տուկիծ` հրաժարեցաւ ինքն յաշխարհէ, եւ եղեւ կրօնաւոր. իսկ Տուկիծ ՚ի թագաւորել անդ իւրում ձեռն էարկ չարչարել զՀայս. եւ նախ առաջին` լուել զմահ Պետրոսի կաթողիկոսի, եւ իմացեալ յոմանց` թէ ունէր նա բազում ինչ, խոյզ եւ խնդիր արար, եւ էառ զամենայն զոր թողեալ նորա նորա. ընդ որս եւ զկալուածս գիւղից եւ ագարակաց նորին: Ոչ շատացեալ այսու` կոչեաց ՚ի յանւոյ ՚ի Կոստանդինուպօլիս զԽաչիկ կաթուղիկոս, եւ պահանջէր ՚ի նմանէ զայլ եւս գանձս Պետրոսի կաթուղիկոսի. զի կարծէր թէ բազում ինչ առեալ է Պետրոս կաթողիկոս ՚ի գանձուց թագաւորացն հայոց մանաւանդ Գագկայ վերջնոյ: Եւ թէպէտ Խաչիկ կաթուղիկոս բազում իրօք յայտնի եցոյց նմա, թէ չունիմ ինչ առ իս ՚ի գանձուց նորա, եւ ոչ իսկ գիտեմ` թէ նա ունիցի ինչ ուրեք, սակայն կայսրն ոչ դադարէր ՚ի պահանջելոյ: Այլ քանզի ոչ կարէր իրաւամբք պահանջել` զոր առանց իրաւանց խնդրէր, յաւել ՚ի վերայ կաթուղիկոսին զտարեկան հարկս, այսինքն է ` տալ ՚ի գանձս արքունի ամենայն յամէ այսչափ ինչ դրամս: Իսկ նա բնաւ ոչ էառ յանձն. եւ թէպէտ բազում սպառնալիս եցոյց նմա կայսրն, եւ յաւել եւս ասել, թէ ոչ ելանիցես աստի, մինչեւ յանձն առնուցուս վճարել զհարկսն, բայց այսու ամիւ ոչ կարաց հաւանեցուցանել զկաթողիկոսն:
       Յետ այսորիկ արք երկու ՚ի յունաց անտի, մին աշխարհիկ իշխան` եւ միւսն վանական, յառաջ կացեալ, եթէ վասն նախանձ արկանելոյ նմա (ասէ Լաստիվերտցին ), եւ եթէ ճշմարտիւ, ոչ գիտեմ, խնդրեցին ՚ի կայսերէ կացուցանել զինքեանս ՚ի վերայ եկեղեցւոյն հայոց, զմին իշխանութեամբ կաթուղիկոսութեան` եւ զմիւսն իշխանութեամբ կիւրապաղատութեան, եւ խոստանային վճարել յարքունիսն հարկս ծանունս. բայց այս ոչ յաջողեցաւ նոցա. զի մին առ օրին հիւանդացաւ , եւ միւսն մեռաւ: Եւ մնաց Խաչիկ կաթուղիկոս ՚ի Կոստանդինուպօլիս ամս երիս` հանդերձ Բարսեղ եպիսկոպոսիւ, որ եկեալ էր ընդ նմա ՚ի յԱնւոյ:
       Այլ աստ զարմանալ արժան է ընդ գործս սոցա. զի մեծամեծ եւ զլիագանձ աշխարհս` զորս յափշտակեցին ՚ի հայոց, թողեալ էին յաւարառ ութիւն թշնամեաց. եւ ինքեանք զհետ լինէին չնչին իրաց: Պարսիկք եւ սկիւթացիք անդադար յարձակեալ ՚ի սահմանս իշխանութեան նոցա` զգանձս քաղաքացն կողոպտեալ տանէին. եւ սոքա ՚ի հայոց խերեւէշս եւ լումայս խնդրէին. եւ ամենեւին փոյթ ինչ ոչ տանէին` գո'նէ զմարդիկ փոխանակ բնիոնիցն փրկել. այլ` իսպառ ետուն կոխան աւարառուաց զպատուական աշխարհ մեր, իսկ ինքեանք զազգն գլխովին. եւ ՚ի վերայ այսր ամի կեղէին զոգիս նոցա, եւ դադար բնաւ չտային: Զայսմանէ վկայեն իւիք եւ նոքին իսկ պատմիչք յունաց, եւ մանաւանդ Սկիղիցէս Կիւրապաղատ. յերես 814. կամ 634. եւ Զոնարաս. գիրք. ժը. ՚ի համարն. 8. որ եւ բազմօք մեղադրեն զյոյնս եւ զկայսրն Տուկիծ. զի ասեն, անհոգութեամբ իւրեանց մտնակոխ թշնամեաց արարին զՄեծն Հայաստան եւ մանաւանդ զաշխարհն Վասպուրական, եւ նուազեցուցին զազգն իսպառ:
       գ. Յետ բազում իրաց գրգռեալ Տուկիծ կայսեր ՚ի յունաց անտի` ջանացաւ հնարիւք իմն ածել զՀայս ՚ի հաւա նութիւն ընդունելոյ զհոռոմութիւն. եւ յայս սակս խորհեցաւ նախ զմեծամեծս Փոքուն Հայոց հաճեցուցանել, եւ ապա զայլս: Սմին իրի հրեշտակս առաքեալ` կոչեաց ՚ի Կոստանդինուպօլիս որդիսն Սենեքերիմայ, զԱտովմ եւ զԱբուսահլ. զի տացէ նոցա իբրեւ գլխաւորաց ազգին ընդունիլ զկրօնս յունաց. եւ նոքօք այլոց եւս հաւանեցուցանել զնոյն: Գիտացել նոցա` թէ կայսրն վասն փոփոխ ութեան կրօնից կոչէ զնոսա, անկան ՚ի տարակոյս. բայց ոչ կարելով ընդդիմանալ հրամանի նորա, առեալ ընդ իւրեանս Յակոբ վարդապետ Սանահնեցի` որ եւ Քարաբնեցի ասի, զայր իմաստուն եւ զգիտնական, եկին ՚ի Կոստանդինուպօլիս:
       Կայսրն ՚ի սկզբան անդ սիրով ընկալեալ զնոսա` ապա յետ աւուրց ինչ յայտնեաց նոցա զխորհուրդ իւր. եւ կոչեաց զվարդապետս յունաց` հրամայեաց խօսիլ առաջի իւր ընդ նոսա եւ ընդ վարդապետին Յակոբայ նախ ՚ի վերայ հաւատոց եւ ապա ՚ի վերայ ծիսից: Եւ ՚ի խօսիլ նոցա բազում ինչ, Յակոբ վարդապետ համառօտիւ վճարեալ դադարեցոյց զվէճն. զի որովհետեւ գլխաւոր ստիպումն նոցա էր ՚ի վերայ երկոյ ութեան բն ութեան ՚ի մի Քրիստոս ըստ դաւանութեան Քաղկեդոնի սուրբ ժողովոյն, դիւրաւ ընկալաւ զայն, ասելով, մեր եւս դաւա նութիւն այդ է, եւ տարբերութիւնն միայն ՚ի բառս է: Իսկ վասն այլոց իրաց եցոյց նոցա, թէ ոչինչ է այն տարբեր ութիւն ՚ի մէջ յունաց եւ հայոց, եւ հայի ՚ի ծէսս. զորս եւ յանձն էառ փոխել. եւ ըստ այսմ վարդապետութեան եւ խոստման գրեալ թուղթ միաբանութեան ՚ի դիմաց համօրէն ազգին հայոց` մատոյց առ կայսրն. եւ կայսրն հաւանեալ ընդ այն` ետ պահել ՚ի սուրբն Սոփի:
       դ. Եւ քանզի յայնմ ժամանակի Գագիկ թագաւոր որդի Աշոտոյ ո'չ էր ՚ի Կոստանդնուպօլիս, իբրեւ եկն նա անդր, կոչեաց զնա կայսրն, եւ եցոյց նմա զթուղթ միաբանութեանն` իբր խնդալով: Ծանուցեալ Գագկայ զմիտս կայսերն, եւ գիտացեալ ստուգիւ թէ նա այլ ինչ խորհի, այսինքն է փոխել զամենայն ծէսս ազգին, խօսեցաւ ընդ նմա, եւ ասէ. այս թուղթ ոչինչ է. զի տուեալ է ՚ի դիմաց ամենայն հայոց, եւ ոչ գոյ ՚ի սմա հաւա նութիւն ինչ առաջնորդաց նոցա, այլ` միոյ կրօնաւորի եւեթ. եւ զիա'րդ մարթ իցէ սոսկ բանիւ նորա բռնադատել զամենայն ազգն ՚ի հաւան ութիւն կրօնից ձերոց: Ուր յաւելու ասել Ուռհայեցին, թէ` եւ պատառեաց Գագիկ զայն թուղթ յանդիման կայսեր, եւ ընկէց յերկիր:
       Ապա խնդրեաց Գագիկ ՚ի կայսերէ տալ հրաման, զի ինքն հանդերձ վարդապետօք հայոց խօսեսցի առաջի ընդ վարդապետս յունաց. եւ գրեսցէ թուղթ միաբանութեան ՚ի դիմաց ազգին: Եւ ՚ի հաճիլ ընդ այն կայսերն, գրեալ նորա թուղթ հաւանութեամբ հայոց` մատոյց առաջի նորա յատենի վարդապետացն յունաց. յորում դաւանէր զամենայն ուղղափառ ութիւն հաւատոյ, մանաւանդ ՚ի վերայ երկոյ ութեան բնութեան ՚ի Քրիստոս` ասելով ընդ աստուածաբանին. բնութիւնք երկու. քանզի Աստուած եւ մարդ. որպէս ՚ի մարդն հոգի եւ մարմին. բայց որդիք ո'չ երկու, այլ` մի. որպէս եւ ոչ երկու մարդ: Եւ նզովէր եւս զամենայն հերետիկոսս, ընդ որս եւ զԵւտիքէս եւ զՊետրոս Կնափեցի. սոյնպէս եւ զԴէոսկորոսն` եթէ ասէ խորհեցաւ նա այսպիսի ինչ հերձուածս: Իսկ վասն խառնելոյ ջուր ՚ի խորհուրդ պատարագի եւ խմորուն առնելոյ, եւ վասն տօնելոյ զծնունդ տեառն ՚ի դեկտեմբերի. 25. եւ վասն չասելոյ զսուրբ աստուածն խաչեցարիւ, ընդդիմանայր` ասելով, թէ այդ ամենայն ՚ի ծէսս եւ ՚ի հին աւանդ ութիւն ազգին հային, եւ ոչ ՚ի հաւատս. ուր եւ երկար բանիւք պնդէ, թէ մեք ոչ ՚ի դէմս երրորդ ութեան ասեմք զխաչեցարն , եւ ոչ զաստուածութիւնն ասեմք խաչեալ այլ` զաստուած մարմնոյ: Օրինակ այսր թղթոյ կայ նաեւ ՚ի գիրս Մատթէոսի Ուռհայեցւոյն: Եւ զորս միանգամ գրեալ նորա ՚ի թղթի անդ, խօսեցաւ ՚ի բերանով առաջի կայսերն եւ առաջի վարդապետացն յունաց. եւ հաւանեցոյց զնոսա ՚ի բանս իւր, բաց յերից անտի, յորս պնդեալ կային վարդապետք յունաց: Յայնս եւս զիջանէր նա ՚ի վերջոյ. բայց չյաջողէր միաբանութիւնն. զի յոյնք պահանջէին եւ զփոփոխ ութիւն այլոց ծիսից եւս, որում անհնարին էր լինել:
       ե. Եւ ՚ի գրգռիլ ՚ի վերայ այսր պէսպէս հակառակութեանց ՚ի մէջ յունաց եւ հայոց գրգռեցաւ եւ ատել ութիւն մեծ. մանաւանդ զի տեսել յունաց` թէ կայսրն եւ իշխանք եւ առաջնորդք իւրեանց թշնամի են հայոց, եւ յամենայնի չարիս կամին հասուցանել ՚ի նոսա, առաւել եւս վստահութեամբ արհամարհանս ցուցանէին նոցա, եւ ամենայն ուրեք կռփէին եւ հարստահարէին զնոսա. եւ նախատական բանիւք զկծեցուցանէին զնոսա, համարելով զնոսա անարգ քան զամենայն ազգս` եւս եւ քան զանհաւատս: Եւ թէ ուրեք հայ ոք օտար անցանէր ընդ քաղաքս նոցա, թշնամանօք եւ հայհոյանօք արտաքսէին զայնպիսին, եւ կամ գանակոծ առնէին, եւ բազում չարիս հասուցանէին նմա:
       Գնաց յաւուր միում յԱնտիոք մի ոմն ՚ի հայոց ՚ի քաղաքէն Անւոյ` զօրաւոր` Գէորգ անուն. եւ ոչ գիտելով զբարս թշնամութեանն յունաց եղելոց անդ` սկսաւ համարձակ շրջիլ ՚ի մէջ քաղաքին: Իբրեւ գիտացին յոյնք` թէ հայ է նա, յարձակեցան ՚ի վերայ նորա, եւ կալել զնա կարեցին զմօրուս նորա. եւ բազում նախատանօք հանին զնա արտաքոյ քաղաքին: Ընդ որ դառնացել յոյժ Գէորգայ` գնաց եւ վարձեաց յազգէ թուրքաց արս կորովիս հինգ հարիւր. եւ ասպատակեալ ընդ գաւառն Անտիոքայ` յաւեր դարձոյց զբազումս աւանս. եւ այրեաց զերկոտասան գիւղս քաղաքապետին. եւ կալեալ վաթսուն այր ՚ի յունաց անտի` էած մերձ ՚ի դուռն Անտիոքայ. եւ ձայն տուեալ ՚ի քաղաքն` ասէ. ես եմ անեցի Գէորգն, զորոյ հատիք դուք զմօրուսն. եւ արդ առէ'ք զվարձս աշխատանաց ձերոց. եւ զայս ասացեալ` խողխողեաց անդէն առաջի աչաց նոցա զհոռոմսն զայնոսիկ, եւ ելեալ գնաց անտի:
       Յաւուր միում եւս եկին անդր հայք կարաւանաւ` ոգիք իբր եօթանասուն, որք բարձեալ բերէին ձուկն չորացեալ, եւ կաշի. եւ օթագայեալ ուրեք ՚ի հրապարակի` նստան ուտել եւ ըմպել եւ ուրախ լինել. զի էին աւուրք բուն բարեկենդանի: ՚Ի լսել քաղաքացեաց զձայն նոցա` դիմեցին ՚ի վերայ նոցա. եւ սկսան կսկծեցուցիչ բանիւք նախատել զնոսա, եւ ոտամբ հարկանել , եւ յոխորտանօք վարել անտի ՚ի բաց: Եւ զի ամենեքին նոքա էին արք ուժեղք եւ բրաւորք, ձայն տուեալ միմեանց` յարձակեցան բրօք ՚ի վերայ նոցա, եւ ցրուեցին զնոսա. եւ արարին փախստական մինչեւ յեկեղեցի սրբոյն Պետրոսի. եւ զբազմաց ՚ի նոցանէ պատառեցին զգլուխս. եւ զբազմաց ջախջախեցին զոտս. եւ զոմանս եւս սպանին. եւ զքաղաքն ամենայն լցին շփոթութեամբ. եւ ոչ ոք ՚ի քաղաքացւոց անտի` ո'չ ՚ի զօրաց եւ ոչ ՚ի պահպանաց կարաց ընդդէմ դառնալ բռն ութեան ուժոյ նոցա: Յայնժամ ապա քահանայք մեծի եկեղեցւոյ սրբոյն Պետրոսի սկսան խաչիւ եւ աւետարանաւ ՚ի վերուստ աղաչել զնոսա. եւ երդմամբ ցուցանել նոցա` ոչ եւս առնել զայնպիսի ինչ ընդդէմ ազգին հայոց: Եւ նոցա հազիւ զիջեալ` առին անտի զաղխս իւրեանց. եւ ելեալ գնացին յայլ տեղի:
       Էր ՚ի սմին ժամանակի իշխան ոմն հայոց Շիրակունի անեցի` բնակեալ ՚ի սահմանս Փոքուն Ասիոյ` Խաչատուր կամ Խուտատար անուն, Վեստ կոչեցեալ` այսինքն է աւագ իշխան. որ ՚ի գիրս հայոց Պեխտ կոչի, այր երեւելի եւ հզօր. որ եւ վասն բազում քաջութեան իւրոյ լեալ էր նախանձելի յաչս յունաց. վասնորոյ եւ կոչեաց զնա Տուկիծ կայսեր առ ինքն` հաւանեցոյց դառնալ ՚ի կրօնս յունաց, խոստացեալ նմա տալ զդքսութիւն Անտիոքայ: Եւ յանձն առեալ նորա զայն` գնաց անդր զօրօք իւրովք. եւ հոռոմութեամբն` զոր նորոգ էր առեալ, մեղմացոյց փոքր մի զկատաղ ութիւն քաղաքացւոցն, զոր ունէին նոքա ընդդէմ հայոց: