Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Բ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

Հա'րկ է մեզ աստանօր հայիլ եւ ՚ի գիրս այլոց պատմաբանից, թէ զի'նչ գրեցին զՅովհաննէ իմաստասիրէ: Նախ առաջին` Փոտ պատրիարգ, որ քան զայլ պատմիչս եւ քան զՅովհաննէս կաթողիկոս մերձաւոր էր ժամանակաւ Յովհաննու Իմաստասիրի, ՚ի յառաջ բերել զժողով Մանազկերտի, եւ ՚ի խօսիլ զբաժանմանէ եկեղեցւոյն հայոց, ոչ տանի զայն ՚ի ժամանակս Իմաստասիրի, այլ` ՚ի ժամանակս Ներսիսի Շինողի, եւ Սարգսի աշակերտի Մայրագոմեցւոյն, որք իբր վաթսուն եւ եօթանասուն ամօք յառաջ էին քան զՅովհան Իմաստասէր . եւ ամենեւին ինչ ոչ յիշէ զնմանէ. որում անմարթ էր անգէտ լինել, եւ կամ ՚ի գիտելն` զանց առնել. որովհետեւ կարգ բանից նորա պահանջէր ՚ի մէջ բերել եւ զայն: Սոյնպէս եւ Գագիկ թագաւոր Արծրունի ՚ի գրելն զթուղթ հաւանութեամբ վարդապետաց իւրոյ ժամանակի առ Ռոմանոս կայսր, եւ ՚ի խօսիլ զբաժանմանէ ազգին հայոց, նշան ինչ ոչ տայ ամենեւին` թէ Յովհան Իմաստասէր լեալ իցէ իւիք պատճառ բաժանման: Սոյնպէս եւ Սարկաւագ վարդապետ ՚ի պատմելն զժողովոյն Յովհաննու Իմաստասիրի , բան ինչ հակառակ ութեան կամ բաժանման ամենեւին ՚ի մէջ ոչ բերէ: Սոյնպէս եւ Սամուէլ երէց անեցի ՚ի պատմելն զժողովոյն` զոր արար Յովհան Իմաստասէր, ընդ հին օրինակաց` բան ինչ ընդդիմ ութեան ոչ նշանակէ, ընդ հին օրինակաց ասացի, զի ՚ի նոր օրինակի միում տեսաք նորոգ մուծեալ ՚ի հակառակասիրաց զբառսդ ընդդէմ քաղկեդոնականաց: Սոյնպէս եւ ՚ի հին գաւազանագիրս կաթուղիկոսաց` յորս ՚ի կարգի իւրաքանչիւր կաթողիկոսաց յիշի համառօտիւ թէ ո ' ՚ի նոցանէ արար ժողով ընդդէմ քաղկեդոնականաց , չյիշի բնաւ ինչ զՅովհաննէ Իմաստասիրէ, որպէս յիշի զԲաբգէնէ եւ զԱբրահամէ: Սոյնպէս եւ տեսանել եւ յայլ ամենայն հին պատմութիւնս եւ ՚ի գրուածս:
       Իսկ Կիրակոս` որ յետոյ է քան զՍամուէլ, ՚ի պատմել զժողովոյ Յովհաննու Իմաստասիրի` համաձայն ասորւոց աւանդէ, թէ այն վասն բանի յուլիանիտաց եղեւ. առաքեցան ասէ յԱթանասէ ասորւոց վեց եպիսկոպոսունք. եւ Յովհան հայրապետ արար ժողով, եւ նզովեաց զՅուլիանիտսն, եւ զԲարշապուհ եւ զԳաբրիէլ բանսարկուս հայոց եւ ասորւոց. եւ կանոնական օրինագրութեամբ պայծառացոյց զեկեղեցի: Զայս եդեալ` յաւելու եւ քանի մի բառս, ՚ի բաց ընկեցեալ ասէ զդաւանութիւն Քաղկեդոնի: Ուր երկու ինչ կայ նկատելի: Մի ' զի Կիրակոս յայդոսիկ բանսդ զերկոսին ժողովս Յովհաննու իմաստասիրի խառնէ ընդ միմեանս, այսինքն զայն` որ եղեւ եպիսկոպոսօք բոլոր աշխարհին հայոց վասն կանոնական օրինագրութեց, եւ զայն` որ եղեւ յայլում նուագի սակաւ եպիսկոպոսօք ասորւոց եւ հայոց ընդդէմ յուլիանիտաց: Երկրորդ` զի ոչ շարունակէ զբան իւր ըստ հաւատարիմ պատումեն, ուստի հանեալ է զբան յուլիանիտաց. զի յետ պատմելոյ որոշակի` թէ յայն ժողով նզովեցին զյուլիանիտս, ոչ ուղիղ յարէ զկնի զհետեւեալ հաստուած բանին. ապա թէ ոչ` պարտ էր դնել ՚ի նոյն կարգի զյուլիանիտսն եւ զքաղկեդոնականս: Ուստի կա'մ ՚ի հակառակասիրէ ումեմնէ յաւելեալ է այդ հատուած բանի. եւ կամ նա ինքն Կիրակոս վասն հակառակութենէ ունելոյ առ յոյնս` յիւրմէ յաւելեալ է զայդ ընդ սուտ համբաւոյ ռամկաց. զորոյ. զստութին ՚ի միտ առցես ՚ի ստորեւ գրելոցդ:
       Մնայ այժմ մեզ քննել զբանս Ստեփաննոսի Ասողկայ, որ է յետոյ քան զՅովհաննէս կաթողիկոս` եւ յառաջ քան զայլ յետին պատմիչս. յորոյ վերայ պարտ է գիտել, զի Ասողիկ ՚ի պատմութիւնս հասարակական գործոց իշխանաց եւ կաթողիկոսաց զհետ երթայ բանից Յովհաննու կաթողիկոսի` երբեմն նաեւ ըստ բառից շարադ ութեան նորա. իսկ ՚ի պատմութիւնս ժողովոց հետեւի հեղինակի աղաւաղ գրութեան. ուստի որո'վ օրինակաւ պատմին ժողովք ինչ հայոց յաղաւաղ գր ութեան անդ, ինքն եւս նովին օրինակաւ յառաջ բերէ զայնս. եւ զի պատմութիւնք աղաւաղ գրուածոյն ըստ ամի անհամաձայն են` մանաւանդ հակառակ պատմութեան Յովհաննու կաթողիկոսի, պատմութիւն Ասողկայ եւս յայսմ մասին միշտ հակառակի պատմ ութեան նորին Յովհաննու կաթողիկոսի. որոյ վասն իսկ զոր ինչ միանգամ գրէ նա ՚ի պատմութենէ անտի աղաւաղ գրութեան, վրիպի ՚ի նոսին ՚ի բազում իրս. որպէս ՚ի դնել զսկիզբն թուական ութեան հայոց, զորմէ տե'ս ՚ի ծանօթ. խ. (1). յերես. 509: ՚ի խօսիլ զժողովոյ Աշտարակեցւոյն, զորմէ տե'ս. յերես. 494. ՚ի լռել զժողովոյն Բաբգէնի, զորմէ տե'ս յերես . 490. ՚ի դնել զԳրիգոր Արշարունին յաւուրս Յովհաննու Իմաստասիրի. զորմէ տե'ս յերես. 563: Եւ ահա որպէս ՚ի սոսին առ ինքն Ասողիկ զհետ գնալով աղաւաղ գրութեան` յայտնի խոտորի ՚ի ստոյգ պատմութեանց, նոյնպէս եւ ՚ի պատմել զժողովոյ Յովհաննու Իմաստասիրի ՚ի պատմութենէ անտի աղաւաղ գրութեան` յորմէ եւ բառ առ բառ քաղեալ է զբան իւր, յայտնապ վրիպի ՚ի ստոյգ պատմութենէ այնր ժողովոյ:
       ՚Ի դնել ապա եւ ՚ի գրել Ասողկայ զայս այսպէս, ՚ի բանից նորա տարածեալ է ՚ի մէջ ազգին եւ այն սուտ համբաւ, թէ Յովհան Իմաստասէր ընդդէմ է զինեալ Քաղկեդոնականաց. եւ ահա աստի յայսմանէ նաեւ այլք ոմանք ՚ի յետնոց եւ առաւել եւս ՚ի յետնագունից` ՚ի գրելն զայսմանէ` ընդ նմին աւանդեցին յերկուց կողմանց եւս . մանաւանդ անծանօթ պատմիչն Կլեմէսի` որ յետին է ժամանակաւ: Բայց արդ` որովհետեւ` որպէս յայտնի ցուցաք ՚ի յօդ. բ. եւ գ. այն աղաւաղ գրութիւն, որ է միայնակ հիմն բանից դոցա, ո'չ է պատ մութիւն ժողովոյն` զոր արար Յովհան Իմաստասէր, այլ` այլոյ, եւ է հրեշ իմն ստութեան, ամենայն բանք դոցա ՚ի նոյն հիմնելով` համարին հիմնովին սուտ. եւ զայս ստ ութիւն մարթ է յայտ առնել եւ յայլ բազում գլխոց:
       Նախ առաջին` սուտ է այն պատմութիւն, որ ոչ աւանդի ՚ի հաւատարիմ պատմագրէ` մանաւանդ յառաջնոյ. իսկ արդ` այն պատմութիւն, զոր գրեն յետինք` սկսեալ յԱսողկայ եւ այսր, ո'չ է աւանդեալ ՚ի հաւատարիմ պատմագրէ` մանաւանդ յառաջնոյ , որպէս տեսեր ՚ի յօդ. գ. այլ` յաղաւաղ գրութենէ անտի, որ լի է ստութեամբ եւ անհաւատարմութեամբ, որպէս տեսեր ՚ի յօդ, ի. ուրեմն այդ պատ մութիւն զոր գրեն դոքա: Դարձեալ սուտ է այն պատմութիւն, յորոյ ՚ի դնիլն հարկ լինի սուտ համարիլ զճշմարիտ պատմութիւնս, զհարազատ հին գրուածս զվկայութիւնս երեւելի հայրց, արդ` ՚ի դնիլ պատմութեան դոցա ընդ աւանդելոյն աղաւաղ գրութեան, հարկ լինի սուտ համարիլ զճշմարիտ պատմութիւնս զորս աւանդէ Յովհաննէս կաթողիկոս ՚ի վերայ այլոց ժողովոյ եւս, որպէս յայտ է ՚ի բազում ծանօթութեանց` զորս եդաք յառաջն, հարկ լինի սուտ համարիլ զբազում հարազատ գրուածս Յովհաննու Իմաստասիրի որպէս յայտ է ՚ի նախագրելոցդ. հարկ լինի սուտ համարիլ զվկայութիւնս Ներսէսի Շնորհալւոյ, Ներսիսի Լամբրոնացւոյ , եւ Գրիգորի կաթողիկոսի եղբօրորդւոյ Շնորհալւոյն, որպէս տեսցես ՚ի յօդ ե: Բայց արդ` առ ՚ի ճշմարիտ համարելոյ զայն նախայիշեալ աղաւաղ ստութեամբ լի գրութիւն:
       Երկրորդ` արժան է խնդրել, թէ որոյ ժողովոյ պատ մութիւն իցէ այդ ` զոր աւանդէն դոքա ընդ աղաւաղ գրութեան, արդէօք այնր ժողովոյ` յորում հայք եւ ասորիք գումարեցան ՚ի միասին յաւուրս Յովհաննու Իմաստասիրի հայոց հայրապետի` եւ Աթանասի ասորւոց պատրիարգի, թէ այլոց իրիք ժողովոյ: Եթէ այլոց է, ապա այն ո'չ է Յովհաննու հայրապետի, այլ` Յովհաննու Մանազկերտցւոյ: Իսկ եթէ ո'չ է այլոց, խնդրելի է` թէ յի՞նչ իրաց շարժեցաւ Յովհան հայրապետ եւ Աթանաս զնոյն զայն ժողով գումարեալ, եւ գլխաւորաբար վասն ի՞նչ պատճառի: Դոքա ընդ աղաւաղ գրութեան` վասն քաղկեդոնականաց եւեթ ասեն լինել եթէ ճշմարիտ էր այդ, եւս առաւել պարտ էին զդոյն ասել եւ ասորիք ՚ի պատմ ութեան այդր ժողով նոյնչափ թուով. բայց սակայն նոքա ո'չ վասն բանի քաղկեդոնականաց, այլ` վասն այլոց պատճառի պատմեն զայն:
       Այլ թէ զի՞նչ պատճառ իցէ, յայտ առնէ երեւելի պատմիչն ասորւոց Գրիգոր Բարեբրեյոս Ապուլփարաք` հանեալ ՚ի յիշատակարանաց պատրիարգացն ասորւոց. եւ գրէ առ Ասսէմանեայ հատ. ի. գլ. 42. այսպէս: Աշակերտ Պարսամայ արշիմանտրիտի Շամուէլ առաքեալ ՚ի վարդապետէ. իւրմէ առ Հայս ընդ որում է նա ինքն պատմէ ՚ի ղէ երորդ հրաշսն, շաղախեալ էր մոլորութեամբ առ աչօք ասողաց. որովհետեւ բազումք ՚ի հայոց մինչեւ ցայժմ պինդ ունին զվարդապետութիւն Յուլիանեայ (Աղիկառնացւոց ). զի հաստատեն … թէ թէպէտ եւ երեւեցաւ Քրիստոս թլփատիլ, բայց իրապէս ոչ կրեաց զայն. երեւեցաւ ուտել, այլ իրապէս եւ ստուգիւ չէ երբէք ճաշակեալ… եւ զայլ բազում բանս սոցին նմանս շաղփաղփեն: Եւ յաւուրս Աթանասի պատրիարգին մերոյ, եւ Յովհաննու (Իմաստասիրի ) կաթուղիկոսի նոցա` ժողով գումարեալ, արարին քնն ութիւն ՚ի վերայ այսր իրի. եւ ծանուցեալ զստոյգ ճշմարտ ութիւն վարդապետութեան մերոյ` միաբանեցան ընդ մեզ, եւ ստորագրեցին ՚ի նամակ միաւորութեան. այլ այսու ամիւ զկնի ժամանակաց դարձան ՚ի նախկին վարդապետութիւն Յուլիանեայ:
       Եւ ահա յայտ բան թէպէտ ծանունս եւ այլազգագոյնս խօսի դա թշնամանօք ընդդէմ հայոց, բայց յայտնի եւս ցուցանէ` թէ այն ժողով ոչ եղեւ ընդդէմ Քաղկեդոնականաց, այլ` ընդդէմ մոլորութեան Յուլիանեայ Աղիկառնացւոյ, որ առ աչօք ասէր զամենայն մարդկային կիրս փրկչին, եւ անչարչարելի դնէր զմարմին նորա: Զայս եւ Կիրակոս պատմիչ հայոց յայլոց գտեալ` հաստատէ, յասելն ըստ վերոյ գրելոցդ` թէ յայն ժողով` որ եղեւ հրամանաւ Յովհաննու Իմաստասիրի եւ Աթանասի` նզովեցին զՅուլիանիտսն, եւ յաւելու` թէ նզովեցին նաեւ զԲարշապուհ եւ զԳաբրիէլ զբանսարկուս ՚ի մէջ հայոց եւ ասորւոց: Արդ` եթէ լեալ էր յայն ժողով բան ինչ ընդդէմ Քաղկեդոնի ժողովոյն, զայդ անտարակոյս յիշէին Ասորիք. զի առաւել քան զայլսն թշնամութեամբ էին ընդդէմ քաղկեդոնականց, որպէս են եւ այժմ. եւ սա ինքն Բարեբրեյոս եւս` որ ամենայն ոգւով թշնամի ցուցանէ զինքն քաղկեդոնականաց, ախորժանօք գրէր զայնմանէ` իբր վկայ ասորւոց ունելով զՀայս առ ՚ի մերժումն ժողովոյն Քաղկեդոնի: Եւ զի բնաւ չյիշեն զայդ ասորիք, ապա յայն ժողով զոր արար Յովհան հայրապետ, ո'չ մերժեցին` ո'չ հայք ասորիք զժողովն Քաղկեդոնի, այլ միայն զՅուլիանոս: Եւ աստի ցուցանի եւս, թէ այն աղաւաղ գր ութիւն ոչ է ճշմարիտ պատ մութիւն այսր ժողովոյ, ապա թէ ո'չ անհնար էր գրողի նորա չյիշել բնաւ զբան յուլիանիտաց. որովհետեւ հեղինակ նորին ցուցանէ զինքն պատմօղ լինել այնմ, որոյ վասն գլխաւորաբար գումարեցաւ այն ժողով. ուրեմն կամ սուտ է ամենայն իրօք այն պատ մութիւն աղաւաղ գրութիւն, եւ կամ ո'չ է պատ մութիւն ժողովոյն գումարելոյ ՚ի հայոց եւ յասորւոց յաւուրս Յովհաննու Իմաստասիրի, այլ` այլ իմն պատ մութիւն այլոց ժողովոց, որ գումարեցաւ ՚ի ժամանակս Յովհաննու Մանազկերտցւոյ կամ Տիկորեցւոյ . զորմէ տեսցես ՚ի յաջորդ յօդուածդ:
       Այլ ասիցէ ոք ընդդէմ այնմ, զոր ասացաք` թէ ժողովն` որ գումարեցաւ հանդերձ ասորւովք, եղեւ վասն յուլիանիտաց, Ներսէս շնորհալին հաստատէ ՚ի թուղթսն առ Միխայէլ պատրիարգ ասորւոց եւ առ Յակոբ ասորի, թէ զմոլորութիւն Յուլիանեայ Աղիկառնացւոյ ո'չ երբեք ընկալան հայք ապա զի՞նչ հարկ էր վասն նոցին իրաց ժողով գումարել: Պատասխանեմ ո'չ զի կայր ՚ի Հայս առ հասարակ մոլորութին Յուլիանեայ, այլ զի սկսեալ էր սերմանիլ առ ոմանս` յաւէտ յաւուրց անտի Սարգսի աշակերտի Մայրագոմեցւոյն. եւ յետ բնաջինջ լինելոյ ՚ի Ներսիսէ Շինողէ` տակաւին մնացին յուզմունք ՚ի վերայ այնր, որով եւ գայթակղեալ էին ասորիք. վասնորիկ գումարեցաւ այն ժողով, եւ իսպառ մերժեցաւ մոլոր ութիւն յուլիանիտաց. որով եւ շինեցան միտք ասորւոց եղելոց յայնմ ժամանակի, տես զայսմանէ ՚ի պատմութեան գլ. խ. երես. 258. գլ. ծա. երես. 331. եւ գլ. ծգ. երես. 345. եւ գլ. կ. երես . 397:
       Երրորդ ` արժան է հարցանել ցյետին պատմագիրս եւ մանաւանդ ցհեղինակ աղաւաղ գրութեանն, թէ զի՞նչ արար Յովհան Իմաստասէր յայն ժողով, զոր եւ դնեն լինել ՚ի Մանազկերտ: Լո'ւր զի'նչ ասէ հեղինակն. նախ նզովեաց ասէ հանդերձ ասորւովք զժողովն Քաղկեդոնի եւ զաւանդութիւնս Եզրի, եւ եդ մի բնութիւն. եւ ապա արձակեալ զԱսորիսն` սահմանեաց ՚ի ժողովի անդ կանոնս վասն անխմոր եւ անջուր պատրիարգելոյ: Զարմանք են, զի ինքն Յովհան Իմաստասէր նախ քան զայն ժողով ՚ի սկիզբն կաթողիկոսութեան իւրոյ ժողով մեծ գումարեալ ՚ի հայրապետական աթոռն ՚ի Դուին համօրէն եպիսկոպոսօք աշխարհին Հայոց, որպէս ինքն պատմէ ՚ի գիրս եկեղեցական կանոնադրութեանց, արդէն կանոնեաց ՚ի վերայ ծիսից, որպէս եւ ՚ի վերայ անխմոր պարգեւելոյ. ապա զի՞ եւս պիտոյ էր վերստին ժողով գումարել ՚ի Մանազկերտ ՚ի քանի մի եպիսկոպոսաց հայոց եւ ասորւոց. առ ՚ի կանոնելոյ զայնոսիկ ծէսս. միթէ ասորւոց վասն արար զայդ, ո՞չ ահա գրէ դա, թէ արդէն մեկնեալ էին Ասորիք: Ուրեմն եղջերուաքաղ իմն է այդ պատ մութիւն աղաւաղ գրութեանն, եւ խառնուրդ սուտ եւ ճշմարիտ պատմ ութեան երկուց ժողովոց. յորմէ եւ ցուցանի թէ նոյնպէս եղջերաքաղ է եւ այն` զոր դնեն յետինք ըստ այնմ գրութեան. թէ Յովհան հայրապետ արար ժողով ՚ի Մանազկերտ վասն քաղկեդոնականաց:
       Չորրրորդ` յետին պատմիչք, եւ մանաւանդ Կիրակոս եւ Վարդան, ընդ որոց եւ յայսմաւուրքն. ապր. 17. գրեն, թէ այն Յովհան` որ արար զժողովն Մանազկերտի, յետ ժողովոյն հալածեաց զյոյնս եւ զզինուորս կայսեր յաշխարհէ Մեծին Հայոց` վասն լինելոյ նոցա քաղկեդոնիկ. եւ թէ վասն այսր բարկացեալ կայսրն յունաց` դեսպան առաքեաց ՚ի Հայս: Յայս բան որպէս յայտնի տեսանի այնպիսի ինչ, որով ցուցանի` թէ այն գործք, զորս տան սոքա Յովհաննու Իմաստասիրի, են գործք վերոյիշեալ Յովհաննու վարդապետի Մանազկերտցւոյ. վասն զի այս հալածումնս եթէ ճշմարիտ իցէ, հա'րկ է ասել` թէ եղեւ յաւուրս այդր Յովհաննու, եւ ոչ թէ յաւուրս Յովհաննու Իմաստասիրի. քանզի յաւուրս Իմաստասիրին ո'չ գոյին բնաւ յաշխարհիս հայոց զինուորք յունաց . զի յայնժամ հայք բոլորովին էին ընդ իշխանութեամբ հագարացւոց. որպէս աւանդէն պատմիչք առ հասարակ Յովհաննէս կաթողիկոս, Ասողիկ, իսկ յաւուրս Յովհաննու վարդապետի, որ էր ՚ի ժամանակս Ներսիսի Շինողի` երբեմն յոյնք տիրէին հայոց, եւ երբեմն հագարացիք . որպէս եւ զայս յայտնի աւանդեն ամենայն պատմիչք, եւ մանաւանդ Յովհաննէս կաթողիկոս եւ Ասողիկն. ընդ որս եւ Դաւիթ վանահայր, յասելն` թէ յաւուրս այնր Յովհաննու վարդապետի Մանազկերտցւոյ յոյնք տիրէին իս հայոց. զնոյն հաստատէ եւ Խոսրով հռետոր : Եւ եթէ այս այսպէս է, ուրեմն այն ըդի մութիւն առ յոյնս, եւ հալածել զնոսա յաշխարհէն հայոց (համարեալ թէ ճշմարիտ իցէ ) լինի գործ նորուն Յովհաննու Մանազկերտցւոյ կամ Տիկորեցւոյ, եւ ո'չ թէ Յովհաննու Իմաստասիրի: Եւ արդ ` քանզի վերոյիշեալ յետին պատմիչք ասեն, թէ այդ եղեւ ՚ի ժամանակս ժողովոյն Մանազկերտի, եւ թէ զայդ արար գումարօղ ժողովոյն Մանազկերտի, այդու իսկ յայտնի տեսանի` թէ ժողովն Մանազկերտի էր յաւուրս Յովհաննու Մանազկերտցւոյ, եւ ոչ թէ յաւուրս Յովհաննու Իմաստասիրի. տե'ս զայսմանէ եւ ՚ի պատմութեան. գլ. ծդ . երես. 352:
       Իսկ թէ ընդէ՞ր Յովհաննու Իմաստասիրի տան զայս հալածումնս, մինչեւ ասել եւս` թէ վասն այսր իրի դեսպան իցէ եկեալ առ նա ՚ի կայսերէն Լեւոնէ Իսաւրացւոյ, այս թուի լինել պատճառն, զի Յովհաննէս Իմաստասէր ամենայն ոգւով ընդդէմ զինեցաւ պատկերամարտից պօղիկեանց. եւ զի ՚ի մէջ յունաց առաւելապէս զօրացեալ էր պատկերամարտութին յաւուրսն յայնոսիկ ձեռնտուութեամբ Լեւոնի կայսեր Իսաւրացւոյ, թերեւս յայսմանէ համարեալ են յետինք` թէ Յովհան Իմաստասէր հալածեալ իցէ զյոյնս: Բայց զարմանք են, թէ զիա'րդ չեն տեսեալ սոքա զհալածել սորա զչար պօղիկեանս, եւ փոխանակ այնր հնարեալ են զայնպիսի հալածումն ընդդէմ յունաց իբրեւ ընդդէմ քաղկեդոնականաց` խառնելով միանգամայն ՚ի նոյն եւ զեործս Եղիայի նախընթացին Յովհաննու Իմաստասիրի:
       Հինգերորդ` Ստեփաննոս Ասողիկ ՚ի բ. գիրս. գլ. 2. ընդ նմին եւ այլք ՚ի յետնոց, եւս եւ յայսմաւուրքն. յապրիլի. 17. գրեն զայնպիսի ինչ, որով ընդդէմ ինքեանց ապացուցութեամբ ցուցանեն, թէ այն ժողով Մանազկերտի ո'չ եղեւ յաւուրս Յովհաննու Իմաստասիրի, այլ` յաւուրս Յովհաննու Մանազկերտցւոյ ՚ի ժամանակս Ներսիսի Շինողի: Քանզի ասեն սոքա, թէ այն ժողով Մանազկերտի արարեալ ՚ի Յովհաննէ ընդդէմ քաղկեդոնականաց` եղեւ յաւուրս իշխանութեան Սմբատայ Կիւրապաղատի. իսկ արդ` ըստ նմին Ստեփաննոսի Ասողկայ, եւս եւ ընդ այլ պատմաբանից հայոց, նաեւ ընդ Յովհաննու կաթողիկոսի, յաւուրս Յովհաննու Իմաստասիրի ո'չ գոյր հայ Կիւրապաղատ, կամ իշխանապետ ոք հայոց` Սմբատ անուն, այլ` ոստիկանք ՚ի հագարացւոց` Վիլթ եւ Մահմէտ . իսկ այն Սմբատ Կիւրապաղատ` ըստ որում գրէ եւ նա ինքն Ասողիկ. բ. 2. եւ գ. 4. եւս եւ Յովհաննէս կաթուղիկոս, էր յաւուրս Ներսիսի Շինօղի` ՚ի ժամանակս Յովհաննու Մանազկերտցւոյ. ապա ուրեմն եւ այն ժողով Մանազկերտոյ ընդդէմ քաղկեդոնականաց` ոչ էր յաւուրս Յովհաննու իմաստասիրի, այլ` ՚ի ժամանակս Յովհաննու Մանազկերտցւոյ: Այս է այնպիսի պատմաբանական ապացուցութիւն, զոր անհնար է աղարտել:
       Այլ ասիցէ ոք. գուցէ այդ Սմբատ Կիւրապաղատ` զոր յիշէ Ասողիկն եւ յայսմաւուրքն եւ այլք, ո'չ է այն` որ էր յաւուրս Ներսիսի Շինողի, այլ` այն, որ էր ՚ի ժամանակս երանելւոյն Սահակայ կաթողիկոսի, որ գնաց ընդառաջ Մահմատայ Ոգբայի: Պատասխանեմ. զո'ր Սմբատ եւ կամիս` գի'ր . զի թէ զայն դիցես, եւ թէ զայս, բանք մեր ըստ երկուցն եւս զօրանան. իբրզի` եթէ յաւուրս Սմբատայ Կիւրապաղատի եղեւ այն ժողով Մանազկերտի, ապա ոչ եղեւ յաւուրս Յովհաննու Իմաստասիրի. զի յաւուրս Իմաստասիրի ոչ գոյր Սմբատ Կիւրապաղատ. եւ բարձեալ էր իշխանութիւն կիւրապաղա տութեան յիշխանացն հայոց, զորս կարգէին յոյնք. եւ տիրէին միայն ոստիկանք հագարացւոց. եւ զայս յայտնի աւանդեն ամենայն պատմիչք մեր` սկսեալ ՚ի Յովհաննէ կաթողիկոսէ մինչեւ զյետինն: Այլ թէ յիրաւի յաւուրս առաջնոյն Սմբատայ Կիւրապաղատի եղեւ այն Մանազկերտեան ժողով ձեռնտուութեամբ Յովհաննու Մանազկերտցւոյ, եւ ոչ յաւուրս երկրորդին Սմբատայ Կիւրապաղատի, յայտնի ցուցանեն բանք Դաւթի վանահօր եւ Խոսրովու Հռետորի. որպէս տեսանի ՚ի գրելոց անտի ՚ի պատմութեան. զի դնեն սոքա թէ յաւուրս վերակաց ութեան յունաց մօտ ՚ի ժամանակս Մայրագոմեցւոյն եղեւ այն: Եւ ՚ի վերայ այսր ամի նա ինքն Ասողիկ յայտնի ցուցանէ եւ անտարակոյս հաստատէ, թէ նախ քան զնստիլ Յովհաննու Իմաստասիրի մեռեալ էր նաեւ երկրորդն Սմբատ` որ Բիւրատեանն կոչիւր. զի դնէ. բ. 2. թէ այն Սմբատ սկսաւ տիրել ՚ի թուին հայոց. ճխ. ամս. ի. իսկ զժողովն` զոր արար Յովհան Իմաստասէր, ամենքին դնեն ՚ի թուին հայոց. ճհդ. կամ ճհե. երեսուն եւ հինգ ամօք յետոյ: Ուրեմն սուտ լինի ասել, թէ Յովհան Իմաստասէր յաւուրս իշխանութեան Սմբատայ արարեալ իցէ ժողով ՚ի Մանազկերտ:
       Վեցերորդ` ոմանք ՚ի յետնոց, եւս առաւել աղաւաղ գրուածն այն աւանդեն, թէ ՚ի ժողովն Մանազկերտի առաջիկայ էր եւ Գրիգոր Արշարունեաց եպիսկոպոս. եւ թէ հրամայեաց նմա Յովհան Իմաստասէր գրել զմեկն ութիւն խորհրդոյ ընթերցուածոց: Իսկ արդ` ամենայն իրօք սուտ է այդ, ապա սուտ է եւ այն` թէ Յովհան Իմաստասէր իցէ արարեալ զայդ ժողով : Սուտ է նախ ըստ ժամանակին, զի Գրիգոր Արշարունի յառաջ քան զնստիլ Իմաստասիրին վախճանեալ էր. որպէս յայտնի տեսեր ՚ի ծան. ծէ. (2). երես. 562: Եւ զի ՚ի խոր ծե րութեան մեռաւ նա գուցէ վասնորիկ ՚ի վեր շարժեալ զժամանակ նորա` համարեալ են թէ նա գտաւ ՚ի ժողովն Մանազկերտի. որպէս եւ ոմանք առաւել եւս ՚ի վեր շարժելով եդեալ են ՚ի կանոնագիրս. ՚ի գլ. լը. թէ նա գտաւ եւ ՚ի ժողովն Ներսիսի շինողի : Ուստի այդու առաւել եւս ցուցանի, թէ այն ժողով ո'չ եղեւ յաւուրս Իմաստասիրին, այլ` յաւուրս Ներսիսի Շինողի ՚ի Յովհաննէ Մանազկերտցւոյ: Սուտ է երկրորդ եւ ըստ գործոյն, զի ասեն թէ Իմաստասէրն հրամայեալ իցէ նմա առնել զմեկնութին զայն. քանզի ինքն իսկ Գրիգոր Արշարունի վկայէ, թէ արար հրամանաւ Վահանայ Կամսարականի, որ եկաց յաւուրց անտի Ներսիսի շինողի մինչեւ ՚ի ժամանակս Սահակայ կաթողիկոսի նախընթացին Եղիայի:
       Եօթներորդ ստի այդ պատ մութիւն եւ յայլ բազում գրութեանց, յորս յայլեւայլ աւուրս ձգի ժամանակ այսր ժողովոյ, զոր տան դոքա Յովհաննու Իմաստասիրի: Գտանեմք թուղթ մի ՚ի գիրս ինչ հայոց, որ ասի թուղթ փռանկաց առ Հայս, գրեալ աշխարհաբառ ոճով ՚ի ժամանակս բարձման թագաւորութեան հայոց, ուր դնի` թէ յաւուրս Վարդ պատրկանն անկաւ թշնա մութիւն ընդ յոյնս, եւ վասն այն գումարեցաւ ժողովն Մանազկերտոյ ընդդէմ նոցա առ ՚ի որոշիլ ՚ի նոցունց. իսկ արդ` ՚ի ժամանակս Վարդ պատրկան` որ էր յաւուրս Ներսիսի Շինողի ըստ աւանդելոյ ամենայն պատմագրաց մերոց, ոչ գոյր Յովհան Իմաստասէր, այլ` Յովհան վարդապետ Մանազկերտցի. ուրեմն եւ այն ժողով ՚ի ժամանակս Յովհաննու Մանազկերտցւոյ եղեւ` եւ ոչ թէ Յովհաննու իմաստասիրի: Դարձեալ ՚ի բանս ամբաստանութեանցն որ առաքեցաւ ՚ի հռովմայեցւոց առ Հայս յաւուրս Մխիթարայ կաթողիկոսի ՚ի ժդ երորդ դարուն, ասի` թէ ժողովն Մանազկերտոյ գումարեցաւ հրամանաւ ուրումն հագարացւոց որ էր թոռն կամ հօրեղբօրորդի առաջնոյ ամիրապետին, որպէս է տեսանել ՚ի հաւաքմունս ժողովոց. հատ. իե. երես. 1256. Իսկ արդ ` յայն աւուրսն ոչ գոյր Յովհան Իմաստասէր, այլ` Յովհան Մանազկերտցի, ուրեմն այն ժողով ո'չ եղեւ յաւուրս Իմաստասիրին, այլ` Մանազկերտցւոյն: Դարձեալ` յայն ամբաստանութիւնսն. երես. 1229. ասի` թէ ՚ի ժողովն Մանազկերտի յօրինեցաւ գիրքն կոչեցեալ հաւատարմատ: Իսկ արդ` այս գիրք յօրինեցաւ մօտ յաւուրս Յովհաննու Մանազկերտցւոյ ՚ի Յովհաննէ Մայրագոմեցւոյ, որպէս աւանդեն Ասողիկ եւ Վարդան, ութսուն կամ եօթանասուն ամօք յռջ. քան զՅովհան Իմաստասէր. ուրեմն եւ ժողովն Մանազկերտի ոչ եղեւ յաւուրս Յովհաննու իմաստասիրի, այլ` Յովհաննու Մանազկերտցւոյն մօտ ՚ի ժամանակս Մայրագոմեցւոյն: Այլ արդ` եթէ աստ զամենայն քննէաք, երկար լինէր յոյժ, այսչափ բաւական է ցուցանել` թէ Յովհան Իմաստասէր ոչ արար զայն ժողով Մանազկերտոյ, եւ ՚ի ցուցանիլ այսր` յայտնի եւս ցուցանի, թէ նա ոչ եկաց հակառակ ժողովոյն Քաղկեդոնի:
       Կայ աստ եւ այլ ինչ նկատելի, զի ոմանք ՚ի յետնագունից կարծելով թէ Յովհան Իմաստասէր իցէ յՕձ աւանէ յերկրէն Տարոնոյ, այնու իսկ եդին ՚ի մտի թէ նա իցէ յիրաւի արարեալ ժողով ՚ի Մանազկերտ. որովհետեւ ասի թէ Մանազկերտ քաղաք մօտ էր Օձ քաղաքի: Բայց յայտնի սուտ է այդ կարծիք. զի նա ո'չ է ՚ի յՕձ քաղաքէ, այլ` ՚ի յՈւձուն կամ յՕձուն աւանէ, որ է ՚ի գաւառին Տաշրաց` յաշխարհին Գուգարացւոց մօտ ՚ի Վիրս. որպէս աւանդեն ամենայն պատմիչք, ուստի եւ ոչ ասի Օձեցի կամ Օձացի, այլ Ուձնացի: Եւ ո՞ գիտէ թէ միւս Յովհան` որ էր ՚ի կողմանց Մանազկերտոյ` աշակերտ Անձախաձորեցւոյն, չիցէ Օձնեցի` այսինքն յՕձ քաղաքէ Տարոնոյ, որոյ վասն եւ գործ սորա աւելի եւս շփոթեալ է ընդ գործս Յովհաննու Իմաստասիրի Ուձնացւոց. որպէս խառնեալ է այն յոմանց եւ ընդ գործս Յովհաննու Մանդակունւոյ` Մանդակունեցի կոչելով զնա. եւ այս ոչ միայն վասն մերձաւոր ութեան բառիս Մանազկերտցի, այլ զի երկիր նախարարութեն Մանդակունեաց էր ՚ի սահմանս Տարոնոյ, ուր է սահման Մանազկերտոյ: Զայս աստանոր յուշ արարաք առ ՚ի ծանուցանել զշփոթ ութիւն պատմութեանց որ ծագի նաեւ յանուանէ տեղեացն, եւ առ ՚ի ցուցանել` թէ բանք մեր ոչ են աստ ՚ի վերայ նիւթական քաղաքի, թէ ուր լեալ իցէ այս կամ այն ժողով, այլ թէ` այն ժողով, ոչ համբաւի ընդ անուամբ Մանազկերտոյ ` գումարեալ ընդդէմ քաղկեդոնականացս ո'չ է գործ Յովհաննու Իմաստասիրի Օձնեցւոյ, այլ` Յովհաննու Մանազկերտցւոյ, զոր յայտնի եւս տեսցես ՚ի յաջորդ յօդուածդ: