Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Բ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Ուրացեալն Վասակ իբրեւ ետես, թէ Մուշկանն Նիւսալաւուրտ ՚ի հօդս տարակուսանաց տագնապի, ինքն եւս երկնչելով թէ գուցէ եւ անձին իւրում չարիք պատահեսցին յարքայէ վասն անյաջող ութեան պատերազմին, սկսաւ քաջալերս տալ նմա եւ մխիթարել, ցուցեալ նմա ` թէ հնար է վերստին խաբէութեամբ որսալ զհայս, եւ առնուլ վրէժս ՚ի նոցանէ: Եւ ապա ըստ լիրբ սովորութեանն առաքեալ զսուտ երիցունսն առ Հայս ամրացեալս յանառիկ տեղիս` երդմամբ խոստանայր նոցա իբրեւ հրամանաւ թագաւորի զխաղաղ ութիւն բոլոր աշխարհին:
       Եւ իբրեւ ոչինչ կարաց այսու շահիլ, յորդորեաց զՄուշկան Նիւսալաւուրտ եւ զամենայն մեծամեծս` որք էին ՚ի բանակին յարձակիլ զօրօք ՚ի վերայ միոյ միոյ ՚ի քաղաքացն, եւ մարտիւ առնուլ զնոսա: Հաճեալ նոցա ընդ այս նովս եկեալ պաշարեցին զամրոցն զայն յոր անկեալ էր գունդ մի ՚ի զօրացն հայոց ելելոց ՚ի պատերազմէ` ընդ սրբոյն Յովսէփայ հանդերձ երիցամբք: Ընդ որում մարտ եդեալ աւուրս բազումս` իբրեւ ոչ կարացին ազդել ինչ, սկսաւ Վասակ դարձեալ սուտ երդմամբ հաշտ ութիւն խոստանալ եւ սէր ցուցանել նոցա` երկիցս առաքեալ առ նոսա զսուրբ աւետարանն. բայց ոչինչ շահեցաւ. զի զօրքն` որք էին ՚ի ներքո, բազում անգամ զփորձ առեալ էին ս տութեան նորա. վասնորոյ եւ ոչ կարէին հաւատալ սուտ ուխտից նորին:
       Այլեւ մի ոմն ՚ի նոցանէ բակ անուն` այր քաջ եւ երեւելի ՚ի մէջ զօրացն հայոց` ելեալ ՚ի վերայ պարսպին` սկսաւ բազում բանիւք թշնամեալ զանօրէնն Վասակ. եւ ձայնեալ առ Մուշկան Նիւսալաւուրտ եւ առ զօրս նորա ` բազում իրօք եցոյց նոցա, թէ քանի չարիս հասուցեալ է Վասակ ընդ Հայս, եւ քանի վնասուց լեալ պատճառ պարսից: Եւ ապա իջեալ ՚ի պարսպէ անտի ժողովեաց զեօթն հարիւր այր. եւ ելեալ գիշերի ՚ի բերդէ անտի` էանց առաջի զօրացն պարսից ՚ի մօտուստ աներկիւղ ամենեւին, իբր խռիւս համարելով զնոսա, եւ գնաց յայլ տեղի. եւ ոչ ոք ՚ի պարսից իշխեաց ձեռն արկանել ՚ի նա:
       բ. Իսկ որք մնացին ՚ի ներքո ՚ի բերդի անդ, ՚ի բազում խոստմանց եւ երդմանցն Վասակայ հաւանեալ զիջան. մանաւանդ զի չունէին եւ պաշար կերակրոյ. եւ եկին առ Մուշկան Նիւսալաւուրտ հանդերձ քահանայիւք. ընդ որս եւ սուրբն Յովսէփ կաթուղիկոս եւ Ղեւոնդ երէց: Այլ անօրէն Վասակ ծալեալ զերդմունս իւր ընդ անթովք չարութեանն` ետ վաղվաղակի սպանանել ՚ի նոցանէ զերկու հարիւր եւ երեքտասան այր:
       Տեսեալ զայսպիսի խաբեբայութիւն Վասակայ երանելին Յովսէփ եւ Ղեւոնդ երէց եւ այլ եւս քահանայք, բողոք կալան ՚ի ՚ի դուռն եւ աղաղակեցին առ Մուշկան Նիւսալաւուրտ դիմել առ արքայ, եւ խնդրել զիրաւունս: Զայս իբրեւ լուաւ Մուշկան Նիւսալաւուրտ, ոչ իշխեաց սպանանել զնոսա. այլ միայն գան հարեալ զսուրբն Յովսէփ եւ զՂեւոնդ հրամայեաց պահել զգուշութեամբ ՚ի բերդն աւէն, զոր ունէին պարսիկք. մինչեւ ելցեն նոքա յատեան արքայի. վասն զի չէր ումեք օրէն սպանանել զոք ՚ի բողոքել նորա առ արքայ: Իսկ Վասակ հնարս նենգ ութեան ՚ի մէջ առեալ կոչեաց առաջի զայլ քահանայսն. որք անդ կային, եւ ասէ ցնոսա. այսչափ էին կամք արքայի. յայսմ հետէ ազատ ութիւն շնորհեալ է ամենեցուն` համարձակ պաշտել զօրէնս քրիստոնէութեան: Եւ զայս ասացեալ` արձակեաց զնոսա` գնալ եւ աւետաւորել ՚ի քաղաքի եւ յայլ տեղիս` զոր միանգամ լուան ՚ի նմանէ: Զայս այսպէս առնելով կարծէր խաբել եւ թուլացուցանել` զհայս` ՚ի միաբանութենէ իւրեանց. եւ իջուցանել յամրոցացն, զի կալցի զնոսա, եւ արասցէ զոր կամի:
       գ. Բայց ոչ ոք այնուհետեւ հաւատաց խաբեբայութեան նորա այլ` ամենեքին կային ամրացեալք յանմատոյց տեղիս , ոմանք յերկիրն Խաղտեաց, ոմանք ՚ի կողմանս Տմորեաց, ոմանք ՚ի մայրիս Արձախայ, ոմանք յանծանօթ լերինս եւ ՚ի խաւարային այրս, եւ ոմանք ՚ի միջոց անդ աշխարհին. յորս թէպէտ եւ տառապէին. Բայց քաջալերէին զմիմեանս (ասէ Եղիշէ ` յերես. 123), եւ ասէին. զի՞ պիտոյ է մեզ բնաւ կեանք անցաւոր աշխարհիս. եւ կամ ընդէ՞ր տեսանեմք զարեւ յետ մերոց սիրելեացն: Զի եթէ քաջ նահատակքն մեր անկան ՚ի մեծ պատերազմին, եւ բազում վիրաւորք տապալեցան յարիւն յապաժոյժ ՚ի մէջ դաշտին, եւ ամենեցուն մարմինք եղեն գէշ թռչնաց եւ կերակուր գազանաց, եւ պատուական նախարարքն մեր հասին յանարգ ութիւն թշուառութեան, եւ լքին զիւրաքանչիւր իշխանութիւն, եւ են ՚ի հալածանս նեղութեան, եւ ամենայն փափկ ութիւն հայոց եհաս ՚ի վիշտս վտանգի եւ յանհնարին ապականութիւն, ոչ անսամք խաբեբայ հրամանացդ. Եւ ապա յարէ Եղիշէ զկնի:
       Թողին ասէ այնուհետեւ զիւրաքանչիւր զգիւղս եւ զաւանս եւ զագարակս ելին հարսունք յառագաստաց, եւ փեսայք ՚ի սենեկաց. անկան ծերք յաթոռոց, եւ տղայք ՚ի գրկաց երթային երիտասարդք եւ կուսանք եւ ամենայն բազմութիւնք արանց եւ կանանց` հասեալ ունէին զամուրս անապատին, եւ զանխաբ տեղիս բազում լերանց: Լա'ւ համարէին զգազանաբար բնակութիւնն աստուածապաշտութեամբ ՚ի քարանձաւս կելոյ` քան ուրացութեամբ փափկանալ յիւրաքանչիւր շինուածս: Առանց տրտնջելոյ համբերէին խոտաբուտ կերակրոցն, եւ ոչ յիշէին զսովորական խորտիկսն: Համարեալ էին նոցա դարափոսքն իբրեւ զյարկս բարձր շինուածոց, եւ գետնանկողինքն իբրեւ զնկարեալ պատշկամբս:
       Սաղմոսք էին նոցա` մրմունջք երգոց, եւ ընթերցուածք սուրբ գրոց` կատարեալ օրհնութիւնք : Ամենայն մարդ յանձն իւր եկեղեցի էր. նոյն ինքն քահանայ. մարմինք իւրաքանչիւր սուրբ սեղան. եւ ոգիք նոցուն պատարագ ընդունելի: Քանզի ոչ ոք ՚ի նոցանէ ողբայր յուսահաւատութեամբ զանկեալսն ՚ի սրոյ. եւ ոչ հեծեծելով հառաչէր ՚ի վերայ մերձաւոր սիրելեաց իւրոց: Խնդութեամբ ընկալան զյափշտակ ութիւն ընչից բազմաց. եւ ոչ յիշէին ամենեւին, եթէ եղեալ իցեն նոցա ստացուածք:
       Համբերութեամբ ճգնէին. եւ մեծաւ առաքինութեամբ տանէին զքաջ նահատակութիւնն: Զի եթէ ոչ բացաւ աչօք տեսանէին զյոյսն խնդալից, եւ ոչ կարէին իսկ գործել զայպիսի մեծ առաքինութիւն. քանզի բազումք յազգէ մեծ նախարարացն էին` եղբարք եւ որդիք եւ դստերք հանդերձ ամենայն սիրելեօքն իւրեանց ՚ի մէջ ամրական վայրենեացն… Եւ ամքին մեծաւ համբերութեամբ տանէին բազում նեղութեանն վասն յուսոյն աստուծոյ. աղաչելով զայս միայն խնդրէին յաստուծոյ մի տեսանել նոցա զաւեր սուրբ եկեղեցացն: Եւ ամենեքին առհասարակ սպասեալ մնացին այցել ութեան տեառն:
       դ. Իսկ եղբայրն Վարդանայ Հմայեակ որ էր ՚ի բաժնին յունաց, լուր առեալ, եթէ նահատակեցաւ սուրբն Վարդան ՚ի պատերազմի, եւ հայք ցրուեալ կան ՚ի լերինս, տրտմեցաւ յոյժ, եւ սուգ էառ ՚ի վերայ եղբօր իւրոյ, եւ առաւել եւս ՚ի վերայ իւր` զի ոչ գտաւ եւ ինքն ընդ նմա ՚ի մեծի նահատակութեան: Ելեալ ապա ՚ի կողմանց անտի` եկն ՚ի սահմանս Խաղտեաց. եւ անտի յաշխարհն Տայոց. եւ ամրացաւ ՚ի լերինն Պարխարայ յանմատոյց տեղիս: Զայն գիտացեալ բազումք ՚ի հայոց ժողովեցան առ նա, եւ խորհէին ՚ի միասին, թէ զինչ պարտ իցէ ինքեանց առնել: Իբրեւ ետես Վասակ, թէ այնպիսի եւ այնչափ հնարիւք ոչ կարաց խաբել զհայս, յորդորեալ զՄուշկան Նիւսալաւուրտ` էառ ՚ի նմանէ զօր բազում, եւ խաղաց ՚ի միջոց աշխարհին. եւ հասեալ ՚ի Կապոյտ լեառն` մարտեալ ընդ ամուրն Արտագերից: Իսկ որք ՚ի ներքո էին, քաջութեամբ պատերազմեալ հարին զբազումս ՚ի պարսից. եւ զմնացեալսն արկին փախստական ՚ի բուն բանակն իւրեանց:
       Այլ Վասակայ վերստին դարձեալ յետս առ նա` միւսանգամ սկսաւ սուտ երդմամբ ողոքել զնոսա. եւ այնչափ սաստկացոյց զերդմունս իւր, մինչեւ հաւանեալ նոցա` առաքեցին առ նա զքահանայ ոմն Արշէն անուն` հանդերձ այլովք ընկերօք. որոյ եկեալ առ Վասակ` արկանէր գութ առաջի նորա, եւ աղաչէր զնա թուլանալ ՚ի խստութենէ սրտի իւրոյ: Եւ նորա` կեղծաւորեալ ՚ի սկզբանն եհարց զնա վասն բազում իրաց, յորս տարակուսեալ կայր. եւ իբրեւ տեղեկացաւ ամենայնի հրամայեաց կապել զնա, եւ զօրս ընդ նմա էին, եւ պահել ՚ի բերդն Աւէն: Յետ այսորիկ զամենայն պարսից ՚ի գունդս բաժանեալ` ասպատակաւորս սփռեաց յամենայն տեղիս Հայաստանեայց. Այս ասպատակաւորք բազում չարիս հասուցին աշխարհին մերոյ. զի զորս գտանէին արտաքոյ բերդից զարս եւ զկանայս` ՚ի գերութիւն վարէին. եւ առեալ ՚ի ձեռս իւրեանց զջահս հրձիգ առնէին զբազում տեղիս եւ զեկեղեցիս եւ զվկայարանս. եւ յաւեր հասուցանէին զն: Իբրեւ լուան զայս ամենայն չարիս նախարարք եւ զօրք հայոց, որք ամրացեալ էին ՚ի գաւառն Տմորիս, տրտմեցան յոյժ, եւ ասեն. զի՞նչ օգուտ է մեզ նստիլ աստ, եւ տեսանել զեկեղեցիս Աստուծոյ մատնեալ ՚ի ձեռս հեթանոսաց: Եւ ապա յորդորել զմիմեանս` ելին անտի բազմութեամբ, եւ յարձակեցան ՚ի կողմանս աշխարհին Պարսից. այրեցին հրով զբազում աւանս, եւ քանդեցին զբազում բերդս. կոտորեցին մարդիկ բազում, եւ գերեալ զայլս բազումս` դարձան յամուրս իւրեանց:
       ե. Այլ մինչչեւ էր առեալ Վասակայ զլուր գործոց սոցա, գիտացեալ` թէ Հմայեակ Մամիկոնեան ամրացել է ՚ի կողմանս Տայոց, եւ ժողովեալ են առ նա բազումք, կազմեաց գունդ մեծ ՚ի զօրացն պարսից եւ յուրացելոցն Սիւնեաց. եւ յերկուս բաժանեալ զնոսա` ետ ՚ի ձեռս երկուց ուրացեալ նախարարաց, զմին ՚ի ձեռս Արտենայ Գաբեղեանց, եւ զմիւսն ՚ի ձեռս Վարազշապհոյ Պալունւոյ. եւ առաքեաց զնոսա ՚ի վերայ Հմայեակի: Հասեալ նոցա անդր` այրեցին զեկեղեցիս երկուց գիւղից. եւ փութային յաւարի առնուլ զամենայն տեղիս այնր կողման:
       Յարշաւել սոցա անդր` Հմայեակ եւ ընկերք իւր իջել յամրոցաց պարխարայ` նստեալ էին յանհոգս ՚ի գեղջն, որ կոչիւր Որջնհաղ , ոչինչ կասկած ունելով զգալստենէ թշնամեցաւ: Եւ իբրեւ գիտացին թշնամիքն, թէ անդ է Հմայեակ, եկին եւ պաշարեցին զգիւղն: Զայն տեսեալ Հմայեկեանց` աղաղակեցին միաբան առ աստուած, եւ ասեն. ահա եւ մեզ եհաս ժամ պատերազմելոյ ՚ի վերայ մեծի անուան քո տէր. որպէս եւ կամիս` արա ' ընդ մեզ: Եւ զայս ասացեալ` աճապարեցին ՚ի զէնս. եւ ելեալ ընդդէմ թշնամեացն` հարկանէին զնոսա անհնարին հարուածովք. զբազումս ՚ի նոցանէ ՚ի մէջ այգեստանեայց սատակէին. եւ զբազումս ՚ի շինամիջին կոտորէին. եւ զմնացեալս փախստեայ արկանէին: Անդ երանելին Հմայեակ դիմեալ զուարթագին ընդդէմ սրոյ թշնամեաց, կատարեցաւ նահատակութեամբ ՚ի վերայ սուրբ ուխտին. առ որ անձկացեալն էր յամենայն սրտէ. եւ ժամանեաց առ եղբայր իւր: Իսկ ընկերք նորա ողջանդամ ապրեալք` ելին վերստին ՚ի լեառն Պարխարայ. եւ կային ՚ի տխրութեան, եւ հոգային` թէ զի'նչ արասցեն: Եւ ապա միւսանգամ իջեալ անտի` յարձակեցան ՚ի վերայ այլոց գնդից սփռելոց ՚ի պարսից եւ յուրացելոց. եւ հարին զբազումս ՚ի նոցանէ. եւ դարձան ՚ի տեղիս իւրեանց: Եւ եղեւ իբրեւ լուան զայս եւ այնոքիկ հայք` որք բնակեալ էին յԱրձախոյ մայրիսն, դեսպանս առաքեալ յաշխարհն Հոնաց` խնդրեցին օգ նութիւն ՚ի նոցանէ ընդդէմ պարսից ընդ ուխտին, զոր եդեալ էին ընդ նոսա: Եւ նոքա գունդ բազում գումարեալ` դիմեցին ասպատակութեամբ յաշխարհն Պարսից. եւ աւերել զբազում գաւառս` առին զբազում գերիս, եւ տարան իւրեանց:
       Յայսմ դառնութեան ժամանակի առաւելապէս յուզիւր ՚ի Կոստանդինուպօլիս խռով ութիւն հերձուածոյն Եւտիքեայ, եւ շփոթ ամփոխից ժողովոյն` զոր արար Դէոսկորոս ՚ի յԵփեսոս ՚ի պաշտպա նութիւն նորին Եւտիքեայ: Եւ վասն այսր պատճառի գումարեցաւ ՚ի սմին ամի` այն է. 451. սուրբ ժողովն Քաղկեդոնի յամսեանն հոկտեմբերի, զկնի չորից ամսոց կատարման սրբոց Վարդանանց: Զայսմանէ խօսեսցուք ՚ի գլ. ժթ. առանձինն. եւ մեք այժմ դարձցուք ՚ի կարգ պատմութեանս: