Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Բ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Ընդ այն ժամանակս` իբր յերկրորդ ամի թագաւորութեան Յովհաննու Սմբատայ, եւ յաւուրս իշխանութեան Սենեքերիմայ թագաւորի Վասպուրական աշխարհին, պատառեցաւ խաղաղ ութիւն կողմանց հիւսիսային արեւելից. եւ ելին անտի բազմութիւնք զօրաց յազգէն սկիւթացւոց թաթարաց` կոչեցելոց թուրք. եւ իբրեւ զյորձանս հեղեղաց զսահմանօք Մարաց` հասին յանկարծակի մերձ ՚ի սահմանս Հայոց, եւ դիմեալ ՚ի կողմն Վասպուրական աշխարհի` կոխան ոտից ետուն զբազում տեղիս: Այլ մինչչեւ հասեալ էր նոցա ՚ի գաւառն Ռշտունեաց. լուեալ զայն Սենեքերիմայ արքայի ` որ բնակէր յայնմ գաւառի ՚ի քաղաքն Ոստան. կամ ըստ յայսմաւուրաց. յունիս. 1. ՚ի Վան, հրամայեաց սպարապետի իւրում Շապհոյ` զօր գումարեալ վաղվաղակի, եւ ելանել ընդդէմ նոցա, եւ պահել զաշխարհն ՚ի յարշաւանաց նոցին:
       Ժողովել Շապհոյ սպարապետի զամենայն ազատագունդ զօրս Վասպուրականի աշխարհի` խաղաց ՚ի վերայ նոցա հանդերձ աւագ որդւով արքայի, որ կոչիւր Դաւիթ. որ եւ էր այր մեծանձն եւ զօրաւոր: Եւ իբրեւ տեսին սոքա ՚ի հեռուստ զբազ մութիւն թշնամեացն, այլատարազ իմն տեսիլ երեւեցաւ նոցա. քանզի ամենեքին նոքա համարձակ էին իբրեւ զկանայս, եւ աղեղունք նոցա մեծ յոյժ եւ լայնակամար, զորպիսի երբէք չէր տեսեալ նոցա: Բայց քանզի զօրքն հայոց առ հասարակ ՚ի քաջաց էին եւ արիք, յառաջ մղեալ զնոսա Շապհոյ` ճակատեցոյց ընդդէմ թշնամեացն: Եւ ապա ՚ի քաջալերել նոր զնոսա` ամենեքին առ հասարակ խրախոյս բարձեալ ՚ի տէր յարձակեցան ՚ի վերայ նոցա, եւ վտանգեցին զնոսա յոյժ. զի զօր ութիւն սկիւթացւոցն ՚ի հեռաւորս ներգործէր նետաձգութեամբ . իսկ սոցայս ՚ի մերձաւորս ազդէր սրածութեամբ. վասնորոյ եւ մերձ հասեալ սոցա առ նոսա` ՚ի սուր սուսերի խորտակեցին զաղեղունս նոցա, եւ տապաստ արկին ՚ի նոցանէ զանհամար անձինս: Այլ բազումք եւս ՚ի նոցանէ, որք կային ՚ի հեռաստանէ, ուժգին նետաձգութեամբ իւրեանց` խոցոտեցին եւ կոտորեցին ոչ սակաւս յարիական գնդէն հայոց:
       Զայս տեսեալ Շապհոյ` փութացոյց զարքայորդին Դաւիթ խոյս տալ ՚ի տեղւոջէն, զի մի ' ինչ վտանգեսցի. իսկ Դաւիթ ապաւինեալ ՚ի զօր ութիւն իւր եւ յամր ութիւն անգծելի զրահից իւրոց` առաւել եւս մղեցաւ ՚ի պատերազմ հանդերձ թիկնապահօք իւրովք, եւ շփոթեցոյց զմի կողմն գնդի թշնամեացն: Եւ ՚ի վտանգիլ նորա ՚ի բազկէ հուժկու արանց, աճապարեալ Շապհոյ` եհաս առ Դաւիթ, եւ զայրագինս մղեաց զնա յետկոյս` ելանել ՚ի մարտէ, եւ ապրեցուցանել զանձն իւր. եւ ՚ի չանսալ նորա` սպառնացաւ նմա Շապուհ. զի էր ինքն իբր դայեակ Դաւթի, եւ համարձա'կ էր առ նա: Եւ ապա դիմեալ սաստկութեամբ ՚ի վերայ թշնամեաց` վանեաց զնոսա ՚ի բաց, եւ հեռացոյց ՚ի նոցանէ զարքայորդին: Եւ իբրեւ ՚ի մուտս եղեւ արեգակն, յետս նահանջեցան ՚ի միմեանց երկոքին կողմանքն. զի սաստկապէս հարան ՚ի միմեանց:
       Մեկնեալ ապա անտի զօրացն հայոց` դարձան ՚ի քաղաքն Ոստան, եւ պատմեցին Սենեքերիմայ զամենայն անցս պատերազմի, եւ զորպիս ութիւն կերպարանաց թշնամեացն, եւ կոտորած բազմաց: Զայն իբրեւ լուաւ Սենեքերիմ արքայ, ՚ի խոր խոցեցաւ, եւ եկաց տխուր զաւուրս բազումս: Եւ զի ընթերցասէր ոմն էր, եւ քննօղ բանից գուշակ ութեան մարգարէից եւ սրբոց հարց, մանաւանդ կանխատես ութեան սրբոյն Ներսեսի, անքուն արթնութեամբ քննեալ զնոսին` հաստատեաց ՚ի մտի, եթէ վախճան հասել է իշխան ութեան այնոցիկ կողմանց յերեսաց ազգացն այնոցիկ: Յայսպիսի խորհուրդս պաշարեալ Սենեքերիմայ` կոչեաց առ ինքն զչորեսին որդիս իւր, զԴաւիթ, զԱտովմ, զԱբուսահլ եւ Կոստանդին, եւ զթոռն իւր զՎեստ. ընդ որս եւ զԴերենիկ եւ զԳագիկ եւ զԱշոտ` զերիս որդիս` եղբօր իւրոյ Գուրգենայ ` Անձեւացեաց արքայի, որ իբր քսան ամօք յառաջ մեռեալ էր. կոչեաց եւ զնախարարս եւ զազատորդիս աւագաց. եւ ծանոյց ամենեցուն նոցա` զոր խորհէր ՚ի մտի իւրում: Եւ հաւանեցուցեալ զամենեսին բանս եդ ընդ նոսա` տալ քաղաքս եւ գիւղս Վասպուրական աշխարհէ ՚ի Վասիլ կայսր, եւ առնուլ ՚ի նմանէ փոխարէն զՍեբաստիոյ Փոքուն Ասիոյ` այն է Սեւաստ, հանդերձ սահմանօք նորին. եւ կալ անդ հանգստեամբք եւ յանդորրու:
       Գրեալ ապա նամակ պայմանի` ետ ցորդի իւր ցԴաւիթ , եւ առաքեաց զնա ՚ի Կոստանդինուպօլիս առ Վասիլ կայսր հանդերձ բազում ընծայիւք` երեքհարիւր բեռնակիր ջորւովք, եւ բազմութեամբ ազատորդւոց եւ ծառայից, եւս եւ քահանայից. ընդ որս էր եւ Եղիշէ արքեպիսկոպոս Ռըշտունեաց. տալ կայսեր զթուղթն` եւ ծանուցեալ նմա զխորհուրդ իւր, եւ առնուլ ՚ի նմանէ` զոր խնդրէր: Եւ իբրեւ եհաս Դաւիթ այնչափ բազմութեամբ ՚ի Կոստանդինուպօլիս, ընկալեալ եղեւ պատուով մեծաւ ՚ի կայսերէ. որ եւ ընթերցեալ զյետկար հօր նորա` հաճեցաւ ընդ այն, եւ կատարեաց սիրով զխնդիր նորա. եւ ետ նմա հաստատուն նամակաւ զամենայն երկիրն Սեբաստիոյ հանդերձ ամենայն գաւառօք իւրովք` մինչեւ ՚ի սահմանս Եփրատայ. որպէս աւանդէ ժամանակակից պատմիչն Արիստակէս Լաստիվերտցի, եւս եւ Մատթէոս Ուռհայեցի, եւ այլք. ետ եւ զԼառիսա, եւ զԱվարա եւ զայլ տեղիս` ընդ Կեդրենոսի. երես. 711. կամ 556. եւ որդեգրեաց ինքեան զԴաւիթ զարքայորդին յեկեղեցւոջ սրբոյն Սոփիայ:
       Եւ իբրեւ դարձաւ Դաւիթ առ հայր իւր Սենեքերիմ, նա եւս հաստատուն նամակաւ ետ կայսերն ՚ի Վասպուրական աշխարհէ անտի իւրմէ` չորեք հազար գիւղս ընդարձակս եւ արդիւնարարս, եւ զեօթանասուն եւ երկու բերդս, եւ զտասն քաղաքս. այլ ոչ ետ նմա զվանորայսն եւ զգիւղս նոցա: Եւ ապա առեալ զորդիս եւ զեղբօրորդիս իւր եւ զազգայինս , եւ զամենայն ազատագունդ զօրսն, եւ զռամիկս, եւ գրեթէ զերրորդ մասն աշխարհին` իբր չորս հարիւր հազար ոգիս` հանդերձ աղխիւք իւրեանց, եկն ՚ի Սեբաստիա, եւ բնակեցաւ անդ. յամի տեառն 1021. եւ ՚ի թուին հայոց . նհ.: Տարաւ ընդ իւր եւ զՍուրբ Նշանն, այսինքն խաչն Վարագայ. եւ շինեաց վասն այնր զվանքն Սուրբ Նշանի ՚ի Սեբաստիա. եւ եդ ՚ի նմա զխաչն: Շինեցին եւ ոմանք յիշխանաց նորա քանի մի քաղաքս. ընդ որս եւ զքաղաքն Ակնայ առ Եփրատաւ, եւ զԱրաբկեր, եւ զայլս:
       Լուեալ Պետրոսի կաթուղիկոսի զգնալ Սենեքերիմայ ՚ի Սեբաստիա` գնաց եւ ինքն անդր. եւ եկաց անդէն ամս ինչ: ՚Ի չուել Սենեքերիմայ` բազում կրօնաւորք եւս գնացին ընդ նմա . ընդ որս եւ բազումք ՚ի միաբանից Նարեկայ վանիցն, առեալ ընդ իւրեանս զմարմին սրբոյն Գրիգորի Նարեկացւոց. եւ շինեցին սոքա անդ վանս մօտ Ակնայ. զոր եւ կոչեցին Նարեկ. եւ անդ հանգուցին զմարմին սրբոյն:
       ՚Ի գալ Սենեքերիմայ ՚ի Սեբաստիա, կայսրն Վասիլ առաքեաց զկողմնապահս եւ զկուսակալս, որոց գլուխ էր մեծ իշխանն Կոմիանոս` այն է Նիկեփորոս Կոմնենոս, եւ Վասիլ ոմն պատրիկ ընդ նմա, հանդերձ զօրօք յաշխարհն Վասպուրական. եւ գրաւեաց զայն ընդ ձեռամբ իւրով, եւ իշխեաց ՚ի վերայ մնացելոց ՚ի յերկրի անդ. եւ սա ինքն Կամիանոս էառ նաեւ զԱրճէշ եւ զդաստակերտս նորա, ուր տիրել էին այլազգիք: Զփոխադրութենէն Սենեքերիմայ ՚ի Վասպուրականէ ՚ի Սեբաստիա, որպէս եդաւ այժմ` յիշէ եւ Կեդրենոս երեւելի յոյն պատմիչ մերձաւոր ժամանակաւ, այլ համառօտ. յերես. 711. ՚ի տպագր. Փարեզու. կամ 556. ՚ի տպ . Վենետկոյ:
       բ. Իսկ սկիւթացիք` որք պատերազմեցան ընդ Վասպուրականսն, մեկնեալ անտի` դիմեցին յայլեւայլ կողմանս, եւ տիրեցին բազում աշխարհաց, եւ ոմանք մասին ինչ Վասպուրականի: Մին ՚ի սկիւթացւոց աստի` որ էր իբր գլուխ նոցա` Տուղրիլ բէկն կոչեցեալ էջ բազմութեամբ ՚ի Նախջուան ըստ Վարդանայ յամի տեառն. 1021. եւ ՚ի թուին հայոց նհ: Ել ընդդէմ նորա սպարապետն վրաց Լիպարիտ հինգ հազար հեծելովք. եւ զանգիտեալ ՚ի բազմ ութեան զօրաց նորա` նահանջեցաւ յետս: Իսկ Տուղրիլ հասեալ փութով ՚ի կողմանս Դունայ, էանց անտի ՚ի Նիգ գաւառ` եւ սկսաւ ասպատակ սփռել ՚ի վերայ հայոց, եւ գերել զբազումս, եւ ստիպել զնոսա յուրացութեամբ հաւատոյ, եւ այրել զեկեղեցիս:
       Յայնմ ժամանակի նստէր ՚ի նմին գաւառի յամուր բերդն Բջնոյ քաջն Վասակ Պահլաւունի սպարապետ հայոց` հայր Գրիգորի Մագիստրոսի: Լուեալ սուրբ զգործսն Տուղրիլայ, եւ զբռնանալ նորա ընդդէմ քրիստոնէութենէ, եւ զաւեր ութիւն եկեղեցեաց, հրաման արձակեաց յամենայն տեղիս, զի որ միանգամ կամիցին պատերազմիլ ՚ի վերայ քրիստոնէական հաւատոյ եւ ՚ի վերայ ազա տութեան եկեղեցեաց` եկեսցեն զկնի իւր: Էին ընդ ձեռամբ նորա հինգ հազար սպառազէնք` հեծեալ եւ հետեւակ. այլ ՚ի ժամուն ոչ գտան անդէն առ նմա պատրաստական. բայց միայն հինգ հարիւրով չափ: Այլ զի ոչ կարէր նա սպասել մինչեւ ՚ի գումարումն զօրաց իւրոց ամենայնի, էառ ընդ իւր զհինգ հարիւրսն հանդերձ այլ եւս իշխանօք ոմամբք ՚ի հայոց, յորս երեւելի էին Փիլիպէ եւ Գորգ եւ Եմրան ազատորդիք. եւ թողեալ ՚ի վերայ Բջնոյ զորդի իւր զԳրիգոր` ել շտապաւ յամրոցն անտի, եւ խաղաց ընդդէմ զօրացն Տուղրիլայ:
       Եւ հասեալ նախ ՚ի վանք մի խոստովանեցաւ եւ հաղորդեցաւ ինքն եւ ամենայն զօրք իւր. եւ այնպէս առհասարակ զինեալ ներքոյ եւ արտաքոյ` դիմեցին ՚ի պատերազմ. եւ ՚ի գնալ իւրեանց հանդիպեցան ՚ի գիւղ մի. ուր մտեալ ոմանց ՚ի թշնամեաց եւ պաշարեալ զեկեղեցին` հարկանէին զքրիստոնեայս: Սոքա նոցանէ աւելի քան զերեքհարիւր այր. եւ զմնացեալսն փախստեայ արկին ՚ի բուն բանակ նոցին: Եւ եղեւ իբրեւ մերձեցան հայք ՚ի մեծ բանակ անդր Տուղրիլոյ, տեսեալ զանչափ բազ մութիւն զօրաց նորա` զառաջինն զահի հարան յանձինս իւրեանց. բայց յետոյ քաջալերեաց զնոսա մեծն Վասակ, եւ ասէ. աւադիկ դոքա բազում են թուով. եւ մեք սակաւաւորք գոլով մերով զօրութեամբ չիշխեմք վանել զդոսա. այլ արդ` յաստուած դիմեցուք զյոյս մեր, եւ նովաւ առաքինասցուք ՚ի մարտ. զի յանուն նորա է առաջիկայս մեր պատերազմ ՚ի պարծանս եկեղեցւոյն Քրիստոսի. եւ թէ նմա կամք իցեն առնուլ զմեզ ՚ի կենաց աստի, մի երկիցուք դնել զանձինս ՚ի մահ պատերազմելով ընդ թշնամիսն հաւատոյ: ՚Ի բանից աստի քաջալերս առեալ զօրացն հայոց` յօժարամիտ լինէին աներկիւղ անկանիլ ՚ի վերայ բանակին Տուղրիլայ:
       Ել ՚ի նմին պահու ախոյեան ՚ի զօրաց անտի սկիւթացւոց այր ոմն հուժկու, որ վասն առաւել ութեան ուժոյն` Եօթն Գայլ կոչիւր. զի ասէին` թէ զոր գործէն եօթն գայլք ՚ի ջոկատ ոչխարացն, նա զառաւելն գործէ ՚ի մէջ պատերազմի: Ձայն տուեալ սորա ՚ի Հայս` յառաջ կոչէր զզօրավար նոցա: Հայեցեալ ընդ նա Եմրան իշխանն հայոց` ասէ ցՎասակ. ահա այր` զորոյ զնմանէ չէ իմ տեսեալ ՚ի վերայ երկրի: Ասէ ցնա Վասակ. քաջդ Եմրան` զի՞ զարհուրեցար ընդ տեսիլ նորա, ելից աստուծով իմով ընդդէմ նորա, եւ տաց նմա զպարգեւսն` զոր ետ Դաւիթ Գողիաթու: Զայս ասացեալ` դիմեաց ՚ի վերայ սկիւթացւոյն, եւ այն ինչ այրն կշռէր զնիզակն ձգել ՚ի նա. քերեալ Վասակայ առ նովաւ` եհար ուժգին պողովատիկ սուսերաւ ընդ սաղաւարտ նորա. եւ յերկուս հերձեալ` զկէս գլխոյն ՚ի վերայ ընկէց. Զայն տեսեալ սկիւթացւոց` իբրեւ զգազանս կատաղիս զայրագին յարձակեցան բազմութեամբ ՚ի վերայ հայոց, ուր եւ ՚ի խառնիլ պատերազմին` յերկուց կողմանց վիրաւորք դիաթաւալ անկանէին, ՚ի հայոց սակաւաւորց սակաւք, եւ ՚ի բազմութենէ սկիւթացւոց բազումք . մինչեւ հուսկ յետոյ քակտեալ ՚ի միմեանց` ցիր եւ ցան եղեն: Խորտակեալ քաջին Վասակայ զզօր ութիւն սկիւթացւոց` դարձաւ իւրովք արամբք ՚ի պատերազմէ. եւ եկեալ ՚ի տեղին Սերկեւլի կամ Սերկեւելոց կոչեցեալ` արար անդ իջեւանս: Եւ ՚ի մատուցանել նորա զաղօթս գոհ ութեան առ աստուած, այր ոմն ՚ի թշնամեաց` որ գաղեալ էր անդէն, եհար քարամբ զգլուխ նորա. որով եւ մեռաւ նա ՚ի փառաւորելն զաստուած. եւ վասն այսր ամի նահատակ կոչի սա ՚ի գիրս մեր. որպէս գրէ եւ Շնորհալին ՚ի Վիպասան ութեան իւրում. համար. շձ. յասելն. Մինչեւ ՚ի Վասակ քաջն հասեալ, այն` որ արեամբ նահատակեալ: Իսկ զիշխա նութիւն սպարապետութեանն հայոց էառ եղբայրն Վասակայ մեծն Վահրամ Պահլաւունի. զորմէ բազում գով ութիւնս գրէ եղբօրորդի նորա Գրիգոր Մագիստրոս. որպէս տեսցես ՚ի ստորեւ գլ. խա:
       Այլ Տուղրիլ յետ տիրելոյ այնոցիկ կողմանց` դիմեաց ՚ի Պարսս, եւ էառ զաշխարհն բոլոր, եւ կոչեցաւ սուլտան. եւ ուխտ խաղաղ ութեան եդեալ ընդ ամիրապետին հագարացւոց` պատուեցաւ ՚ի նմանէ. եւ կանգնեաց վերստին զթագաւորութիւն Պարսից որ իբր ՚ի 400. ամաց հետէ բարձեալ էր. եւ ըստ ասելոյ Մխիթարայ Անեցւոյ առ Վարդանայ, ընդարձակեաց զօր ութիւն իշխանութեանն պարսից ` աշխատեալ ամս հնգետասան. եւ ինքն թագաւորեաց ընդ ամ` ամս. խա:
       Զայսու ժամանակաւ ըստ պատմելոյ Լաստիվերացւոյն, այր ոմն անծանօթ յամենեցունց անոք անուրեք ելեալ յարեւելից կողմանէ, եւ անցեալ ընդ գաւառն Ապահունեաց եւ ընդ սահմանս Հարքայ , եւ ապա ընդ Մանանաղի, եւ եկեալ յԵկեղեցեաց գաւառ` անդառնալի գնացիւք, ՚ի բերան առեալ ասէր անդադար զայս բան. եղո'ւկ զիս ,. եւ զնոյն գոչէր ՚ի տունէ եւ ՚ի գիշերի բարձր բարբառով. եւ զայլ ինչ ՚ի նոյն ոչ յարէր: Եւ եթէ ոք հարցանէր, թէ ուստի՞ կամ յորմէ՞ գաւառէ ես, կամ վասն է՞ր ասես զայդ, չտայր ինչ պատասխանի. այլ հանապազ զնոյն ասէր, եւ յասելոյ ոչ դադարէր: Զայն տեսեալ մարդկան` ոմանք համարեցան զնա անկեալ ՚ի մտաց. եւ ոմանք ասէին. այդ եղո'ւկ ամենայն երկրի լինելոց է. յորս յիրաւի իբր առաջին եղուկ մա'րթ է համարիլ զկործանիլ թագաւորութեանն Հայոց յետ սակաւուց. որպէս ունիմք գրել այժմ:
       ՚Ի նոյն ամս եղեն եւ ահեղ երեւմունք յերկինս, եւ խաւար յօդս, եւ սասանումն երկրի: Եւ զկնի ամաց ինչ ՚ի թուին հայոց. նձբ. մեծ խաւարումն եղեւ արեւու յաւուր ուրբաթու. եւ ընդ ասելոյ Ուռհայեցւոյն` ՚ի տունջեան անդ իբրեւ ՚ի գիշերի երեւեցան աստեղք. եւ ՚ի նմին տարւոջ եղեւ դարձեալ սաստիկ երկրաշարժութիւն. եւ կործանեցան բազում շինուածք յաշխարհին Հայոց: Եւ զի նորոգ լցեալ էին հազարամեայ ժամանակք ՚ի չարչարանաց անտի Փրկչին մերոյ, բան անկաւ ՚ի մէջ ամբոխին, թէ արձակեալ է սատանայ ՚ի կապանաց իւրոց: Յայսմ ամէ պակուցեալ թագաւորն հայոց` Յովհաննէս Սմբատ, կոչեաց առ ինքն զերկուս ՚ի մեծամեծ իշխանաց իւրոց` զԳրիգոր զորդի Վասակայ Պահլաւունւոյ, այն է Գրիգոր Մագիստրոս, եւ զՍարգիս Վեստ` Հայկազն Սիւնի. եւ յղեաց զնոսա առ Յովհաննէս վարդապետ Տարոնեցի` վերագիր անուամբ Կոզեռն կոչեցեալ, որոյ համբաւ մեծ էր ՚ի մէջ հայոց, զի էր նա այր ճգնազգեաց եւ իմաստուն եւ հոգետես, հարցանել` թէ զի'նչ նշանակեն այս ամենայն արհաւիրք:
       Եւ իբրեւ գնացին իշխանքն, գտին զՅովհաննէս վարդապետ` սուգ զգեցեալ, եւ նստեալ յողբս արտասուաց. հարցանէին զնա, եւ նա ոչ կամէր տալ պատասխանի: Այլ յորժամ յոյժ ստիպեցին զնա, սկսաւ խրատել զնոսա բազում բանիւք` եւ յորդորել յապաշխարութիւն. զի լցեալ է ասէ գուշակ ութիւն մեծին Ներսեսի ՚ի վերայ արեւելեան ազգաց. եւ որպէս մինչեւ ցայսօր զփորձ առաք` նոյնպէս եւ առաւել եւս յաճախեսցեն դղրդմունք եւ պատերազմունք եւ սրածութիւնք յերեսաց սկիւթացւոց. եւ արեամբ զանգեսցին այսոքիկ կողմանք. եւ այնպէս արձակեաց յիւրմէ զիշխանսն: Զայսմանէ երկար գրէ Մատթէոս Ուռհայեցի. յիշատակէ զայս եւ Մխիթար կաթողիկոս ՚ի թուղթն առ հռովմայեցիս. որպէս է տեսանել ՚ի հաւաքմունս ժողովոյ. հատ. իե. երես. 1219: Այս Յովհաննէս վարդապետ Կոզեռն շարագրեաց եւ պէսպէս գրուածս ՚ի վերայ այլեւայլ իրաց. որպէս եւ ՚ի վերայ տումարական արուեստի, եւ թուականաց եւ շրջանաց` ՚ի խնդրոյ Անանիայ եպիսկոպոսին Ալաշկերտու` այն է Վաղարշակերտ: Ասէ Լաստիվերտցին, թէ գրեաց սա եւ գիրս ՚ի վերայ վարդապե տութեան հաւատոյ:
       գ. Յայնմ ժամանակի թագաւորն վրաց եւ ափխազաց Գորգի` որ եւ Գէորգէ` ապստամբեցաւ ՚ի յունաց. եւ եղեւ նմա խորհրդակից եւ ձեռնտու Յովհաննէս թագաւոր հայոց, ըստ գրելոյ Կեդրենեայ: Իսկ կայսրն Վասիլ եկեալ յընդարձակ դաշտն Կարնոյ` առաքեաց պատգամաւորս առ Գորգի` գալ ՚ի հնազանդ ութիւն իւր. եւ պահանջէր ՚ի նմանէ զմասն աշխարհին Տայոց` զոր առ հարկի տուեալ էր նմա յառաջնմէ: Այլ իբրեւ ոչ էառ նա յանձն, կայսրն անցեալ ՚ի Բասեան` վերստին առաքեաց առ նա երկուս եւ երիս պատգամաւորս. զի կամէր խաղաղութեամբ վճարել զիրսն, եւ զաշխարհն ՚ի շին ութիւն պահել: Ապա ՚ի սպառիլ պատգամաւորութեանց ՚ի բարկ ութիւն շարժեալ կայսերն` հրամայեաց զօրաց իւրոց հրով եւ սրով եւ գերութեամբ ապականել զմեծ աւանն Աւկոմ` կամ Ոկովմի, եւ որ շուրջ զնովաւ գիւղօրէք. եւ խաղացոյց զգերիսն ՚ի գաւառն Խաղտեաց. եւ ինքն դէմ եդեալ գնաց ՚ի Վանանդ` կամ ՚ի Փորակ: Զայն լուեալ Գորգեայ` եկն մօտ ՚ի քաղաքն Ուխթեաց, եւ ապականեաց հրով զդաստակերտս նորա, եւ յաւարի էառ զամենայն ինչ. այլ ոչ վնասեաց մարդոյ: Եւ իբրեւ լուաւ զայս կայսրն, առաւել եւս ՚ի բարկ ութիւն բորբոքեալ` դարձաւ ՚ի վերայ Գորգեայ. եւ պատահեցաւ նմա մերձ ՚ի ծովակն, որ կոչիւր Պալակացիս. եւ եղեւ անդ պատերազմ սաստիկ յոյժ. յորմէ խոյս տուել Գորգեայ` գնաց եւ ամրացաւ ՚ի բերդս իւր: Իսկ կայսրն ասպատակ սփռեաց ՚ի չորեսին կողմանս , պատուէր տուեալ նոցա` ամենեւին մի ' ողորմիլ` մի ' ծերոյ եւ մի ' երիտասարդի, մի ' առն եւ մի ' կնոջ, եւ մի ' ո'եւ իցէ հասակի. որով եւ ապականեալ յաւեր դարձոյց զերկոտասան գաւառս : Եւ ՚ի մերձենալ ձմերան ՚ի չու անկեալ գնաց ՚ի ձմերոց իւր ՚ի մարմանդս Պոնտոսի, եւ էջ ՚ի գաւառն Խաղտեաց:
       դ. Եւ իբրեւ ետես Յովհաննէս թագաւոր, եթէ նկուն եղեւ Գորգի առաջի Վասլի, եւ բազում գաւառք նորա յաղարտ վարեցան, անկաւ երկիւղ ՚ի սիրտ նորա, մի ' արդեօք խաղասցէ կայսրն եւ յիւր վերայ, եւ ապականեսցէ զՀայաստան: Եւ մինչդեռ նա յայսպիսի կասկածանս վարանէր, եհաս համբաւ` թէ Վասիլ կայսր զօրօք բազմօք դիմեալ գայ ՚ի Հայս. թէպէտ նա ոչ ՚ի Հայս, այլ` ՚ի Խաղտիս գնաց. յորմէ զարհուրել Յովհաննու` խորհեցաւ ՚ի մտի` տալ կայսեր զաշխարհ իւր, եւ կալ անկասկած յերեսաց նորա, եւ ՚ի բռնութենէ օտարաց. մանաւանդ զի ոչ ունէր զաւակ ժառանգ զկնի իւր. զի յառաջագոյն վախճանեալ էր որդի նորա: Եւ իբրեւ լուաւ` թէ կայսրն էջ ՚ի սահմանս Խաղտեաց` առ ձմերելոյ անդէն, փութացաւ Յովհաննէս եւ առաքեաց պատգամաւորս առ Պետրոս կաթողիկոս ՚ի Սեբաստիա, գրեալ եւ յետկար նամակի առ կայսրն Վասիլ: Եւ հրամայեաց կաթողիկոսին, զի գնացեալ առ կայսրն` հաշտ ութիւն խօսեցին ընդ նմա. մատուսցէ միանգամայն եւ զնամակ իւր. յորում երդմամբ խոստանայր տալ յունաց զԱնի քաղաք եւ զամենայն գաւառս նորա , զայս միայն խնդրելով ՚ի կայսերէ, զի բարեկամութեամբ կացցէ ընդ Հայս, եւ զի պաշտպանեսցէ նոցա ՚ի կենդան ութեան իւրում:
       Առեալ Պետրոսի կաթուղիկոսի զթուղթ արքային` գնաց առ կայսրն, եւ մատոյց նմա զայն. եւ կայսրն լուեալ զբանս նամակին ` հաճեցաւ յոյժ ընդ այն, եւ խնդութեամբ ընկալաւ զպայման հաշտութեանն. եւ առեալ զնամակն Յովհաննու` եդ ՚ի զգուշաւոր տեղւոջ ՚ի պահեստի. եւ բազում սէր ցուցել առ Պետրոս կաթողիկոս` պահեաց զնա առ իւր առ ժամանակ մի: Եւ ՚ի գալ տօնի ջրօրհնեացն` հրամայեաց նմա օրհնել զջուրն առաջի իւր ՚ի գետն ընդ ծիսի հայոց: Եւ եղեւ սքանչելի իմն ՚ի ժամ օրհնութեանն. զի ՚ի խաչակնքել հայրապետին զջուր գետոյն կենաց փայտիւն, զոր ընդ իւր ունէր, առ ժամայն հանդարտեաց գետն յընթացից իւրոց վայր մի. եւ ՚ի հեղուլ զտէրունական իւղն` ճառագայթք լուսոյ հատան ՚ի ջուրց. զոր տեսին առ հասարակ ամենեքեան. ըստ որում գրէ Արիստակէս Լաստիվերտցի ժամանակակից, եւ Մատթէոս Ուռհայեցի` մերձաւոր ժամանակաւ . եւ այլք բազումք: Ընդ որ կարի իմն սքանչացեալ Վասլի իւրովքն հանդերձ` մեծարեաց զհայրապետն. եւ ապա բազում պատուով արձակեաց զնա:
       ե. ՚Ի հասան գարնան` ել կայսրն յաշխարհն Տայոց, եւ եկն անտի ՚ի Բասեն գաւառ . եւ մինչդեռ բանակել էր անդ, իշխանք նորա խորհեցան ապստամբիլ ՚ի նմանէ. ընդ որս էր եւ Սենեքերիմ արքայ հայոց ՚ի Սեբաստիոյ. եւ թագաւորեցուցին զորդի Փոկասու ապստամբելոյն` որ Ծռավիզն ասիւր: Զայն զգացեալ Վասլի` չոքաւ եւ ամրացաւ ՚ի բերդն, որ կոչիւր Մազդատ: Իսկ Սենեքերիմայ տեսեալ` թէ այս իրք ապստամբ ութեան չունին ելս, եւ պատճառ լինին անհնարին խռովութեանց ՚ի մէջ քրիստոնէից, որով եւ երկիր իւր Սեբաստիա վտանգաւորի, խորհեցաւ բառնալ զկեանս` նորոյ կայսերն, եւ յաւուր միում խորհուրդ առնելոյ աղագաւ առանձինն եղեալ ընդ նմա` սպան զնա ձեռամբ Դաւթի որդւոյ իւրոյ. եւ հատեալ զգլուխ նորա` հասոյց առ Վասիլ կայսր. եւ էառ ՚ի փոխարէն զկալուածն Խաւատանէք: Եւ այսպէս վերստին զօրացեալ Վասլի` նուաճեաց զիշխանս իւր իմաստութեամբ. եւ դիմեալ ՚ի վերայ Գորգեայ վրացւոյ` նուաճեաց զնա: Եւ ՚ի կամիլն յարձակիլ ՚ի վերայ պարսից` անյաջող ութեան դիպեալ յաւուրս ձմերան` դարձաւ ՚ի Կոստանդինուպօլիս. եւ կեցեալ անդ զժամանակ ինչ` վախճանեցաւ, եւ էառ զթագն կայսե րութեան եղբայր նորա եւ գահակից Կոստանդին. ամս . գ:
       Իսկ հայրապետն Պետրոս դարձ արարեալ ՚ի կողմանց անտի` եկն ՚ի Սեբաստիա առ Սենեքերիմ արքայ. եւ եկաց առ նմա այլ եւս երկուս. եւ գնաց անտի յԱնի քաղաք. եւ կացել անդ ամենայն մի, եւ լուեալ զհիւանդութենէ Սենեքերիմայ արքայի, դարձաւ վերստին ՚ի Սեբաստիա. եւ ՚ի նմին տարւոջ, այն է. 1026. նհե. եհաս վախճան կենաց Սենեքերիմայ : Եւ ՚ի մեռանիլ իւրում պատուիրեաց որդւոց իւրոց` Դաւիթ, Ատովմայ, Աբուսահլայ եւ Կոստանդնի, զի դարձուսցեն անդրէն զՍուրբ Խաչն ՚ի Վարագ. եւ զինքն եւս տարեալ թաղեսցեն անդր:
       Զայս պատուէր տուեալ առ նս` վախճանեցաւ բարի մահուամբ , կեցեալ ՚ի թագաւորութեան ընդ եղբօր իւրոյ Աշոտոյ` ամս. ժդ. եւ յետ մահու նորա ընդ միւս եղբօր իւրոյ Գուրգենայ` ամս ժը. եւ յետ մահու նորին առանձինն` ամս. իգ: ՚Ի Վասպուրական ամս. ժէ. եւ ՚ի Սեբաստիա` ամս. զ. ընդ ամ, ՚ի մահուանէ հօր իւրոյ Աբուսահլայ մինչեւ ՚ի մահն իւր` ամս. ծե: Ապա առեալ որդւոց նորա զմարմին նորին եւ զսուրբ խաչն, յուղի անկեալ գնացին ՚ի Վասպուրական աշխարհ եւ անդ զետեղեցին զխաչն ՚ի տեղւոջ իւրում ՚ի Վարագ. եւ թաղեալ զհայր իւրեանց` դարձան անդրէն ՚ի Սեբաստիա: Եւ թագաւորեաց ՚ի տեղի Սենեքերիմայ երէց որդի նորա Դաւիթ: