Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Բ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

Գիտել արժան է աստանօր եւ զայս, զի Սամուէլ, Կիրակոս եւ Վարդան ՚ի պատմելն զմերժիլ Վահանայ կաթողիկոսի յաթոռոյ իւրմէ, յետ պատճառս տալոյ` թէ վասն զի միաբանեցաւ ընդ ազգս քաղկեդոնականաց` ընդ յոյնս եւ ընդ վիրս, յաւելուն ասել, թէ ետ եւ պատկեր բերել եւ դնել յեկեղեցւոջ: Յայսմանէ ոմանք յօտար ազգաց համարեցան, թէ ոչ գոյր ՚ի Հայս յար գութիւն պատկերաց, եւ թէ մտեալ էր եւ ՚ի նոսա մոլոր ութիւն պատկերամարտութեան: Բայց գիտելի է, զի այն պատճառ` զոր տան նախակարգեալ պատմիչքդ, ոչ հայի ՚ի բան յարգ ութեան սուրբ պատկերաց, այլ` յայլ ինչ. իբր զի զայն պատկեր` զոր եբեր եւ եդ Վահան յեկեղեցւոջ, համարեցան ոմանք զնոյն իբր նշան յայտնի միաբանելոյ ՚ի ծէսս յունաց. եւ զի այլք ոմանք յանոպայ անձանց անհամոզելի գտան յայն միաբանութիւն, յարուցին խռով ութիւն վասն այսր ՚ի վերայ Վահանայ. եւ պէսպէս ամբաստանութիւնս յաճախեալ` վարեցին զնա յաթոռոյ:
       Եւ դարձեալ առ այսպիսի անոպայ եւ տգէտ անձինս թէպէտ եւ պատուեալ լինէին պատկերք սրբոց` ՚ի Հայս, որք ՚ի վաղնջուց էին նկարեալք, բայց որք նկարեալ լինէին ՚ի յունաց` մանաւանդ յայնմ դարու, ոչ էին ընդունելի առ նոսա վասն ատելութեան. որպէս է տեսանել զայս ՚ի թուղթն, զոր գրեցին ոմանք անանուն եւ անծանօթ վարդապետք յաւուրս Խաչիկ կաթողիկոսի առ մետրապօլիտն Սեբաստիոյ. զոր եւ ՚ի մէջ բերէ Ասողիկ:
       Այլ թէ յիրաւի` բաց ՚ի բանէ այսպիսի հակառակ ութեան ոմանց տգիտաց, ոչ երբէք եմուտ ՚ի Հայս աղանդ պատկերամարտութեան, ցուցանի ՚ի բազում գլխոց: Նախ` զի ծագել անդ պատկերամարտից պօղիկեանց` անդէն վաղվաղակի մերժեցին զնոսա հայք ՚ի ժամանակս Յովհաննու Իմաստասիրի, եւ ոչ իսկ թողին բնաւ եւ ոչ արմատ մի ձգել ուրեք ՚ի Հայս: Երկրորդ ` մի ազգն առ հասարակ միշտ պատուեաց եւ պատուէ զպատկերս սրբոց. որպէս յայտնի տեսանի յեկեղեցիս նոցա ՚ի սկզբանէ հետէ. այսմ վկայ կարեն լինել եւ մնացուածք որմոց եկեղեցեաց ինչ ՚ի հին ժամանակաց շինելոց. որք կան դեռ մինչեւ ցայսօր ՚ի Հայաստան. յորս տեսանին նկարեալ եւ քանդակեալ պատկերք. թողում ասել զաստուածաշունչ գիրս. եւ զսպասս եկեղեցւոյ, յորս յամի բազում պատկերք նկարեալ կան: Երրորդ` ՚ի հին պատմութիւնս հայոց ՚ի բազում տեղիս բանք լինին զյարգութենէ սուրբ պատկերաց. որպէս եւ տեսեր իսկ եւ ունիս եւս տեսանել ՚ի կարգի պատմութեանս: Վկայէ եւ Ասողիկ` որ փոքր մի յետոյ էր քան զՎահան. ի. 4. թէ ՚ի ժամանակս Լեւոնի Իսաւրացւոյ` Իզիտ ամիրապետ տայր հրաման փշրել զկենդանագրեալ պատկերս ճշմարիտ մարդեղ ութեան տեառն` եւ նորին աշակերտացն. եւ այն` մանաւանդ ՚ի Հայս, ուրեմն կայր ՚ի Հայս յարգ ութիւն պատկերաց. Չորրորդ` զի հայք մեծարեն զեօթներորդ ընդհանուր սուրբ ժողովն` վասն հաստատելոյ նորա զյարգ ութիւն սուրբ պատկերաց. եւ զայն ժողով դասեն ընդ տօնելի ժողովս. որպէս է տեսանել յայսմաւուրս. ուր ՚ի հոկտ. 11. երես. 151. գրի այսպէս. Տօն եօթներորդ ժողովոյն` որ ՚ի Նիկիա… Ժողովեցան ՚ի Նիկիա քաղաքն Բիւթանացւոց սուրբ հարք եւ վարդապետք եկեղեցւոյ. եւ նորոգեցին զպատիւ եւ զերկրպագութիւն սրբոց պատկերաց. եւ զնշխարաց մարտիրոսաց: Զոր հերձուածօղ արքայն Լեւոն (Իսաւրացի ), եւ որդին իւր Կոստանդին Կաւալինոս` որ ասի թրքաժողով… արհամարհանօք անարգեցին զպատկերս տէրունական, եւ զամենայն սրբոց, եւ զնշխարս մարտիրոսաց: Բայց միւս Կոստանդին եւ մայրն իւր Հեղինէ (փոխանակ դնելոյ` Եռինէ ) յետ ժամանակաց վերստին նորոգեցին զերկրպագ ութիւն եւ զպատիւ` պատկերաց սրբոց. եւ զսուրբ նշխարացն մարտիրոսաց` բանիւ եպիսկոպոսացն եւ վարդապետաց` որ ժողովեցան ՚ի Նիկիա, ՚ի փառս Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ: Սոյնպէս գրի եւ ՚ի դեկտ. 5 երես. 296. եւ 297. ՚ի վարս Ստեփաննոսի ճգնաւորին. եւ բազում բանիւք եւ օրինակօք ջատագովի յարգ ութիւն պսակերաց ՚ի բերանոյ նորին սրբոյ եւ պատմի` թէ զիարդ նահատակեցաւ նա վասն պատուելոյ զպատկերս: Հինգերորդ` զի հայրապետք եւ վարդապետք հայոց ՚ի բանս իւրեանց յամի եւ միշտ ջատագովին զյարգ ութիւն պատկերաց :
       Յովհաննէս Իմաստասէր գրէ ՚ի ճառն ընդդէմ պօղիկեանց` որք մերժէին զպատկեր եւ զխաչն Քրիստոսի , այսպէս: Սոքա ասէ չարեաց ՚ի չարիս վերացեալ ելին, ՚ի պատկերամարտութենէ ՚ի խաչամարտ ութիւն եւ ՚ի քրիստոսատեցութիւն… եւ ուղիղ եւ աստուածաւանդ կրօնիցն մերոց լուսաւորութեամբ` (որով յարգեմք զպատկերս ) նախատել զմեզ յանդգնին պղծալիցն իւրեանց շրթամբք` կռապաշտս անուանելով տէրունեանն աղագաւ նշանապաշտութեամբ: Եւ ապա յաւելու. Արդարեւ իսկ կռեմք եւ կոփեմք եւ քանդակեմք եւ քերեմք` որովք միանգամ աստուածապաշտութեանս մերոյ կատարին կարգք, զեկեղեցիս, զսեղանս, զխաչս, զպատկերս… եւ զկենդանին եւ զկենդանացուցիչն Քրիստոս յամենայն նիւթս մարդակարպ նմանութեամբ նկարագրեմք. նորին աղագաւ եւ հաստատուն է յոյնս մեր… Որ պատուէ զխաչն Քրիստոսի եւ զպատկեր նորին, զնոյն ինքն պատուել լինի զՔրիստոս. նոյնպէս եւ թշնամանալովն զնոսա` ՚ի Քրիստոս լինի մեղուցեալ թշնամանիչն. եւ այլն:
       Սուրբ Գրիգոր Նարեկացի ժամանակակից նախայիշատակեալ Վահանայ կաթողիկոսի, ՚ի գովեստ սուրբ Աստուածածնին` խոստովանի պատկերի նորին լինել պաշտելի. ծունր կրկնեսցի ասէ արժանապատիւ` քումդ պատկերի: Եւ ՚ի պատմ ութեան խաչին Ապարանից խօսի, թէ Ստեփաննոս վանահայր ետ նկարել յորմս եկեղեցւոյ զխորհրդաւոր պատկերս , փոխաբերութեամբ բանից առաջի առնելով զպատմութիւնն. Զորմոցն ասէ վերադրութիւն` վիմախարիսխ արձանակառոյց կերպիւ առկայեաց. եւ իբր յականց վանեաց յեռելոց` ճարտարագործ արուեստայարմար բազմատեսակ երփնիւ նորոգեաց. եւ զեզեկիէլեան տեսլեանն երեւոյթ անյօդ էութեամբ նոր նմանութեամբ` իբր զգայ ութիւն իրի արծարծեաց. եւ իբր զմիաստանի վերարկու գեղեցկատիպ յանգուածով` զբովանդակն սկսեալ յարմարեաց: ՚Ի նոյն եւ զաներեւոյթ հանդերձեալ բարեացն ծանօթ ութիւն փառացն ապառնեաց, ՚ի ներկայումս աստ ակներեւ տպիւ գծագրեաց… Իսկ զգեղանկար ծաղկայօրինուորակ պատկերացն կենդանագիր տեսակի գեղոյն` զստուերացեալ հին ամանակացն` զաներեւոյթն աչաց ներկայիցս` իբր զաներեւոյթ յայտնի տեսակի` ունողաց շնչոյ եւ զգայ ութեան արգասաւորեաց:
       Գրիգոր Մագիստրոս ՚ի թուղթն. լը. առ իշխան ոմն, ՚ի բանն յաղագս նկարագր ութեան սրբոյ եկեղեցւոյն սրահի` գրէ այսպէս. Բազմաց մոլորեալ ՚ի սնոտի մտած ութեան իւրեանց յածման բաղբաղեն ՚ի խորհուրդս իւրեանց կասկածանս բերեալ` կարկատեն զրաբան ութիւն կռապաշտ ութիւն զմերս պաշտօն համարելով. իբր թէ պատուողացն զնշան խաչին եւ զպատկերս սրբոց, տակաւին դիւապաշ տութեան հաւանեալ զմեզ ասեն… եւ այսոքիկ բնաւին որոշելոցն յայ` եւ յուսոյ յարութեանն ոչ ունողացն, որք ՚ի մանինեցւոցն ուսեալք անուանելոցն թոնդրակեցիք: Այլ դու` որ եսդ քրիստոնեայ` արժանացել կոչման եւ լուսափայլ ութեան սրբոյ աւազանին, եւ հաւատացեալ յուսոյ յարութեան, եւ երկրպագեալ սրբոյ երրորդութեանն յորդամ տեսանես զնշան խաչին, երկիր պագցես` յիշելով որ վասն քո խաչեցաւ յաշխարհս Քրիստոս. եւ տեսցես զքեզ ընդ նմա խաչակցեալ… իսկ զպատկեր սրբոցն պատուեսցես, եւ կացցես յաղօթս, զմտաւ ածելով զչարչարանս եւ զնահատակութին նոցա. զօրս եւ ուսուցիչ քեզ հաւանեա ' եւ զազգակիցն քոյ վկայ ճշմարտութեանն` բարեխօս առ ճշմարիտն Աստուած կալցիս. զի այն` որ ոչ ննջէն, ըստ հաւատոց քոց ՚ի ծառայ նորա` իբրու մարտիրոսի մարտիրոսասիրիդ ողորմեսցի:
       Սուրբ Ներսէս Շնորհալին ՚ի թուղթն դաւան ութեան գրեալ առ Ալէքս` խօսի այսպէս. Էր ՚ի գիրս ասացեալ եւ վասն սրբոց պատկերաց, եթէ ոչ ընդունին հայք ամենեւին. եւ որ յայսոսիկ է ճշմարտութիւնն, յայտնի ցուցանմեք: ՚Ի հակառակութենէ անտի` որ ՚ի մէջ երկուց ազգացս է, բազում չարիս սերմանեաց սատանայ. որպէս առ ոմանս ՚ի տգետ ժողովրդոց մերոց` զպատկերաց սրբոց զանընդունելութիւն. որ եւ ՚ի մէնջ դսրովին այնպիսիքն. նաեւ նզովս եւս ՚ի վերայ դնեմք, որք յանդգնին հայհոյել: Քանզի մեք` որք զառաջնորդականն ունիմք զաստիճան, ընդունիմք եւ երկրպագեմք պատկերի տնօրէնութեան Փրկչին մերոյ. այլեւ զամենայն սրբոց պատկերս ըստ իւրաքանչիւր կարգի պատուեմք. զորս յեկեղեցիս մեր նկարագրեմք, եւ ՚ի պատարագամատուցի հանդերձս. եւ պատուհասեալ ըմբերանեմք զոչ ընդունօղսն ՚ի մերոց` զտգէտսն եւ զախմարսն։ Եւ յառաջին թուղթն առ Մանուէլ կայսր գրէ այսպէս. Ըստ այսմ իսկ եւ յաղագս փրկականն պատկերի եւ սրբոց նորին` ՚ի մերոց ոմանց տգիտաց հակառակ ութիւն ցուցանի. եւ ձեր առ այնոսիկ գայթակղեալ` իբրեւ օրինագր ութիւն ՚ի մէնջ կարծելով համօրէն ազգիս: Այլ մեք` եւ որ ընդ մեզ` այսպէս ունիմք եւ քարոզեմք, եթէ որպէս զաստուածընկալն խաչ տեսանելով ո'չ երեւելի նիւթոյն, այլ` աներեւութին Աստուծոյ որ ՚ի նմա, զերկրպագ ութիւն մատուցանեմք, այսպէս եւ փրկական պատկերին, ո'չ նիւթոյն եւ դեղոցն, այլ` Քրիստոսի որ է պատկեր աներեւութին Աստուծոյ հօր, երկիր պագանեմք նովաւ: Իսկ զսրբոցն պատկերս պատուեմք եւ փառաւորեմք` միջնորդ եւ բարեխօս առ Աստուած ունելով:
       Մխիթար կաթողիկոս ՚ի պատասխանին` զոր գրեաց առ հռովմայեցիս, ըստ որում աւանդի ՚ի հաւաքմունս ժողովաց. հատ. իէ. երես. 1249. խօսի այսպէս. Առաջնորդք հայոց միշտ ընկալան զպատկերս սրբոց, զօրս եւ ունիմք եդեալ յեկեղեցիս մեր. եւ թէպէտ երբեմն գոյր հակառակ ութիւն ընդ յոյնս եւ ընդ Հայս ՚ի վերայ այսր. բայց այդ ՚ի մէջ տգիտաց եւ տխմարաց ոմանց էր… իսկ պատճառ նուազ ութեան պատկերաց ՚ի տեղիս տեղիս աշխարհին Հայոց Մեծաց` եւ բռ նութիւն այլազգեաց , որք տիրէին ՚ի Հայս եւ հալածեն յոյժ զպատկերս եւ զունօղս նոցին: Թողում ՚ի մէջ բերել եւ զբազում այլ վկայութիւնս ՚ի բանից այլեւայլ վարդապետաց հայոց` եւ յազգի ազգի երգոց եւ ՚ի շարականն: Այլ ՚ի վախճանի` ՚ի հաստատ ութիւն այսոցիկ ամի մարթ եւ յաւելուլ եւ զայն բան սրբոյ հօրն մերոյ Գրիգորի Լուսաւորչի յասել նորա ՚ի գիրս Ագաթանգեղոսի. երես. 29. վասն դիմաց պատկերին Քրիստոսի` որ ՚ի խաչին. Փոխանակ դրոշմելոց փայտից զխաչն կանգնեաց ՚ի մէջ տիեզերաց. զի որ սովորն էին երկիրպագանել փայտից, սովորականաւն հաւատասցեն երկրպագանել փայտի խաչին, եւ որ ՚ի վերայ նորա մարդադէմն իցէ պատկեր:
       Յայսմ ամենայնէ յայտ է, թէ յարգ ութիւն պատկերաց միշտ ընդունելի եղեւ հայոց. ուստի եւ զուր զրպարտ ութիւն է այն` զոր առնեն ոմանք ՚ի մատենագրացն յունաց եւ այլոց, թէ հայք ոչ պատուեն զպատկերս: Բայց չեն ինչ զարմանք, զի յոյնք ոչ միայն զհայոց, այլեւ զհռովմայեցւոց նոյնպէս չարախօսէին, որպէս յայտ առնէ Բարոնիոս յամն. 1054. եւ Նատաղիս. դար. ժա: Եւ այս գուցէ վասնորիկ, զի ՚ի մէջ քրիստոնէից առաւելապէս ինքեանք յոյնք գտան` որք հարիւրաւոր ամօք ընդդէմ զինեցան սրբոց պատկերաց յութերորդ եւ յիններորդ դարուն. թէպէտ եւ ոչ ամքին: