Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Բ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Պատրաստեալ Յուսուփ ոստիկան ՚ի ժամանակս ձմերան զամենայն ինչ, որ կարեւոր էր ՚ի գործ պատերազմի, իբրեւ եկն գարունն, բաժանեալ զզօրս իւր եւ զզօրս հայոց ՚ի գունդս, ետ ՚ի ձեռս Գագկայ եւ նախարարաց նորա. եւ ինքն առեալ ընդ իւր զգունդ մի ընտիր զօրաց` ել ՚ի Դունայ. հորդան ետ եւ խաղաց ՚ի ներքո ՚ի հիւսիսակողմն, եւ եկն ՚ի Նիգ գաւառ. առաքեալ նախ առ Սմբատ արքայ զարս դաւաճանօղս. զի կամ նենգութեամբ սպանցեն զնա. եւ կամ եթէ ոչ կարասցեն զայն առնել տեղեկասցին մտաց եւ գործոց նորա. եւ ազդ արասցեն ինքեան: Այլ մի ոմն ՚ի նախարարաց եղելոց ընդ Գագկայ` շարժեալ ՚ի գութ ՚ի վերայ արքային Սմբատայ, հնարիւք, իմն ազգ արար նմա ՚ի ծածուկ զդաւաճանութին Յուսուփայ. եւ նորա գիտացեալ զայ` եդ պահապանս յամենայն ճանապարհս, զի յորս միանգամ անցանիցեն ընդ այն` կալցին եւ բերցեն առ ինքն: Եւ այսր աղագաւ ոչ գտեալ դաւողացն անցս ճանապարհի` դարձան յետս ունայն:
       Իսկ Սմբատ բաժանեալ զզօրսն յերկուս գունդս` ետ ՚ի ձեռս երկուց որդւոց իւրոց` Աշոտոյ եւ Մուշեղայ, եւ արձակեաց զնոսա ՚ի վերայ Յուսուփայ: Ելեալ նոցա ՚ի Շիրակ գաւառէ` սկսան մեղմովին յառաջ խաղալ. եւ կարծելով թէ բանակն Յուսփայ մեկնեալ իցէ ՚ի Նիգ գաւառէ. խորհեցան ընդ այն անցանել, եւ հետամուտ լինել զօրացն: Եւ իբրեւ հասին անդր, գտին զնոսա անդ բանակեալս հանդերձ Գագկաւ ՚ի մեծի հովտին առ ստորոտով լերին ՚ի տեղի մի, որ ընդ գրելոյն Ասողկայ. գ. 4. Ձկնավաճառն կոչիւր: Զայն տեսեալ նոցա` զկայ առին փոքր մի. եւ ոչ կարելով անվտանգ ընդ կրունկն դառնալ` հարկեցան տալ պատերազմ ընդ նոսա. եւ յուսային յաղթել` նոցա` ոչ գիտելով զնենգ ութիւն սեւորդեացն` որք էին ընդ իւրեանս:
       բ. Եւ իբրեւ մերձ եղեն առ առ միմեանս երկոքին ճակատքն Աշոտ եւ Մուշեղ կորովիք յառաջագոյն ինքնին դիմադրաւ անցեալ յասպարէզ մարտի` յարձակեցան ՚ի վերայ թշնամեացն. եւ ուժգին փոթորկեալ յերեսս բանակի նոցա` ահաբեկս արարին զնոսա. եւ շարժեալ եւ դղրդեալ զզօր ութիւն նոցա` անհնարին քաջութեամբ հարին զնոսա. եւ անպարտելի տէրութեամբ պատառեալ զթանձր ութիւն բանակի նոցա` զանհամարս ՚ի նոցանէ առաջի աչաց Յուսուփայ եւ Գագկայ իբրեւ զտերեւս ծառոց թօթափէին յերկիր եւ զամենայն ուժգն ութիւն կարգի գնդից նոցա վեր ՚ի վայր տապալէին:
       Ահաբեկեցան զօրք Յուսփայ եւ Գագկայ եւ շուարեցան. եւ նա ինքն Յուսուփ յափշտակ ութիւն ըմբռնեալ` վարկաւ թէ ջնջին սեւախորհուրդ սեւորդիքն անդէն վաղվաղակի ելին եւ փախեան ՚ի պատերազմէ անտի, եւ գնացին յաշխարհ իւրեանց. այլ բազումք ՚ի նոցանէ մտին ՚ի դարան: Եւ քանզի ՚ի կողմն անդ էր Աշոտ, յորմէ փախեանն սեւորդիք, տեսեալ նորա զփախուստ նոցա` վհատեցաւ յանխոնարհելի ուժոյ բազկի իւրոյ. եւ թշնամիք զօրացան ՚ի վերայ նորա. որոյ վասն` անճարացեալ նորա` անդրէն զօրացաւ. դիմեաց եւ ճեղքեաց զպաշարումն նոցա. եւ ելեալ ՚ի պատերազմէ` աճապարեաց ՚ի փախուստ. ընդ նմին ցրուեցան եւ զօրք նորա այսր եւ անդր:
       Եւ իբրեւ Մուշեղ եւս ՚ի փախուստ հարկեցաւ, պաշարեցաւ ՚ի թշնամեցան. եւ տեսել թէ չիք ազատութեան, առաւել եւս արիացաւ, եւ եղեւ նա ՚ի բանակի անդ իբրեւ զայրագին բոց ՚ի հնոցի. եւ եցոյց անդէն զանակնունելի քաջութիւնս. եւ սաստկացուցեալ զզօր ութիւն բազկի իւրոյ` սարսեցոյց զամենայն բանակ թշնամեացն, եւ զարմացոյց զամենեսին. բայց քանզի առանձին էր, եւ չէր նմա հնար զայնչափ մեծ բազմութիւն նոցա վանել իսպառ, փութացաւ եւ ինքն ելանել ՚ի մարտէ. եւ ընդ սարասի եղբօր իւրոյ Աշոտոյ պատառեալ սաստկութեամբ ուժոյ իւրոյ զմի կողմն բանակին, ջանացաւ ճողոպրել զանձն. բայց ոչ կարաց. զի անօրէն սեւորդիքն` որք ՚ի դարան մտեալ էին, յարձակեալ ՚ի վերայ նորա` ձերբակալ արարին զնա. եւ կապեալ տարան առաջի Յուսփայ:
       գ. Իբրեւ ետես զնա Յուսուփ, զուարճացաւ եւ զուարթացաւ` եւ մխիթարեցաւ յանձն իւր. եւ յուրախութենէ սրտին մոռացաւ զաղէտս հարուածոցն, զորս կրեաց ՚ի նմանէ. զի մեծ համարեցաւ ` զնա ըմբռնել` քան ՚ի նմանէ կրել: Եւ վասն բազում խնդ ութեան իւրոյ արար մեծամեծ խրախութիւնս զօրաց իւրոց. եւ քաջալերեաց զնոսա` այնուհետեւ համարձակ խաղալ յամենայն տեղիս Հայաստանեայց. զի կործանեցաւ ասէ սիւն մեծ զօրութեանն Սմբատայ:
       Փութացաւ ապա Յուսուփ, եւ ստիպաւ բաժանեաց դարձել զամենայն զզօրս` զիւր եւ զԳագկայ ՚ի բազում գունդս. եւ ասպատակ սփռեալ զնոսա ընդ ամենայն Հայաստան, ինքն չոքաւ ՚ի Դուին հանդերձ Գագկաւ` եւ այլ եւս նախարարօք հայոց, որք էին ընդ նմա: Իսկ ասպատակք` զորս արձակեաց Յուսուփ, իբրեւ զհուր տոչորիչ եւ սփռեալ յաւանս եւ ՚ի գիւղս եւ յանպարիսպ քաղաքս, յաւեր եւ յապական ութիւն դարձուցին զնոսա. կողոպտեցին զեկեղեցիս նոցին, եւ զբազումս ՚ի նոցանէ այրեցին հրով, եւ զոմանս յայնցանէ քանդեալ կործանեցին. եւ զամենայն մարդ` զորս եւ գտին, զարս եւ զկանայս, զականս եւ զեկեղեցականս, զաղքատս եւ զմեծատունս, ՚ի գեր ութիւն վերացին. եւ զյոլովագոյնս ՚ի նոցանէ որոյ ճարակ տուեալ սպանին: Այլ անառիկ քաղաքք եւ անմատչելի բերդք ամենայն, յորս ապաստանեալ էին մարդիկ աշխարհին, զերծան ՚ի հարուածոյ աստի:
       Բայց քանզի եւ այն քաղաքք ՚ի վտանգի կային, ապաստանեալքն ՚ի նոսա զահի հարեալ յառաջիկայ չարեացն` փախեան եւ անկան յանմատոյց տեղիս լերանց եւ ՚ի խորս ձորոց. յորս չունելով ինչ ուտել` խոտովք եւ արմատովք կերակրէին. եւ չունելով զանկողինս` ՚ի վերայ գետնի ննջէին իբրեւ զգազանս վայրենիս: Եւ զի բազումք ՚ի նոցանէ փափկասունք էին եւ իշխանազունք, յանբերելի տառապանաց անտի հիւանդացեալ մեռան. մանաւանդ մանկունք եւ աղջկունք, եւս եւ նոր հարսունք եւ փեսայք. ընդ նոսին եւ բազում յղի կանայք եղեն գերեզման զաւակաց իւրեանց:
       դ. Զայսպիսի անցս տառապանաց տեսեալ բազումք ՚ի նախարարաց, կամակար գնացեալ առ Յուսուփ անձնատուր եղեն նմա. ընդ որս եւ չքնաղագեղն եւ շնորհադէմ պատանին Վասակ որդի Աշոտոյ Սիսականի, եւ նորածաղիկ գեղեցկատեսիլն Սմբատ որդի Սահակայ եղբօր արքայի: Սոքա եւս յարելով ՚ի Գագիկ եւ ՚ի Յուսուփ` եղեն նոցա գործակիցք. փոխանակ զի պա'րտ էր նոցա ՚ի Սմբատ յարիլ, եւ ընդ նորա պատերազմիլ. եւ զի յայսմ խորթացեալ գտան, վասնորիկ եւ առ որս եղեն ապաստան ՚ի նոցունց փոխանակ բարւոյ չարիս ընկալան. քանզի ոստիկանն Յուսուփ` որ ՚ի մտի եդեալ էր զամենայն նախարարս հայոց կորուսանել, սուտ պատճառս զրպարտանաց ՚ի վերայ եդեալ ոմանց ՚ի նոցանէ` կապեաց եւ եդ ՚ի բանտի. եւ ետ խեղդել զնոսա ՚ի ծածուկ. եւ զոմանս մահապարտ ցուցեալ` յայտնի ետ սրով սպանանել. եւ զայլս եւս կորոյս գանիւ եւ սովով: Զսոյն արար եւ այլոց բազմաց, որք միաբանեալ էին ընդ Գագկայ եւ ընդ Գուրգենայ. եւ մնացին սակաւ նախարարք ընդ նոսա:
       Իսկ յերեւելիսն միանգամայն ձեռնարկել կասկածէր. բայց մի մի զնոսա եւս կորոյս. եւ նախ զԳրիգոր Սիւնի զկոչեցեալն Սուփան` զքեռորդի Սմբատայ արքայի, որ յառաջագոյն անձնատուր լեալ էր նմա, դեղ մահու արբուցանելով սպան. եւ ՚ի չքմեղս եղեալ` հրամայեաց տանիլ թաղեալ զնա եկեղեցւոջ սրբոյն Սիմոնի, զոր նորին իսկ Գրիգորի էր շինեալ . եւ պայազատեաց զիշ խանութիւն նորա եղբայր նորին Սահակ: Ապա եւ զկորովին Մուշեղ զորդի արքային Սմբատայ, զոր ՚ի շղթայս ունէր, յետ տանջելոյ զնա գանիւ եւ սովով վասն դարձուցանելոյ ՚ի հաւատոցն` թոյնս արբուցեալ նմա վճարեաց ՚ի կենաց . եւ Աշոտ սպարապետ եղբօրորդի արքային, որ յառաջագոյն անձնատուր լեալ էր ոստիկանին, աղաչեաց եւ խնդրեաց զմարմին նորա, եւ առաքեաց ՚ի Բագարան` թաղել զնա անդ ընդ հարս իւր: Սոյնպէս եւ զգեղեցիկ երիտասարդն Սմբատ եղբօրորդի արքայի զ՚ի վերոյ յիշատակեալդ, որ յետ ամի եղեւ անձնատուր ՚ի ծառայ ութիւն ոստիկանին, արկեալ յարգելանս` նովին մահուամբ դեղատու ութեան կորոյս. զոր ՚ի խնդրոյ Գագկայ տարեալ թաղեցին ՚ի Դարոնս:
       ե. Զայս ամենայն տեսեալ Գագկայ բռնաւորի, եւ եղբօր նորա Գուրգենայ, ոչինչ զգաստացան, եւ ոչ իսկ հնարս խորհեցան ազա տութեան աշխարհին. այլ` հանապազ վարանէին ընդ ոստիկանին Յուսփայ, թէ զիա՞րդ որսասցեն զՍմբատ արքայ եւ զաշխարհն աւերեսցեն առաւել եւս: Այս զարմանալին այս է զի սոքա զամենայն գութ մարդկային մերկացեալ` յորժամ տեսանէին զբազ մութիւն երելոցն, զորս ասպատակքն ածէին ՚ի Դուին, ՚ի վերայ նոցա խրախութիւնս կատարէին ընդ ոստիկանին. եւ զգերիսն` մանաւանդ զտիկնայս եւ զհարսունս եւ զմեծատանց որդիս, զօրս բոկոտն եւ բացագլուխ բերեալ էին, ՚ի խաւարային բանտի հրամայէին արգելուլ, եւ տալ նոցա հաց նեղ ութեան որով եւ բազումք ՚ի նոցանէ մեռան:
       Իսկ պատանին Վասակ որդի Աշոտոյ Սիսականի, որ ընդ նախայիշատակեալ Սմբատայ արկաւ յարգելանս, տարակուսեալ եւ վարանեալ ՚ի միտս ` ո'չ գիտէր` առ ո՞ դիմեսցէ. զի եւ Գագիկ համարելով զնա լրտես Սմբատայ` կամակից էր ոստիկանին ՚ի սպանանել զնա: Ապա անճարացեալ նորա յամի` ՚ի գիշերի միում հնարիւք իմն ել յարգելանաց, եւ աճապարեալ սուր ՚ի ձեռին սկսաւ փախչիլ. եւ զի բազում պահապանք կային արտաքոյ, յարգելուլ նոցա զնա` միջակտուր արկել զնոսա ընդ ոտիւք, էանց եւ դիմեաց ՚ի փողոցս քաղաքին. եւ զընդդէմ պատահեալսն տապաստ յերկիր կործանեալ, եհաս ՚ի պատուար պարսպին. եւ ընդ այն անցեալ զերծաւ:
       Եւ իբրեւ ձայնք եւ աղաղակք մնացեալ պահապանացն բարձրացան եւ շփոթեցան, եւ լուր խռովութեանն եհաս յականջս Յուսփայ, առաքեաց զօրս զկնի նորա. բայց նա խուսեալ ընդ անցս այգեստանեայց` իբրեւ զկորիւն առիւծ սլացեալ գնաց յաշխարհ իւր ՚ի Սիսականս. եւ անկեալ յանմատչելի բերդ մի` ամրացաւ ՚ի նմին: Ընդ այս գործ Վասակայ կատաղեալ Յուսփայ` զոմանս ՚ի նախարարաց անդէն վաղվաղակի սպան. եւ խորհէր ՚ի մտի կորուսանել հուպ ընդ հուպ եւ զԳագիկ. այլ սպասէր առ վայր մի` մինչեւ կալցի հնարիւք նորա նաեւ զարքայն Սմբատ: