ա.
Իսկ
Մժէժ
Գնունի`
որ
էր
կարգեալ
մարզպան
Մեծին
Հայոց`
կացեալ
յիշխանութեան
՚ի
Դուին
քաղաք`
ամս.
լ.
վախճանեցաւ.
եւ
՚ի
տեղի
նորա
առաքեաց
Խոսրով
արքայ
պարսից
մարզպան
հայոց
զԴենշապուհ
ոմն
պարսիկ.
այր
անողորմ
եւ
անամօթ.
որ
ընդ
գրելոյ
Ասողկաց
Տարոնացւոյն,
զշնամոլութիւնսն
շատացոյց,
եւ
զորմզդական
հուրն
վառեաց
՚ի
Ռշտունիս.
եւ
ստիպէր
զքրիստոնէայս`
կրակի
երկիր
պագանել.
յաղագս
որոյ
ասէ
բազումք
մեռան:
Սա
կամելով
տարածել
զհրապաշտութիւնն,
ոչ
շատացեալ
միով
կրակատամբ`
զոր
պարսիկք
ունէին
՚ի
Դուին
քաղաքի,
կանգնեաց
եւ
զայլ
բազում
մոխրանոցս.
եւ
շինեաց
զայլ
միւս
եւս
մեծակառոյց
կրակատուն
մերձ
յապարանս
ուրումն
պարսիկ
իշխանի,
որոյ
անուն
էր
Համակար.
կոչեաց
եւ
յաշխարհէն
Պարսից
զբազում
մոգս.
եւ
ձեռամբ
նոցին
ստիպէր
զՀայս`
դառնալ
՚ի
հաւատոյ.
եւ
բազմացոյց
զպղծութիւնս
՚ի
քաղաքին:
Էր
՚ի
քաղաքի
անդ
՚ի
Դուին
այր
ոմն
ազգաւ
Ռաժիկ`
Մանաճիհր
անուն.
որ
եւ
լեալ
էր
քրիստոնեայ,
եւ
կոչեցեալ
Գրիգոր :
Զսմանէ
տեղեկ
ութիւն
առեալ
Դենշապհոյ`
կոչեաց
առաջի
իւր.
եւ
յետ
բազումս
տանջելոյ`
տեսեալ
թէ
հաստատուն
կայ
նա
՚ի
հաւատս,
ետ
սպանանել
զնա.
եւ
ապա
ձեռն
էարկ
չարչարել
եւ
զայլս.
ըստ
որում
գրի
յայմաւուրս .
փետր.
25.
եւ
յայլ
գիրս
մեր:
բ.
՚Ի
տեւել
այսր
տառապանաց
՚ի
կողմանս
Արարատայ
եւ
Վասպուրականի`
վախճանեցաւ
կաթուղիկոսն
Յովհաննէս,
կացեալ
՚ի
հայրապետութեան
ամս.
ժէ.
եւ
ամիսս
ինչ:
Եւ
նստաւ
՚ի
տեղի
նորա
տը
Մովսէս
երկրորդ`
յԱրագածոտն
գաւառէ
՚ի
գեղջէ
Եղիվարդայ,
այր
մեծիմաստ:
Սա
յառաջագոյն
իսկ
փոյթ
ունելով
վասն
նորոգութեան
տումարին,
իբրեւ
նստաւ
կաթուղիկոս,
գուն
գործեաց
՚ի
կատար
հասուցանել
զայն
գործ.
վասնորոյ
ժողով
արարեալ
յեպիսկոպոսաց
եւ
յիմաստուն
արանց
՚ի
Դուին,
բազում
քննութեամբ
կարգեալ
ուղղեաց
զտումարն
հայոց`
ընդ
տանելոյ
ժամանակին,
նորոգ
սկսանելով
զշրջանն:
Եւ
այս
եղեւ
՚ի
551.
թուականին
Քրիստոսի,
յառաջնում
ամի
կաթուղիկո
սութեան
նորին
Մովսէսի:
Եւ
այնուհետեւ
սկսան
հայք
այնու
տումարաւ
վարիլ ,
եւ
զթուական
ամացն
անտի
չափել.
որ
եւ
կոչի
թուական
հայոց.
եւ
սկիզբն
առնէ
՚ի
522,
թուականէն
Խրիստոսի:
Ուստի
եթէ
կամիցիս
հաշուել
զթուականն
հայոց`
թէ
քանի՞
իցէ,
՚ի
բա'ց
առ
՚ի
թուականէն
Քրիստոսի
ամս.
551.
եւ
մնացեալն
ո'րչափ
եւ
գտցի,
այնչափ
է
հայոց
թուականն.
որպէս
յայսմ
ամի,
յորում
եմք,
այսինքն
1785,
եթէ
կամիցիս
գիտել`
թէ
որչափ
ինչ
իցէ
թուականն
հայոց,
՚ի
բա'ց
առ
անտի,
551,
ամ.
եւ
մնայ.
1234.
եւ
այն
է
թուականն
հայոց:
Եւ
ահա
ընդ
այսմ
համեմատութեան
դնեմք
այսուհետեւ
՚ի
լուսանցս
եւ
զթուականն
հայոց`
հայերէն
թուանշանով`
առընթեր
թուականին
Քրիստոսի:
գ.
՚Ի
նորոգել
Մովսէսի
զտումարն
հայոց`
ցանկայր
նորոգել
եւ
զաշխարհն
յաղտեղութենէ
պարսից.
բայց
չէր
ձեռնհաս
առնել
ինչ.
մանաւանդ
թէ
որչափ
ջանայր
նա,
այնչափ
առաւել
ջանային
պարսիկք
զօրացուցանել
զգարշ
ութիւն
իւրեանց,
որոյ
վասն
տրտմութեամբ
մաշէր
հայրապետն:
Դէպ
եղեւ
ընդ
այն
աւուրս
անցանել
առ
կրակատամբ
պարսից`
որ
՚ի
Դուին,
աբեղայի
ումեմն`
որ
կոչիւր
Ներսէս.
եւ
տեսեալ
զմոգսն`
սկսաւ
արհամարանօք
խօսիլ
ընդ
նոսա
վասն
կրօնից
նոցին.
եւ
նոցա
զարմացեալ`
կալան
զնա,
եւ
զընկեր
նորա
զՍահակ
ոմն,
եւ
գանեցին
զնոսա .
եւ
տարեալ
կացուցին
առաջի
մարզպանին
Դենշապհոյ.
եւ
նա
հրամայեաց
արկանել
զնոսա
՚ի
բանտ:
Եւ
՚ի
նմին
աւուր
՚ի
մատուցանել
մոգուցն
զոհս
՚ի
կրակատան
անդ,
բոցն
բարձրացեալ
եւ
անցեալ
յապարանսն
համակարայ
իշխանին`
սկսաւ
այրել
զայն.
եւ
՚ի
շփոթիլ
մոգուցն,
եւ
՚ի
ջանալ
շիջուցանել
զհուրն`
առաւել
եւս
բորբոքեցաւ:
Եւ
զի
յայն
շփոթ
մերձ
գտաւ
հազարապետն
հայոց,
երկուցեալ`
թէ
գուցէ
առաւել
եւս
ճարակեսցի
հուրն
ընդ
քաղաքն,
վաղվաղակի
ազդ
արար
քահանայից
բերել
զսուրբ
խաչն
եւ
զաւետարանն,
եւ
տեառնագրել
նովաւ
՚ի
վերայ
ապարանիցն.
եւ
զայս
իբրեւ
արարին,
իսկոյն
շիջաւ
հուրն:
Զայս
տեսեալ
որդւոյ
մոգպետին,
որոյ
անուն
էր
Մախոժ,
՚ի
Բեշապուհ
գաւառէ
՚ի
Քուրաստան
գեղջէ,
գնաց
զհետ
քահանայից.
եւ
թողեալ
՚ի
բաց
զօրէնս
մոգութեան`
կամեցաւ
լինել
քրիստոնեայ:
Իբրեւ
գիտացին
զայս
մոգքն,
կալան
զնա
եւ
կացուցին
առաջի
մարզպանին.
եւ
յետ
յորդորելոյ
զնա
թողուլ
զքրիստոնէութիւնն,
իբրեւ
տեսին`
թէ
ոչ
առնու
յանձն,
եդին
զնա
՚ի
բանտի,
ուր
կայր
Ներսէս
աբեղայ
եւ
Սահակ.
յորոց
եւ
ուսաւ
Մախոժ
զամենայն
կարգս
քրիոտնէութեան.
եւ
յետ
երից
ամսոց
մկրտեալ
անդէն
՚ի
բանտին`
կոչեցաւ
Յիզտիբուզտ,
որ
թարգմանի
աստուածատուր.
եւ
անդէն
զգեցաւ
զգեստ
կրօնաւորի:
դ .
Տեսեալ
հայրապետին
Մովսեսի,
թէ
չի'ք
հանգիստ
յերեսաց
մոգուցն,
մանաւանդ
յերեսաց
Դենշապհոյ
մարզպանին,
առաքեաց
հրեշտակս
առ
Խոսրով
արքայ
պարսից
հանդերձ
ընծայիւք
եւ
թղթովք.
եւ
բազում
աղաչանօք
խնդրեաց
՚ի
նմէ`
տալ
փոքր
մի
դիւրութիւն
աշխարհիս
հայոց ,
յուշ
առնելով
նմա
զնամակ
հաշտութեանն
Վաղարշայ
պարսից
արքայի,
զոր
ետ
յաւուրս
Վահանայ
Մամիկոնէի`
մի
երբէք
նեղել
զՀայս
վասն
հաւատոյ:
Եւ
Խոսրով
ընկալեալ
զաղաչանս
նորա`
առաքեաց
փոխանակ
Դենշապհոյ
զայլ
ոմն
մարզպան
Վշնաս
Վահրամ
անուն,
հանդերձ
երկոքումբք
ընկերօք
իբր
խորհրդականօք.
զի
կարգեսցեն
սահման
խաղաղութեան
աշխարհին,
եւ
արգելցեն
զմոգսն
՚ի
բռնադատելոյ
զհայս.
եւ
մի
'
ստիպեսցեն
զոք
՚ի
հայոց
՚ի
պաշտօն
հրոյ
եւ
արեգական.
եւ
մի
'
եւս
թողցեն
զոք
՚ի
պարսից
դառնալ
՚ի
կրօնս
քրիստոնէութեան.
եւ
եթէ
ոք
դարձեալ
իցէ
՚ի
քրիստոնէութիւն,
դարձցին
վերստին
յօրէնս
պարսից.
եւ
եթէ
ոք
՚ի
հայոց
դարձեալ
իցէ
յօրէնս
պարսից,
՚ի
կամիլն
վերստին
դառնալ
՚ի
քրիստոնէութիւն`
մի
'
արգելցեն
մոգքն:
Իբրեւ
եհաս
մարզպանն
Վշնաս
Վահրամ
՚ի
Դուին,
բազում
պատուով
ընկալեալ
եղեւ
՚ի
հայոց.
եւ
ընդ
պատուիրելոյ
արքային`
կալաւ
զաշխարհն
՚ի
բազում
խաղաղութեան:
Այլ
սակայն
իբրեւ
ազդ
արարին
նմա
վասն
Յիզտիբուզտայ,
թէ
՚ի
մոգութենէ
է
դարձեալ,
կոչեաց
զնա
յատեան
իւր.
եւ
յետ
բազում
յորդորանաց
եւ
սպառնալեաց`
իբրեւ
ոչ
եթող
նա
զքրիստոնէութին,
ետ
խաչել
զնա.
ուր
եւ
նետահար
արարեալ
սպանին
զերանելին:
Եւ
կաթուղիկոսին
հրաման
առեալ
՚ի
Վշնասայ`
եբարձ
զմարմինս
նորա.
եւ
տարեալ
թաղեցին
պատուով
յաւագ
եկեղեցին.
եւ
զխաչն
՚ի
բազում
մասունս
բաժանեալ`
բաշխեցին
հաւատացելոց:
Զայս
պատմեն
բազումք,
եւ
նա
ինքն
Ներսէս
աբեղայ`
որ
բանտակից
եղեւ
նմա,
յայսմաւուրսն
՚ի
փետրվարի.
25:
՚Ի
նմին
ամի
կատարեցան
՚ի
պարսս
եւ
երկու
վկայք
յազգէն
հայոց`
Սահակ
եւ
Սամուէլ:
ե.
՚Ի
սմին
ժամանակի
՚ի
սկզբան
թուականութեանն
հայոց`
սկսաւ
Եւտրոպիոս
եպիսկոպոս
Եփեսոսի
արծարծել
զաղանդ
յուլիանիտաց
զսերմանեալն
՚ի
Յուլիանեայ
Աղիկառնացւոյ,
որ
անչարչարելի
ատէր
զմարմինն
Քրիստոսի,
եւ
առ
աչօք
համարէր
լինել
զամենայն
մարդկային
կիրս
եւ
զչարչարանս
փրկչին.
եւ
սփռեաց
զայս
մոլոր
ութիւն
՚ի
ձեռն
եպիսկոպոսաց
յայլեւայլ
տեղիս
մինչեւ
՚ի
սահմանս
Հայաստանեայց.
ըստ
որում
գրէ
ժամանակակիցն
Յովհաննէս
Ասորի
եպիսկոպոս
Ասիոյ
առ
Ասսեմանեայ.
հատոր.
բ.
գլ.
11:
Զայն
իմացեալ
Մովսիսի
կաթողիկոսին
հայոց`
իսկ
եւ
իսկ
ետ
արտաքսել
զաղանդաւորսն
՚ի
կողմանց
վիճակին
իւրոյ.
եւ
ոչ
թողացոյց
ումեք
յարիլ
՚ի
վարդապետութիւն
նոցա.
զոր
եւ
յետ
ժամանակաց
՚ի
կրկին
սերմանել
ոմանց`
ժողովով
դատապարտեաց
զայն
Յովհան
Իմաստասէր.
որպէս
ունիմք
յետոյ
պատմել:
Բայց
այսու
ամիւ
ասորիք
վրդովիչք
եւ
չարախօսք
ազգիս
մերոյ
համարեցան
եւ
համարէին,
թէ
զայն
մոլոր
ութիւն
ընկալեալ
իցեն
հայք.
որոյ
վասն
եւ
՚ի
գիրս
իւրեանց
մեղադիր
լինէին
հայոց.
ընդդէմ
որոց
պատասխանէ
սուրբն
Ներսէս
Շնորհալի
՚ի
թուղթն
առ
Միխայէլ
կաթուղիկոս
ասորւոց`
գրելով
այսպէս:
Հասկացաք
եւ
զոր
՚ի
բանից
ծանոյց
մեզ`
զոմանց,
որ
ասացեալ
են
առաջի
ձեր,
եթէ
հայք
զՅուլիանեայ
Աղիկառնացւոյ
ունին
զխոստովանութիւն,
որ
առ
աչօք
ասաց
զմեռելութին
Քրիստոսի,
եւ
ո'չ
ճշմարտութեամբ.
զոր
նզովէ
կաթուղիկէ
եկեղեցի
զայսոցիկ
ասացօղն
եւ
զընդունօղն,
այլեւ
զանիրաւ
զրպարտօղսն
զմեզ:
Զնոյն
գրէ
նա
ինքն
Շնորհալին
եւ
առ
Յակոբ
վարդապետ
ասորի`
յասելն.
Յիշատակեալ
էին
՚ի
գրեցեալս
եւ
զՅուլիանէ
Աղիկառնացի…
Յուլիանէն
այն
որոշի
՚ի
մէնջ
իբրեւ
զմի
՚ի
չարափառացն:
