Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Բ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Յետ մահու Յովհաննու իմաստասիրի յաջորդեաց յաթոռ հայրապե տութեան տէր Դաւիթ առաջին ՚ի գաւառէն Կոտէից, ՚ի գեղջէ Արամոնից: Յաւուրս սորա երեւելի եղեւ ՚ի Հայս Ստեփաննոս Սիւնեցի երկրորդ. սա ՚ի մանկ ութեան իւրում աշակերտեալ էր Մովսէսի Սիւնեաց եպիսկոպոսի. զորմէ խօսեցաք ՚ի գլ. ծզ. երես. 367. եւ ուսեալ ՚ի նմանէ զարուեստ քերական ութեան եւ հռետորութեան, հետամուտ եղեւ եւ այլոց հելլենական ուսմանց: Ապա յետ ձեռնադրելոյ քահանայ ՚ի Դուին յԵղիայէ կաթուղիկոսէ` գնաց ՚ի Կոստանդինուպօլիս յամի տեառն իբր. 713. եւ ՚ի թուին հայոց. ճկբ. եւ կացեալ անդ ամս բազումս անխոնջ տքնութեամբ` ուսաւ գրեթէ զամենայն գիտութիւն: Եւ ձեռն ՚ի գործ արարեալ թարգմանեաց զգիրս սուրբ հարց, զԴիոնեսիոսի Արիսպագացւոյ, զԳրիգոր Նիւսացւոյ:
       Գիտացեալ ապա, թէ առաւել եւս ծաղկեալ է իմաստ ութիւն յԻտալիա, չոքաւ անդր. եւ կացեալ ՚ի Հռովմ քաղաք առ ժամանակ մի` ուսաւ եւ անդ բազում ինչ, եւ գտեալ մատեանս ընտիրս ՚ի վերայ վարդապետութեան հաւատոյ` էառ զայնս ընդ իւր, եւ դարձաւ ՚ի Կոստանդինուպօլիս. այլ խտրելով վարէր ընդ յոյնս. եւ ոչ կամէր հաղորդիլ ընդ նոսա յեկեղեցւոջ:
       Նստէր յայն աւուրս պատրիարգ ՚ի Կոստանդինուպօլիս սուրբն Գերմանոս, սկսեալ յամէ տեառն 714. կմ. 715. եւ իբրեւ ազդ արարին նմա ոմանք, թէ Ստեփաննոս հայ քահանայ ոչ հաղորդիլ ընդ մեզ ՚ի խորհուրդս եկեղեցւոյ, կոչեաց զնա առ ինքն երանելի հայրապետն. եւ եհարց ցնա զպատճառն. եւ կասկածեալ ՚ի վերայ նորա` խնդրեաց ՚ի նմանէ զդաւանութիւն հաւատոյ . եւ խոստացեալ տալ` գրեաց զայն ՚ի վերայ քարտիզի. յորում առաջի եդ զուղիղ դաւան ութիւն ընդ երից ժողովոց` Նիկիոյ, Կոստանդինուպօլսոյ, եւ Եփեսոսի. բայց սակայն զժողովոյն Քաղկեդոնի եւ զդաւանութենէ նորա, եւ որք զկնի, լռէր: Զայն տեսել Գերմանոսի` բազում բանիւք ջանացաւ հաւանեցուցանել նմա զուղղութիւն դաւանութեան ժողովոյն. եւ նա թէպէտեւ հաւանեցաւ, որպէս գրէ նա ինքն սուրբն Գերմանոս, բայց այսու ամենայնիւ հրաժարեցաւ ՚ի հաղորդելոյ ընդ նոսա յեկեղեցւոջ նոցին` ասելով մինչեւ ազգն իմ ոչ միաւորեսցի ընդ ձեզ իմ հաղորդիլս պատճառ լինի նոցա գայթակղ ութեան եւ եթէ դէպ լինիցի ինձ գնալ անդ ՚ի հայրենիս աշխարհիս ՚ի Սիւնիս, հալածեսցեն զիս:
       Զայս բան նորա ոչ արհամարհեալ Գերմանոսի` գրեաց թուղթ առ Հայս վասն միաբան ութեան որ սկսանի Քրիստոս եւ խաղաղ ութիւն մեր յորում բազում սիրով եւ իմաստալից վարդապետութեամբ յայտ արար զճշմարտ ութիւն մտաց Քաղկեդոնի ժողովոյն, եւ զխոստովան ութեան միաւոր ութեան երկուց բնութեանց ՚ի մի քո եւ եցոյց թէ ինքեանք երկու բնութիւն ասելով ՚ի Քրիստոս` ոչ այլ ինչ իմանան, բայց եթէ զայս միայն զի մի եւ նոյն քո ունէր զճշմարիտ աստուածութիւն եւ զճշմարիտ մարդկութիւն եւ քանզի աստուածութիւն եւ մարդկութիւն Քրիստոսի ՚ի միաւորիլն ոչ շփոթեցան ընդ միմեանս, այն երկաքանչիւր բնութիւնք կատարեալ բնացին ՚ի մի Քրիստոս որով նոյն ինքն Քրիստոս մի գոլով` ասի եւ է ճշմարիտ Աստուած ընդ աստուածութեանն, եւ ճշմարիտ մարդ ընդ մարդկութեանն:
       Զայս թուղթ սրբոյն Գերմանոսի առեալ Ստեփաննոսի` եկն ՚ի Հայս ՚ի վերջին աւուրս կաթողիկոսութեան Յովհաննու Իմաստասիրի, յետ կալոյ յաշխարհին Յունաց ամս հնգետասան եւ չոքաւ յաշխարհ իւր ՚ի Սիւնիս ուր իշխէր յայնժամ Բաբկէն նախարար եւ եղբայր նորա` պարոն Քուրդ կոչեցեալ: Ցուցեալ նոցա Ստեփաննոս զթուղթն Գերմանոսի` պատմեաց զոր ինչ անցք անցին ընդ ինքն ՚ի Կոստանդինուպօլիս: Եւ յանփոյթ լինել Բաբկենի, գրեաց նա ինքն Ստեփաննոս պատասխանի թղթոյն, զոր իւր էր բերեալ եւ յղեաց ՚ի Կոստանդինուպօլիս: Այլ զի ՚ի թէ առ ո ' եհաս այն թուղթ, եւ զինչ եղեւ: Հայերէն օրինակ այսր թղթոյ յետ ժամանակաց անկեալ ՚ի ձեռս ոմանց հակառակասիրաց` որպէս ազդ առնէ Վանական վարդապետ, յաւելին յայն բազում բանս ընդդէմ ճշմարտութեան, եւ բազում թշնամանս եւ նախատինս ընդդէմ յունաց, եւ մասնաւորապէս ընդդէմ բանից սրբոյն Գերմանոսի, կոչելով զայնս` անխելաբար գրեալս եւ ունօղս զչար մտածութիւնս Նեստորի, տե'ս զայսմանէ ՚ի ծանօթ ծզ (1): Իսկ թէ թուղթ սրբոյն Գերմանոսի քանի սխալի բանիւք սիրոյ լցեալ էր, եւ զիարդ անկեղծ յայտարարութիւնք ուղղափառ հաւատոյ գրեալ, ինքնին երեւի. եւ յայտնի տեսանէ ընթերցօղն, թէ նա զճշմարտ ութիւն միայն խնդրէ, եւ ճշմարտութեամբ խօսի: Յաղագս որոյ եւ ՚ի պատասխանին, զոր ետուն հայրապետք հայոց առ խնդիրս յունաց ՚ի ժամանակս Կիռմանուէլի կայսեր, գովեն եւ յարգանօք ՚ի մէջ բերեն զայն ՚ի գլուխն. ա. ի. եւ թ յասելն. Գերմանոս պատուական` բարի եւ երջանիկ պատրիարգ գրեաց ՚ի Հայս զթուղթն հոգեւոր սիրով եւ ուղղափառութեամբ լցեալ. Նաեւ համօրէն ազգ մեր զնա ինքն զԳերմանոս ճանաչէ եւ ընդունի սուրբ եւ վարդապետ ուղղափառութեան. եւ յիշատակէ յայսմաւուրս ՚ի մայիսի. 12. եւ գրի անդ այսպէս. Սուրբ հայրապետն Գերմանոս… վասն աստուածահաճոյ վարուցն, եւ ուղղափառ հաւատոցն, զոր ունէր, ձեռնադրեցին ըզնա մետրոպօլիտ… որ էր ամենիմաստ եւ հանճարեղ. խոնարհ հոգւով եւ սուրբ սրտիւ…… եւ եղեւ քաջ հովիւ եւ քսանման վարդապետ ճշմարտութեան ուղղափառ հաւատոյ… եւ ՚ի սուրբ տապանէ նորա բազում նշանք լինին: Իսկ ուղղափառ հաւատք նորա եւ այն, զոր գրեաց բացայայտ ՚ի թուղթն առ Հայս, զորմէ յիշի եւ ՚ի նոյն յայսմաւուրս, ՚ի յուլիսի . 14. այսպիսի համառօտ բանիւք. Պատրիարգն Կոստանդինուպօլսոյ Գերմանոս գրեաց թուղթ ՚ի Հայս. թէ ընդէ՞ր ոչ ասէք ՚ի Քրիստոս երկու բնութիւն, եւ ընդունիք զժողովն Քաղկեդոնի:
       Զսոյն զայս Գերմանոս զերանելի հայրապետ մերժեաց պատկերամարտն Լեւոն Իսաւրացի ՚ի պատրիարգութենէ. վասն զի իբրեւ հրովարտակ եհան կայսրն ընդդէմ պատկերաց. եւ ստիպէր զԳերմանոս ստորագրել այնմ, յոչ առնուլ նորա յանձն ընկէց զնա յաթոռոյ յայնմ ամի` յորում վախճանեցաւ Յովհան Իմաստասէր. որ եւ առանձնացել ՚ի տան ուրեք` անցոյց զմնացուածս ընդ կենաց իւրոց սրբութեամբ, եւ ժառանգեաց զանուն խոստովանողի: Եւ ՚ի տեղի նորա նստաւ պատրիարգ Անաստաս ոմն պատկերամարտ:
       Իսկ Ստեփաննոս Սիւնեցի կացեալ յաշխարհին Սիւնեաց ամս քանի մի սփռեաց ՚ի մէջ հայոց զգիրսն. զորս սերեալ էր ՚ի Հռովմայ եւ զորս թարգմանեալ էր յաշխարհին Յունաց. արար սա եւ զմեկնութիւն Յոբայ, Դանիէլի եւ Եզեկիէլի եւ Դիոնեսիոսի. եւ զայլ բազում գրուածս. եւ քանի մի շարականս. ընդ որս եւ զշարականն Սրբ ութիւն սրբոց ՚ի դէմս սրբոյ խաչին: Եւ ապա ձեռնադրեցաւ ՚ի Դաւթէ կաթողիկոսէ եպիսկոպոս Սիւնեաց ՚ի խնդրոյ Բաբկենի իշխանին: Եւ չեւ եւս կացեալ նորա յայնմ առաջնորդ ութեան ամենայն մի սպանաւ դաւով կնոջ միոյ, որ յանդիմանեալ լինէր ՚ի նմանէ վասն չար գործոց իւրոց:
       բ. Իսկ Դաւիթ կաթուղիկոս նեղեալ յոյժ ՚ի Մահմետայ ոստիկանէն, որ երկու ամօք յառաջ քան զնստիլ նորա եկեալ էր ՚ի տեղի Վլթայ` այր հզօր, եւ տաղտկացեալ ՚ի գործոց զօրաց նորա` որք էին ՚ի Դուին, հրաման էառ ՚ի նմանէ ելանել ՚ի քաղաքէ անտի` եւ գնալ ՚ի գիւղ իւր Արամոնս. ուր շինեաց նա զեկեղեցի գեղեցկայարմար ձեւով եւ սքանչելի յօրինուածովք. եւ կանգնեաց շուր զնովաւ բնակարան վայելուչ. եւ անդ եկաց զժամանակ ինչ: Գրէ Յովհաննէս կաթուղիկոս. թէ այն գիւղ տուեալ էր Լուսաւորչին մերում հրովարտակաւ սրբոյն Տրդատայ արքայի, եւ թէ` այն հրովարտակ պահիւր մինչեւ ՚ի ժամանակս իւր:
       Բայց Դաւթայ հայրապետի տեսեալ, թէ այնու ամիւ ոչ գտանէ հանգիստ` ոչ ինքն . եւ ոչ աշխարհն Հայոց, այլ` զօր հանապազ նեղեալ տառապի ՚ի ձեռաց ոստիկանին, առաքեաց դեսպան առ ամիրապետն. եւ աղաչեաց զնա` զայլ ոք ոստիկան կարգել ՚ի վերայ հայոց. եւ եթէ ասէ հնար է կարգեսջիք զԱբդլազիզն . եւ էր սա մանուկն այն, որ ՚ի պաշարման Դունայ` պատճառ եղեւ առման քաղաքին. եւ աւերման նորին, որպէս գրեցաք ն գլ. ծը., երես 381 եւ էր ինքն խուլ ականջօք, եւ գութ բազում ունէր ՚ի վերայ հայոց : Հաճել ամիրապետին ընդ խնդիր հայրապետին, մանաւանդ զի պիտոյ էր ինքեան Մահմէտ ՚ի գործ մարտի, կացոյց զԱբդլազիզ ՚ի տեղի նորա ոստիկան հայոց: Եւ նա բազում խնամ ցուցանելով առ ամենեսին` ՚ի խաղաղ ութեան պահեաց զաշխարհն. որպիսի չէր եղեալ յաւուրս այլոց ոստիկանաց: Սա ինքն յերկրորդ ամի իշխան ութեան իւրում ձեռնարկեալ շինեաց զպարիսպն Դունայ ընդարձակագոյնս եւ հզօրագոյնս. ՚ի ձեռն իմ ասէ եղեւ աւերումն քաղաքիս, եւ ես կանգնեցից զսա:
       Այլ Դաւիթ կաթողիկոս յետ կալոյ ՚ի գիւղն Արամոնս ամս իբր ութն` եկն եւ բնակեցաւ վերստին ՚ի Դուին. եւ զկնի ժամանակաց ինչ վախճանեցաւ. կացեալ ՚ի հայրապե տութեան ամս. ժբ. եւ ամիսս իբր. 7: Եւ յաջորդեաց ՚ի տեղի նորա տէր Տրդատ առաջին` ՚ի գաւառէն Վանանդայ ՚ի գեղջէ Ոթմսոյ, այր հսկօղ հանապազորդեալ յաղօթս եւ ՚ի պահս, յողորմութիւնս եւ ՚ի ճգնութիւնս: Եւ կայր աշխարհն յաւուրս սորա ՚ի խաղաղութեան, եւ էր դադարեալ յասպատակ ութեան հինից` պաշտպանութեամբ ոստիկանին Աբդլազիզայ:
       գ. Իսկ Մահմէտ ոստիկան` որ գնաց ՚ի Դամասկոս, ցուցեալ ՚ի դրան մեծամեծ գործս քաջութեան` կարգեցաւ յամիրապետէն սպարապետ ամենայն զօրաց. եւ ապա գրգռեալ զամիրապետն եւ զամենայն իշխանս հագարացւոց ՚ի պատերազմ ընդդէմ ճենաց, ժողովեաց երկուհարիւր հազար զօրս, եւ խաղաց ՚ի վերայ նոցա. եւ եկեալ բանակեցաւ յեզր գետոյն, որ կոչիւր Բաւտիս: Պատգամ յղեաց անտի առ արքայն ճենաց, եւ ասէ. ընդէ՞ր ոչ հնազանդիս դու մեզ. եւ նա ասէ. հնազանդիլ ոչ կամիմ, զի ոչ կարեմ. վասն զի այս թագաւոր ութիւն ոչ երբէք ծառայեալ է, ո'չ Ասորեստանեայց` եւ ոչ Մակեդոնացւոց, ոչ Մարաց` եւ ոչ Պարսից, ապա եւ ոչ այլում թագաւորութեան ծառայեսցէ. այլ թէ կամիք, յարգեցից զձեզ ընծայիւք իբր բարեկամ: Առիթ առեալ աստի Մահմէտայ` առաքեաց առ նա, եւ ասէ. տո'ւր արդ երեսուն հազար աղջկունս մեզ յընծայ, եւ մեկնեցայց ՚ի քէն:
       Խոստացաւ արքայն ճենաց կատարել զխնդիր նորա. այդ ասէ թեթեւ ինչ է յիմումս մեծի թագաւորութեան. եւ ժողովեալ քառասուն հազար արս ամեհիս` զինեաց զնոսա, եւ կանացի զգեցուցեալ նոցա արտաքուստ` նստոյց ՚ի կառս եւ ՚ի սայլս, եւ եբեր ինքնին յեզր գետոյն. եւ նստեալ անդ յանդիման բանակին Մահմէտայ` պատգամ առաքեաց առ նա, եւ ասէ. ահա բերի զընծայս իմ. արդ` ընդ գետդ` դու եւ երեսուն հազար այր ընդ քեզ ՚ի պատուաւորացդ ըստ թուոյ աղջկանցս. զի եւ սոքին ՚ի պատուաւորաց են. ա'ռ եւ բաժանեա ' զսոսա որպէս եւ կամիս: Ուրախացեալ նորա ընդ այս` ընտրեաց երեսուն հազար արս յիշխանաց իւրոց, եւ ՚ի հազարապետաց. եւ էանց յայնւոյս գետոյն. եւ ՚ի հասանել նոցա անդր` կերպարանեալ զօրքն ճենաց առեալ ՚ի վայր յերեսաց իւրեանց զքօղսն կանացի` յարձակեցան ՚ի վերայ նոցա, եւ կոտորեցին զամենին. միայն Մահմէտ եւ քանի մի արք ընդ նմա արկեալ զանձինս ՚ի գետն` փախեան. նոյնպէս եւ մնացեալ զօրք նորա` որ ՚ի բանակին էին , ցրուեցան:
       դ. Ընդ այն աւուրս` այսինքն է յառաջնում ամի Տրդատայ կաթուղիկոսի նստաւ կայսր ՚ի տեղի Լեւոնի Իսաւրացւոյ որդի նորա Կոստանդին, որ անուանեցաւ Կոպրոնիմոս, առեալ զայս անուն ՚ի չարագուշակ ինչ դիպուածոյ. զի ասի թէ ՚ի մկրտել զնա սրբոյն Գերմանոսի` ապականեալ էր զաւազանն սուրբ` լուծմամբ որովայնի: Սոյն այս Կոպրոնիմոս գտաւ պատկերամարտ չար առաւել քան զհայր իւր, եւ ապիրատ գործովք եղեւ ամենեցուն զզուելի. եւ ո՞ կարէ պատմել ասէ ' Թէոփանէս զչարիս նորա. զի գրեթէ նաեւ ընդ տարած ութիւն թանձր ութեան օդոյ զբոց ժան տութեան իւրոյ սփռէր. սմին իրի ժողովուրդք առհասարակ խորշէին ՚ի նմանէ:
       Էր յայնմ ժամանակի Արտաւազդ ոմն իշխան երեւելի յազգէն հայոց, որ առեալ էր ՚ի կն ութիւն զԱննա զքոյր Կոպրոնիմոսի կայսեր . քանզի Լեւոն հայրն Կոպրոնիմոսի բազում օգն ութիւն գտեալ յԱրտաւազդայ` փեսայացուցեալ էր զնա ինքեան, եւ կարգեալ էր զնա կիւրապաղատ եւ կոմս Ոպսիկիոյ: Եւ էր Արտաւազդ այր քաջ եւ հզօր, վեհանձն եւ փառացի, միանգամայն եւ ուղղահաւատս եւ պաշտպան սուրբ պատկերաց, որոյ վասն զօրք յունաց եւ մեծամեծք իսկ յարեալ էին ՚ի նա. ընդ այս տհաճեալ Կոպրոնիմոսի` ընդ ակամբ հայէր ՚ի քեռայրն իւր յԱրտաւազդ:
       ՚Ի դիմեալ ապա Կոպորնիմոսի ՚ի վերայ այլազգեաց, եւ յանցանել առ սահմանաւան Ոպսիկիոյ, կասկածեալ յԱրտաւազդայ` որ կոմսն էր տեղւոյն, առ որ եւ ժողովեալ էին բազումք, պատգամ սիրոյ առաքեաց դաւաճանութեամբ առ Արտաւազդ, եւ խնդրեաց ՚ի նմանէ յղել առ ինքն զորդիս իւր. զի տեսից ասէ զքեռորդիսն իմ , եդեալ ՚ի մտի` արգելուլ զնոսա ՚ի դիպահոջ: Բայց Արտաւազդ գիտելով զնեն գութիւն կայսերն` ոչ անսաց բանից նորա. եւ խորհուրդ արարեալ ընդ զօրս իւր` յայտնի նշհակեաց զԿոպրոնիմոս, եւ խաղաց զօրօք ՚ի վերայ նորա. եւ զճանապարհային զմի ՚ի մտերիմ իշխանաց կայսեր` որ ընդդէմ եկաց նմա, կալեալ սպան սրով. եւ կայսրն փախստեայ գնաց յերեսաց նորա յԱմուրիս. եւ Արտաւազդ յիւրոցն կացուցաւ կայսր: Եւ այնուհետեւ երկոքին նոքա զօրաժողով լեալ` սկսան կռուիլ վասն կայսերութեան. եւ յերկոցունց կողմանց լինէր կոտորած բազմաց:
       Դեսպան առաքեաց Արտաւազդ ՚ի Կոստանդինուպօլիս, եւ ծանոյց զամենայն Մոնոտեայ պատրկի, որ փոխանորդ էր կայսեր ՚ի քաղաքին: Եւ զի նա բարեկամութեամբ էր ընդ Արտաւազդայ, ժողովեալ զամբոխն ՚ի մեծ եկեղեցին` հրատարակեաց ստութեամբ, թէ մեռեալ է կայսրն Կոպրոնիմոս, եւ Արտաւազդ ընտրեալ է ՚ի զօրաց կայսր: Յայնժամ ժողովուրդք ամենայն, եւ Անաստաս պատրիարգ ընդ նս` ՚ի բերան առեալ զանուն Կոպրոնիմոսի` անէծս կարդային նմա, եւ ցնծային ընդ կորուստ նորա. զի զերծաք ասեն յայնպիսի անօրէն եւ աստուածատեաց իշխանէ. եւ զԱրտաւազդ իբրեւ զջատագով ուղղափառ վարդապետութեան կայսր ձայնէին: Յայնմ վայրի Մոնոտ պատրիկ վաղվաղակի ետ աղխել զդրունս եւ զանցս քաղաքին, եւ եդեալ պահապանս զգուշութեան` ձերբակալ արար զմտերիմս Կոպրոնիմոսի. եւ գանիւք խոշտանգեալ զնոսա արգել ՚ի բանտի:
       Եկն յայնժամ Արտաւազդ հանդերձ գնդաւ իւրով, եւ եմուտ ՚ի քաղաքն Կոստանդինուպօլիս կայսերական շքով: Զայն լուեալ Կոպրոնիմոսի` աճապարեաց եւ էառ ընդ իւր զզօրս թրակացւոց եւ արեւելեայց, եւ եկն ՚ի Խրիւսոպօլիս, այն է Իւսկիւտար. բայց չկարացեալ վճարել ինչ` ստիպեցաւ դառնալ յետս. եւ ձմերեաց յԱմուրիա: Եւ Արտաւազդ այնուհետեւ հրաման եհան յայտնի պատուել յամ քաղաքս զսուրբ պատկերս: Ընդ որ մեծապէս ուրախ լեալ ժողովրդեան` հաստատեցին զնա միաբան իւրեանց կայսր. եւ Անաստաս պատրիարգ եդ զթագ ՚ի գլուխ նորա յեկեղեցւոջ. թէպէտեւ ինքն Անաստաս պատկերամարտ էր:
       ե. Չու արար Արտաւազդ յամսեանն մայիսի ՚ի գաւառն Ոսպիկիոյ. եւ զճանապարհայն նուաճեաց զԱսիա ընդ իւրեւ. եւ ասպատակեաց զբազում գաւառս թշնամեաց: Իսկ Կոպրոնիմոս անհամար զօրս գումարեալ յայլեւայլ տեղեաց` դիմեաց ՚ի վերայ նորա, հալածական արար զնա մինչեւ ՚ի Կիւրղիկոն: Եւ Արտաւազդ ամրացեալ ՚ի քաղաքն անդր` արձակեաց ՚ի վերայ Կոպրոնիմոսի զորդի իւր զՆիկետ, որ էր սպարապետ ամենայն զօրաց նորա. ընդ նմին եւ զազգական իւր զՏրդատ պատրիկ` զայր քաջ. եւ նոցա մարդ եդեալ ընդ Կոպրոնիմոսի առ Մոդրինեաւ` ՚ի պարտ ութիւն մատնեցան յերեսաց բազմ ութեան զօրաց նորա. եւ անկաւ անդ Տրդատ պատրիկ հանդերձ այլ եւս մեծամեծ եւ ընտիր արամբք. եւ ՚ի փախուստ դարձաւ Նիկետ որդի Արտաւազդայ: Եւ ապա ՚ի կռիւ մատուցեալ առհասարակ զօրք հայոց եւ յունաց ընդ արեւելեայ զօրս Կոպրոնիմոսի եւ ընդ թրակացիս, յերկոցունց կողմանց բազումք կոտորեցան. եւ բազում արեան ճապաղիք հեղան յերկիր ՚ի մէջ քրիստոնէից, որդիք ընդ հարս, եւ եղբարք ընդ եղբարս պատերազմելով, կէսք ՚ի կողմն Արտաւազդայ` եւ կէսք ՚ի կողմն Կոպրոնիմոսի: Եւ զի նստաւ ընդ այն ժամանակս ամիրապետ Վէլիտ, երկոքին կայսերք եւս խնդրեցին ՚ի նմանէ օգնութիւն. բայց ոչ գտին. քանզի եւ նա ՚ի զբաղմունս պատերազմաց էր. եւ դարձաւ Արտաւազդ ՚ի Կոստանդինուպօլիս:
       Իսկ յամսեանն սեպտեմբերի արձակեաց Կոպրոնիմոս ՚ի վերայ նորա զՍիսիննիոս զօրավար թրակացւոց. որ եւ եկեալ պաշարեաց զԿոստանդինուպօլիս. մինչեւ անկաւ սով ՚ի մեծի քաղաքին. յորմէ նեղեալ Արտաւազդայ յղեաց զԱթանաս խորհրդական իւր, եւ զԱրտաւազ զիւր սպասաւոր գնալ եւ բերել նաւովք պաշար ՚ի քաղաքն. այլ զօրք Կոպրոնիմոսի կալեալ զնոսա` ածին առաջի. եւ նա կուրացուցեալ զերկոցունց նոցա զաչս` բաշխեաց զհամբարսն` զոր բերէին նոքա, ՚ի զօրս իւր: Եւ ապա Արտաւազդ ընդ դուռն քաղաքին ՚ի ցամաքակողմն, եւ ընդ այն ետ պատերազմ ընդ Կոպրոնիմոսի. եւ ՚ի սաստականալ մարտին` պատեցան զօրք նորա առաջի Կոպրոնիմոսի. եւ անկան բազումք. ընդ որս եւ Մոնոտ պատրիկ. եւ մնացեալքն փախեան ՚ի քաղաքն, եւ փակեցան ՚ի ներքս. եւ սովն առաւել եւս սաստկացաւ: Եւ ՚ի բողոք բառնալ ամբոխին առ Արտաւազդ` հրաման ետ նոցա մեկնիլ ՚ի քաղաքէ, եւ գտանել պաշարս: Եւ իբրեւ բացին զդուռն մի, բազումք ելեալ ընդ այն` փախեան, ծպտեալ` կարպարանօք աղքատի, եւ կանացի զգեստուք:
       Իսկ նիկետ որդի Արտաւազդայ, որ յԱսիա շրջէր , ժողովեալ միւսանգամ զիւրսն` եկն մինչեւ ՚ի Քրիւսոպօլիս. այլ զօրք Կոպրոնիմոսի` որք էին յայնմ կողման, դիմեալ ՚ի վերայ նորա` հալածեցին մինչեւ ՚ի Նիկոմիդիա` որ է Իզնիմիտ. եւ ձերբակալ արարեալ զնա` բերին ՚ի բանակն. եւ Կոպրոնիմոս ետ կախել զնա շղթայիւք յանդիման հօրն: Յետ այսորիկ ՚ի դիմել Կոպրոնիմոսի դարձեալ ՚ի վերայ քաղաքին ընդ ցամաքակողմն` անճարացեալ Արտաւազդայ` խոյս ետ նաւու յերկիր իշխանութեան իւրոյ յՈպսիկիա. եւ ապա մտեալ ՚ի դղեակն Պուզնայ ` որ եւ Պիզու, ամրացաւ անդ, ընդ իւր ունելով զՎասակ պատրիկ: Կոպրոնիմոս տիրեալ Կոստանդինուպօլսոյ` հնարիւք իմն կալաւ զԱրտաւազդ, եւ կուրացոյց զնա, եւ զերկու որդիս նորա. եւ հատեալ զգլուխ Վասակայ` կախեաց ՚ի բարձր տեղւոջ աւուրս ՚ի տեսիլ ամենեցուն. սպան եւ զբազումս ՚ի համախոհից Արտաւազդայ. եւ զբազումս զրկեաց յաչաց. զոմանց եհատ զձեռս, եւ զայլոց զոտս: Եւ ապա հրաման ետ զօրաց իւրոց կողոպտել զտունս քաղաքացւոց ընդ հաճոյս կամաց իւրեանց. եւ եղեւ շշուկ շփոթի մեծ ՚ի թագաւորական քաղաքի անդ:
       Յետ այսորիկ կարգեալ Կոպրոնիմոսի զհանդէս խաղու ՚ի ձիարձակարանի (այսինքն ՚ի յԱթ մէյտանին ), ետ բերել անդ զկուրացեալն զԱրտաւազդ, եւ զորդիս նորա եւ զբարեկամս նորին կապեալ շղթայիւք` յառակ նշաւակի ՚ի զննին եղելոց: Նաեւ զպատրիարգն զԱնաստաս զրկեալ յաչաց, եւ հեծուցեալ ՚ի վերայ իշոյ` զերեսս յագիս ունելով` հրամայեաց շրջեցուցանել այնպէս ՚ի մէջ թատրոնին. եւ այսպիսեօք հանդէս յաղթանակի արարել անդրէն հաստատեցաւ ՚ի կայսերութեան: Այլ ասի եւս յոմանց` թէ վերստին հաստատեաց նա յաթոռ պատրիարգ ութեան զնա ինքն զԱնաստաս` վասն համախոհ լինելոյ նորա յաղանդ իւր: