Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Բ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Ի տիրել Ասիտայ Պառակամանոսի Անի քաղաքի, ընդ նմին եւ կողմանց Հայաստան ի, կայսրն Մոնոմախոս հրեշտակս առաքեաց առ Ապուսվար պարսիկ ամիրայն Դունայ, եւ պահանջէր ՚ի նմանէ զքաղաքսն` զորս կորզեալ էր նորա ՚ի Գագկայ, իբրեւ մասն տէրութեան Անւոյ եւ աշխարհին հայոց. այլ նա չէառ յանձն տալ, ցուցեալ զնամակն` զոր առեալ էր ՚ի նմին իսկ ՚ի կայսերէ: Իսկ կայսրն ոչ հայեցեալ ՚ի նամակն` զոր տուեալ էր նմա երդմամբ, հրաման առաքեաց առ Նիկողայոս կուսակալ արեւելից եւ առ Ասիտ, զի զոր գումարեալ ՚ի հայոց եւ ՚ի վրաց` տացեն պատերազմ ընդ Ապուսվարայ հանդերձ զօրօք յունաց, եւ դիմեսցեն ՚ի վերայ Դունայ: Լուեալ Ապուսվարայ զպատրաստ ութիւն նոցա` փութացեալ դարձոյց զընթացս ջուրց Ազատ գետոյն, եւ ողողեալ այնու զհարթ տեղիս շուրջ զքաղաքաւն Դունայ, արար ճախինս (այսինքն ճիմճիմէ ). եւ եդ ՚ի դարանի զնետաձիգ զօրս պարսից յայգեստանեայս քաղաքին. եւ ինքն նստաւ ՚ի քաղաքի անդ իւրում իբր յանհոգս, եւ սպասէր գալստեան յունաց. որպէս գրէ Կեդրենոս:
       Իսկ յոյնք դիմեալ ՚ի վերայ Դունայ, եւ տեսեալ զճահիճ ջուրցն` զարմացան. եւ սկսան միահաղոյն խաղալ կարգաւ ընդ ճահիճսն, կարծելով յառաջին յարձակման առնուլ զքաղաքն զայն: Եւ իբրեւ անցին ընդ ճանապարհ այգեստանեայց, փող եհար Ապուսվար. եւ գարանամուտքն սկսան հոսել նետս եւ քարինս ՚ի վերայ նոցա. եւ արարին կոտորած անթիւ բազմութեան ՚ի զօրս յունաց. եւ զի դժուարին էր նոցա փութով յետս դառնալ եւ փախչիլ ՚ի ճախին վայրէ անտի , սակաւք եղեն` որք կարողացան զերծանիլ ՚ի հարուածոյ թշնամեաց, եւ անկանիլ ՚ի քաղաքն Անի:
       Եւ եղեւ ՚ի հասանել այսր համբաւոյ ձախող անցից յականջս Մոնոմախի կայսեր` փութացաւ ժողովեաց զայլ եւս զօր բազում. եւ ետ ՚ի ձեռս միոյ յիշխանաց իւրոց` որ կոչիւր Տելարխի, կամ Տելիարխ. եւ առաքեաց ՚ի վերայ Դունայ: Հասեալ անդր Տելարխեայ յաւուրս ձմերայնոյ` ոչինչ կարաց առնել. կորոյս եւ զբազումս ՚ի զօրաց իւրոց: Եւ դադարեալ ՚ի մերձակայ տեղիս զաւուրս ինչ ՚ի հասանել գարնան վերստին եկեալ պաշարեաց զԴուին. եւ տագնապ մեծ հասոյց բնակչաց քաղաքին. բայց ոչ կարացեալ առնուլ զքաղաքն` յաղարտ վարեաց զամենայն տեղիս շուրջանակի. եւ պատահեալ պատերազմաւ զօրաց այլազգեաց` եղելոց արտաքոյ Դունայ` յազգէ պարսից եւ սկիւթացւոց, արար մեծամեծ հարուածս ՚ի նոսա. եւ գերեալ զբազումս ՚ի նոցանէ` էառ ընդ իւր, եւ տարաւ ՚ի Կոստանդինուպօլիս: Դառնացեալ ընդ այս Ապուսվարայ` բռնացաւ ՚ի վերայ քրիստոնէից եղելոց յիշխանութեան իւրում. եւ խրոխտայր ՚ի վերայ ամենայն հաւատացելոց` ՚ի սուր սուսերի մաշել զնոսա ձեռնտուութեամբ արքային պարսից. եւ ասպատակեալ զօրօք ՚ի կողմանս անւոյ` նեղէր յոյժ զհայս եւ զյոյնս. եւ զօրս միանգամ ըմբռնէր, ստիպէր յուրաց ութիւն հաւատոյ. եւ աւերէր զեկեղեցիս:
       բ. Զայսպիսի հրդեհ աղետից տեսեալ ծերունւոյն Վահրամայ Պահլաւունւոյ, վառեցաւ ոգւով. եւ աճապարեալ ել ընդդէմ Ապուսվարայ պարսկի` զօրօք հայոց եւ յունաց առ ՚ի պաշտպանութիւն եկեղեցւոյ. եւ եհար զթշնամիսն. եւ վանեաց զնոսա սաստկութեամբ առաջի իւր մինչեւ ՚ի դուռն Դունայ. յորում վայրի անկաւ որդի նորա Գրիգոր: Անդ վտանգեալ եւ նա ինքն Վահրամ առ անխնայ յարձակմանն` մատնեցաւ ՚ի ձեռս այլազգեաց, եւ ինքնակամ յօժա րութեամբ նուիրեաց զանձն ՚ի մահ վասն Քրիստոսի, եւ խոցեալ ՚ի նոցանէ նահատակեցաւ խոստովանութեամբ սուրբ հաւատոյ` ՚ի հասակի ութսուն ամաց յաւուրս ալեաց ծերութեան: Զորոյ մարմինն բարձեալ հաւատացելոց` տարան եւ հանգուցին ՚ի հռչակաւոր ուխտն Սանահնի. ուր ակներեւ բովանդակ միաբանից այնր վանաց եւ այլոց բազմաց ծագեաց ՚ի վերայ գերեզմանի երանելւոյն լոյս պայծառ ճառագայթաւէտ նշողիւք. եւ տեւեաց այն զաւուրս եօթն:
       ՚Ի կատարիլ սորին Վահրամայ` անկաւ սիւն մեծ հաստատութեան Հայաստանեայց. զի սա էր իբրեւ հայր հասարակաց ազգիս հայոց` յանձանձիչ եւ խնամարկօղ ամի. ահարկ ութիւն հեռաւորաց, եւ քաջալեր մերձաւորաց. պառակտելի եւ գովելի յաչս ամենեցուն` ընտանեաց եւ օտարաց. զառաքինազարդ վայելչութեամբ ծաղկեալ, եւ ա րութեամբ քաջ ութեան հանդիսացեալ. զոր արժանաւոր գովութեամբ յիշատակէ Արիստակէս Լաստիվերացի ականատես` գրելով զնմանէ ՚ի գլ. ժ. այսպէս. Վահրամ` այր հզօր եւ անուանի. եւ բարեպաշտութեամբ յոյժ վեհ, որպէս թէ ոչ ոք հաւասար նմա, Պալհաւ. որոյ վասն եւ վախճան նորա` ասէ մեծ սուգ հասոյց հայոց: Նոյնպէս եւ Մատթէոս Ուռհայեցի բազմադիմի դրուատանօք ՚ի մէջ բերէ զսա:
       Զսմանէ` որպէս եւ ծնողաց սր` թէպէտ եւ յառաջմնէ իսկ ՚ի կենդանութեան սորին անկ էր մեզ ճառել բանս գովութեան, բայց քանզի որոշ իմն հանգամանօք ոչ աւանդի պատ մութիւն գործոց նոցա ՚ի մատենագրաց, նմին իրի միայն զքանի մի պատերազմունս եւեթ եւ զայլ գործս ինչ Վահրամայ յիշատակել մեր ՚ի կարգի գրութեանս, սպասեցաք ցայսվայր մինչեւ ցժամանակ նահատակ ութեան նորին, եւ աստ ՚ի միում վայրի կամեցաք առաջի դնել զհանդէս բարեպաշ տութեան նորա` եւ ծնողաց նորին:
       գ . Արդ` որպէս ասացաք ՚ի գլ. լ. երես. 851. այս Վահրամ էր որդի Գրիգորիոսի Պահլաւունւոյ ՚ի տանէ սրբոյ Լուսաւորչին մերոյ ՚ի Պարթեւական զարմէ. եւ եղբարք սորա` Տիգրան, եւ Վասակ նահատակ. եւ անուն մօր սոցա Շուշան կոչեցեալ. եւ որպէս աւանդէ Գրիգոր Մագիստրոս` հայր նորին Գրիգորիոսի Պահլաւունւոյ կոչիւր Աբուղան, եւ հաւ նորա Արտակ. զորս եւ ցուցանէ լինել արեամբ նահատակեալս: Այլ թէ քանի ' աստուածապաշտութեամբ ծաղկեցաւ այս Գրիգորիոս կամ Գրիգոր Պահլաւունի հայր Վահրամայ` հանդերձ առաքինասէր եւ սրբակրօն տիկնաւն իւրով Շուշանաւ, չէ ' մարթ սակաւ բանիւք յայտնի առնել. քանզի մի ժամանակի անդ` յորում ծաղկիլ սկսաւ Հայաստան բազմութեամբ վանորէից եւ միայնանոցաց, զորոց գրեցաք ՚ի գլ. իզ . եւ իը. սոքա էին գլխաւորագոյնք ՚ի մէջ աշխարհին` ձեռնտու լինել ՚ի ծախս շինութեան բազմաթիւ մենաստանաց եւ եկեղեցեաց. եւ նմանօղ լեալ աղքատասիր ութեան բարեպաշտ արքային հայոց Աշոտոյ Ողորմածի եւ Խոսրովանուշայ թագուհւոյն, յորոց յաւուրս էին եւ ինքեանք ` ՚ի ժամանակս Վահանայ կաթողիկոսի, ժողովէին զխումբս աղքատաց եւ տնանկաց, եւ լնուին զամենայն պէտս նոցա. նոյնպէս եւ հիւանդաց եւ ախտացելոց անձամբ սպասաւորելով` խանամարկէին յամենայնի. զգերեալս գնէին ՚ի ձեռաց այլազգեաց, եւ զբանտարկեալս ազատէին, եւ զորբս եւ զայրիս սփոփէին. եւ ինքեանք յաղօթս եւ ՚ի պահեցողութիւնս առաքինացեալ` օրինակ բարի լինէին ամենեցուն: Զայս ամենայն զհանդէս բարելաւ ութեան սոցա պէսպէս նկարագրէ թոռն սոցա Գրիգոր Մագիստրոս ՚ի թուղթն առ Յովհան արքեպիսկոպոս Սիւնեաց` ՚ի խօսիլն առ որդի նոցա առ նախայիշելոյ Վահրամ նահատակ, ասելով. Կենդանի վկայք բանին աստուծոյ` եւ մարտիրոսաց որդիք. որ եւ իւրեանց իսկ կենցաղավարութեն ամենայն բարեգործութեամբ կատարեալ, մաքրական վարուք, եւ ողջախոհ ամուսնութեամբ, եւ հանապազօր սաղմոսերգութեամբ, եւ աղքատասիրութեամբ եւ հիւրընկալութեամբ: Որոց վարք` օրէնք ամենայն հայ ոստանեայց տուաւ. մօրն քո` կանանց. եւ հօրն քո` արանց… քանզի սոքա արծարծեցին զկարգ եւ զօրէնսդր ութիւն մեծին Սահակայ` քոյին նախնոյն. եւ վանս նորագոյնս շինեալ բազումս , եւ զաւերեալսն նորոգեալ անթիւս: Սոցա ո'չ էր այլ ինչ (գործ ), եթէ ոչ` գնել զգերեալսն, ազատել զբանտարկեալսն, կերակրել զքաղցեալսն, արբուցանել զծարաւեալսն, ուսուցանել զմանկունս, սնուցանել զորբս, օթեւան լինել այրեաց. զըմբռնեալսն ՚ի ձեռաց հզօրաց կորզել. իւրովին ձեռօք իսկ կերակրել զաղքատս եւ զկրօնաւորս. ամուսնացուցանել զորբս ընդ միմեանս ողջախոհ եւ քրիստոսական կրօնիւք: Ո՞ ոք վախճանէր, եւ ոչ անդր ընթերցեալք` յուղարկաւորք լինէին գնացելոյն, եւ մխիթար մնացելոյն: Ո՞ ոք պարտապան երթեալ առ նոսա` եւ ոչ հատուցանէին. կամ տրտմեալ` եւ անսմխիթար ելանէր յարկաց նոցա. կամ հիւանդ ոք` զոր ոչ տեսանէին. կամ տնանկ` զոր ոչ ժողովէին: Եւ ՚ի վերայ այսր ամի պահօք եւ աղօթիւք վերագոյն քան զանապատականսն երեւել. եւ քաջութեամբ սքանչելի, եւ հեզութեամբ զարմանալի, եւ գեղով չքնաղ: Եւ քառասնից եղեալ ամաց (Գրիգորիոս `) ուղղափառ խոստովանութեամբ փոխեալ առ աստուած, թողլով զմայրն քո (զՇուշան ) ամաց երեսնից. որ ՚ի նմին իսկ` կրօնից արժանացեալ (առանձնանալով ՚ի վանս կուսանաց ), խարազնազգեստ եւ անսուաղ ճգնութեամբ` բազմամեայ խաչակցութեամբ կեցեալ եւ ժուժկալեալ` ննջեաց: Զորոց ո՞ ոք կարասցէ զբոլորն ասել առաքինութեանցն ծառայութեան. բայց միայն զայս, զի դու (Վահրամդ ) նոցին շառաւիղ եւ պտուղ. զիա՞րդ զծառն ոչ ծանիցէ ոք` ՚ի պտղոյն ծանուցեալ. այժմ զքեզ ընկալաւ Գրիգոր (՚ի նահատակութեան քում). այժմ զպարանոցաւ քով փարեցաւ Շուշան:
       դ. Եւ զի՞նչ ապա պարտ է ասել զամին իսկ զՎահրամայ Պահլաւունւոյ զորդւոյ սոցա, զորմէ եւ էին ընթացք կարգի պատմութեանս. վասն զի ՚ի ձեռս բարեպաշտ ծնողաց սնեալ ՚ի բարի վարս` հանդերձ հարազատօք իւրովք, եւ հասեալ յարբունս` աճեաց եւ զարգացաւ ըստ յառաջատու ութեան երկարամեայ տիոցն եւ ՚ի հանդէս աստուածսիրութեան. եւ փայլեաց բազմապիսի առաքինութեամբք. եւ ձեռնամուխ լեալ շինեաց զբազում վանորայս եւ զեկեղեցիս: Իսկ յար ութեան մասին` եղեւ իբրեւ զմի ՚ի նախնի դիւցազանց. եւ անուն քաջ ութեան նորա վեհ երեւեցաւ ՚ի մէջ Հայոց եւ Վրաց` Յունաց եւ Պարսից աշխարհին. մինչեւ նոքին իսկ Վիրք յօրինեալ տաղս ներբողական ՚ի վերայ յաղթութեանց նորա` երգէին ՚ի Պարս:
       Եւ յիրաւի այնչափ մեծամեծ էին սխրալի գործք քաջութեանց նորա, մինչ զի ասէ Մագիստրոս` եթէ յառաջին դարս նախ քան զմեզ եղել էր սորա, եւ գրել էին այլք զվէպս սորին գործոց, արդարեւ անհաւատալի եւ առասպել զպատմութին կարծէաք, իբրեւ զհելլենացւոցն հոմերական առասութիւնս` որ յաղագս դիւցազանցն: Յաւելու ասել, թէ գրեցին այո ' եւ ոմանք ՚ի նմին ժամանակի ՚ի կենդանութեան Վահրամայ զգործս նորին, եւ սպասէին` զի ՚ի վախճանիլ նորա` զբովանդակ կենցաղավար ութիւն նորուն ներբողիւք ՚ի լոյս ընծայեսցեն, բայց անկատար մնաց ասէ գրուած նոցա. զի ինքեանք իսկ գրօղքն վաղ ելին յէ, եւ Վահրամ տակաւին յերկարեալ ՚ի կեանս` մինչեւ ՚ի խոր ծեր ութիւն առաւելաւ ՚ի հանդէս արութեան:
       Եւ զի այսպէս սքանչելի եղեւ սա, Վասիլ եւ Կոստանդին կայսերք յունաց` եւ յաջորդք նոցա, եւ ամիրապետն հագարացւոց եւ ամիրայք այլազգեաց` եւ թագաւորք եւ իշխանք այլոց աշխարհաց լուեալ զհամբաւ առնս մեծի` պատիւ մեծ ցուցին նմա, ոմն պատրիկ, ոմն մարցէլ (ըստ Ուռհայեցւոյն ), ոմն դուքս, եւ ոմն բդեշխ կարդալով զնա. եւ բազում օժտութեամբք մեծարեցին զնա ՚ի ձեռն պատգամաւորաց իւրեանց , եւ բազումք այն էին` որք հրաւիրէին զնա գալ առ իւրեանս, եւ լինել առաջնորդ եւ զօրավար պատերազմի. եւ կարոտ մնացեալ նմա` խնդրէին գոնէ ընդունիլ զգիր նամակի ՚ի նմանէ, զոր եթէ առնուին, իբրու մարգարէական մատենից համեմատեալ համբուրէին. քանզի յոգնիմաստ եւ հանճարալից էին բանք նորա, եւ վեհանձնական ասացուածք նորուն: Եւ եթէ առ հեռաւորս այսչափ էր համբաւ նորա, քանիսն առաւել առ մերձակայս գովելի կենցաղակց ութիւն նորին. որ յանդիման ամենեցուն երեւէր իբրեւ զուարթուն ոք ՚ի մարմնի:
       ե. Այլ զի տկարանայ բանս դուզնաքեաց` ճառել զորպիսութենէ որ, կարեւոր համարիմ քաղելով իմն առաջի գնել զհատուածս ինչ ՚ի գրութեանն Մագիստրոսի որ ՚ի թուղթն առ Յովհաննէս արքեպիսկոպոս Սիւնեաց խօսի զՎահրամայ այսպէս. Արեգակնային ճառագայթից համանման ասել զնա ոչ դանդաղիմ` առ բոլորս բերեալ զլոյս իւր. եւ որպէս յամենեցունց խոստովանել ակն տունջեան անուանի` ոք միանգամ տեսանեն զյոլս, այսպէս ամենայն տիեզերական բնակ ութեան թորգոմեան ազգին ասելի է զայրս զայս` իբրեւ զակն տուընջեան . նաեւ ոչ միայն մերոցս նահանգի, այլեւ` այլ ազանց եւ այլանդակաց: Եւ յետ այլոց գովութեանց` ապա առ նա ինքն առ Վահրամ դարձուցեալ զբանս իւր` ասէ. Մաքուր վարուք եւ ողջախոհութեամբ յանգեալ ընդ քումն նախնոյն` մերոյն Գրիգորի Լուսաւորչի եւ ծնողի: Հայրենասէր եւ աշխարհաշէն ըստ մերոյն Արամայ. քաջահանճար եւ ուշեղ. իմաստուն եւ խոհեմ, հեզ եւ հանդարտ, արդարադատ եւ անաչառու, առատ եւ զուարթ, մարդասէր եւ օտարասէր, անոխակալ եւ անյիշաչար , անապատասէր եւ կրօնաւորասէր, եւ ամենայն բոլոր բարեաց օթեւան:
       Քանզի քո յօրինիչ ձեռն եւ առատաձիր գանձուց բաշխումն յոգնաբուն վկայից կազմեաց խորան, եւ աստուածային խորհրդոյն կանգնեաց սեղան, եւ միանձանց բնակութիւն. եւ կենդանի վկայից եւ խաչակրօն դասուց եւ անմարմնոցն համեմատեալ միեղինաբար ստացեալ վարս. սակս որոյ մարտիրոսասիրդ այսպիսի աջողեալ վիճակ` յիւրեանցն փութացեալ զքեզ կացուցանել երկնային խորան: Քեզ այդմ հասանել միասին ըղձալի էր, եւ քոյոցս պարծանս յաւէտ. զի սկսեալդ ՚ի մանկ ութեան բարձրագոյն եւ սուրբդ անուանեալ իշխան. պա'րտ էր եւ ՚ի բարձրագոյնսդ դարձլ հասանել, եւ ՚ի բարիսն աւարտել. որպիսի հանդիպեցար բախտի… Քանզի թէպէտ եւ դու հանապազօր մարտիրոսական վարուք խաչակցեալ ընդ Յիսուսի միաւորեալ անանջատաբար կցորդութեամբ, սակայն արեամբ վկայեալ` հայրենական հասեր շնորհի. եւ հարազատին քո (Վասակայ նահատակի ) տենչացեալ միութեան. քանզի փափաքէիր միշտ այսպիսի քեզ աստուածուստ պարգեւել ձիր. եւ զորս սիրէիրն` առ նոսա երթալ… Մաքուրդ ՚ի կենցաղումս, եւ ամենայն բոլոր բարեացն պարառ ութեան պատարուն. բարձրահասակդ եւ մակաւասարդ քաջաց . արեամեան եւ արշակեան ազգ, երկոցունց պարծանք եւ նախատիպ. նոր մարտիրոս, եւ հրաշալի վկայ` ՚ի բազմաց ընտրեալ, եւ ՚ի թշնամեաց խաչին Քրիստոսի խոցեալ, եւ ՚ի վերայ կաթողիկէ եկեղեցւոյ վկայեալ. այժմ քոյովդ արեամբ զքոյդ մաքրեալ անձն, եւ ՚ի դասս երկնային զօրաց անցեալ. որ եւ ՚ի վերայ շիրիմի քո լոյս եօթնօրեայ` արժանապէս եւ առանց յերկուանալոյ ճշմարտեալ սրբոցն եւ աստուածազգեաց միանձանցն` որք յայնմ վանս ճշգրտատեսիլ եւ հրեշտակակրօն դասուն:
       Զայսոսիկ եւ զայլ բազում բանս գրէ Մագիստրոս ՚ի թուղթն առ Յովհաննէս արքեպիսկոպոս Սիւնեաց, որ գրեալ էր առ նա մխիթարական բանս վասն կատարման Վահրամայ հօրեղբօր նորին. եւ յաւելու առաջի դնել զցաւս սրտի իւրոյ եւ զմորմոքումն վասն ոչ արժանի լինելոյ տեսանել զնա ՚ի յետին աւուրս կենաց նորա. զի ինքն յայնմ ժամանակի յաշխարհին Յունաց էր: Հանգոյն նախակարգեալ բանիցդ գրէ նա ինքն Մագիստրոս եւ ՚ի թուղթն առ կրօնաւորս Սանահնի վանաց, որք գրեալ էին առ նա գիր մխիթարութեան: Այսչափ ինչ բաւական համարեսցի վասն երանելւոյն Վահրամայ նահատակի. որում նմանատիպ գտաւ եւ փառաւորեալ հարազատն նորին Վասակ նահատակ, այն է հայր Գրիգորի Մագիստրոսի. զորոյ զանց առնէ գրել զճառ գով ութեան սա ինքն Մագիստրոս` այլոց թողլով զնոյն: Այլ մեք դարձցուք անդրէն յաղետալի անցս աշխարհիս Հայոց, որք առաւել եւս յորդեցին զկնի պակասելոյ այսպիսի հզօր իշխանաց: