Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Բ.

Հեղինակ
ՉԱՄՉԵԱՆՑ ՄԻՔԱՅԷԼ  

Բաժին
Հայ դասական մատենագրութիւն  

Թեմա
Պատմագրութիւն  
Դիտել
ա. Չմշկիկ անուն ոմն հայ իշխան, որ եւ Յովհաննէս կոչիւր, կամ ընդ յունականին` Կիւռժան, այսինքն տէր Յովհան, երեւելի եղեւ յոյժ յայսմ դարու յաշխարհին յունաց. զորմէ ասեն ոմանք ՚ի պատմագրաց մերոց, թէ ծնեալ էր ՚ի Խոզան գաւառի ՚ի գիւղաքաղաքն յԵրապօլեայ. որ եւ յետոյ յանուն նորա այն քաղաք Չմշկածագ կոչեցաւ ՚ի հայոց: Իսկ ՚ի պատմութիւնս յունաց` առ ոմանս ոչ յիշատակի գաւառ եւ ազգ նորա, եւ առ ոմանս` որպէս է տեսանել ՚ի յաւելուածս պատմագրութեան Պերփեռուժենայ. երես. 198. եւ 199. ասի լինել թոռն Թէոփիլէի` իշխանին Խաղտեաց` եղբօր քաջին Յովհաննու Գուրգենայ յազգէ Արմենիկեանց, յորոց բազմուք էին բնիկ հայք. զոր եւ յիշեցաք ՚ի գլ. իզ: Սա ՚ի մանկութենէ սնեալ ՚ի դրան կայսեր յունաց` եղեւ սիրելի յաչս պալատականաց. զի էր երիտասարդ առոյգ եւ գեղեցիկ, վեհանձն եւ փառացի, զուարթամիտ եւ յաջողաձեռն, մեծախորհուրդ եւ բարեպաշտ. որոյ վասն իսկ յառաջադէմ գտեալ, եւ բազում արութիւնս ցուցեալ` ել ՚ի պատիւ աւագութեան, եւ կարգեցաւ պատրիկ եւ զօրավար:
       Եւ եղեւ ՚ի մեռանիլ Ռոմանոսի երկրորդի կայսեր` որդւոյ Կոստանդեայ Պերփեռուժենայ, սա ինքն Չմշկիկ Կիւռժան (ըստ գրելոյ Ասողկայ ժամանակակից ) գնացեալ էր արքունի գնդաւ ՚ի կողմանս Կիւլիկիոյ . ընդ նմա էր եւ միւս եւս արեւելեան զօրավար մեծ` որում անուն էր Նիկոփորոս Փոկաս: Իբրեւ լուաւ Չմշկիկ, թէ մեռեալ է Ռոմանոս կայսրն, եւ Մառինոս ոմն բռնացեալ է տիրել աթոռոյն, դարձ արար փութանակի ՚ի թագաւորական քաղաքն. եւ ընկեցեալ զՄառինոս` թագաւորեցոյց զՆիկեփորոս Փոկաս, որում յանձն էին մանկահասակ որդիք Ռոմանոսի Վասիլ եւ Կոստանդին: Եւ զի գոյր կասկած երկիւղի` թէ Թէոփանոնէ թագուհի կինն Նիկեփորայ կամի կորուսանել զմանկունսն, փախոյց զնոսա Չմշիկ ՚ի կողմանս Չորրորդ Հայոց ՚ի Հանձիթ գաւառ ՚ի Վասակաւան, առ տիկին մի հայկազուն մեծազգի` Սպրամիկ ասացեալ, որ ասի լինել մայր Մխիթարայ ուրումն երեւելոյ. ըստ որում գրէ Մատթէոս Ուռհայեցի` որ ոչ էր յոյժ հեռի ժամանակաւ :
       Եւ յետ վեց կամ եօթն ամաց կայսերութեան Նիկեփորայ, Թէոփանոնէ թագուհի` որ չէր հաճել ընդ այր իւր, բազում հնրաիւք որսացաւ զՉմշկիկ միաբանիլ ընդ այլս ՚ի սպանութի ւն կայսեր, եւ լինել ինքեան այր, եւ նստիլ յաթոռն: Եւ իբրեւ կատարեցաւ այս գործ դառնութեան, յանձն արար թագուհին զկայսեր ութիւն ՚ի ձեռս նորին Չմշկեայ: Այլ իբրեւ եկն Չմշկիկ հանդիսիւ ՚ի մեծ եկեղեցին` պսակիլ ՚ի պատրիարգէ ըստ օրինի ինքնակալաց, պատրիարգն Պողիւկտոս ոչ եթող նմա մտանել ՚ի ներքո. զի որոյ ձեռք դեռ շաղախել են ասէ արեամբ մերձաւորին իւրոյ, անարժան է մտանել ՚ի տաճար աստուծոյ. այլ նախ ապաշաւեալ զղջասցի ՚ի վերայ յանցանացն եւ ապա կոխեսցէ ՚ի Դաւիթ տանն աստուծոյ: Զայս յանդիման ութիւն խնդամիտ ընկալաւ Չմշկիկ (ասէ Կեդրենոս ), խոստացեալ զամենայն պատուէր նորա հնազանդ կամօք կատարել, ըստ օրինակի երանելւոյն Թէոդոսի Մեծի: Արդարացոյց միանգամայն եւ զանձն` ասելով, ոչ մխեցաւ իմ ՚ի կայսրն, այլ` ընդ խորհրդոյ թագուհւոյն սպանաւ ՚ի ձեռաց այլոց համախոհ եղելոց ընդ իս : Եւ ապա հրամանաւ պատրիարգին աքսորեալ Չմշկեայ զնոյն ինքն զթագուհին եւ զսպանօղս կայսեր, եւ բազում ողորմութիւնս բաշխեալ աղքատաց ՚ի քաւ ութիւն յանցանաց իւրոց, եմուտ յեկեղեցին, եւ ընկալաւ զպսակն կայսե րութեան ՚ի ձեռանէ պատրիարգին յաւուր ծննդեան Քրիստոսի: Եւ ապա դարձուցեալ ՚ի Վասակաւանայ զորդիս Ռոմանոսի զՎասիլ եւ զԿոստանդին` արար զնոսա իւր գահակից կայսերութեան: Եւ ինքն էառ ՚ի կ նութիւն զՄարիամ զքոյր մեծի պատրկի ուրումն` որ կոչիւր Վարդ Սիկլառոս: ՚Ի նոյն աւուրս ապստամբեցաւ ՚ի Չմշկիկ կայսերէ եղբօրորդի Նիկեփորայ սպանելոյ` Վարդ Փոկաս կոչեցեալ` իշխանն Խաղտեաց եւ Կողոնիոյ. ընդդէմ սորա առաքեաց կայսրն զայժմու յիշատակեալդ զՎարդ Սիկլառոս զեղբայր կնոջ իւրոյ. եւ ՚ի ձեռն նորա նուաճեալ եւ ձերբակալ արարեալ զՎարդ Փոկաս` արգել ՚ի կղզին Քիոնայ:
       Եւ զկնի այսորիկ ձեռն արկեալ Չմշկիկ Կիւռժան ՚ի բազում գործս քաջ ութեան եւ բարեկարգութեան` եղեւ երեւելի յոյժ, եւ մեծացաւ անուն նորա. եւ մղեաց յոլով պատերազմունս ընդդէմ թշնամեաց հաւատոյ: Դիմեաց բազմութեամբ եւ յաշխարհն Բուլղարաց` որք վտարանջեալ էին ՚ի յունաց, առեալ ընդ իւր եւ ՚ի հայոց բազում հետեւակ զօրս. որպէս գրէ Ասողիկ: Եւ եղեւ ՚ի հարկանել բուլղարաց զերկուս թեւս հեծելազօրու բանակին կայսեր, հետեւակ զօրքն հայոց` որք էին ՚ի միջին տեղւոջ, ամենեւին անշարժ կացեալ պաշտպանեցին զկայսրն. եւ ապա միահուռն յարձակմամբ դիմեալ ՚ի վերայ բուլղարաց զբազումս ՚ի նոցանէ անդէն սրախողխող արարին. եւ զամենայն բազ մութիւն նոցա սասանեցուցեալ ցիրեւցան կացուցին. եւ նուաճեալ զբուլղարսն ՚ի հնազանդ ութիւն յունաց` դարձան յետս:
       բ. ՚Ի սմին ժամանակի արեւելեալ զօրավարն յունաց Մլեհ Դեմեսլիկոս տայր պատերազմ ընդ այլազգիս ՚ի կողմանս Տիգրանակերտի` որ եւ ասի Ամիդ. եւ ՚ի պաշարել նորա զքաղաքն զայն, ել անդ յանկարծակի հողմ սաստիկ յոյժ, որ ահագին բռնութեամբ ցիր եւ ցան առնէր զկահս բանակին, եւ ամայր ՚ի գետն Տիգրիս. եւ զհող երկրին ՚ի փոշի ցնդեալ` իբր զամպ թանձրամած մրրկեալ լնոյր ՚ի վերայ զօրացն. մինչեւ գրեթէ կուրանալ աչաց մարդոյ եւ անասնոյ: Եւ ՚ի հանդարտիլ փոքր մի հողմոյն` մինչդեռ տակաւին ՚ի տագնապ տարակուսին կային յոյնք յարձակեցան ՚ի վերայ նոցա յանպատրաստից չորեք հարիւր արք սուսերամերկ ՚ի քաղաքէ անտի Ամդայ. հարին եւ կոտորեցին ՚ի նոցանէ զհազարաւորս. եւ ձերբակալ արարին զՄլեհ զօրավար: Զայս ամենայն իբրեւ լուաւ Չմշկիկ կայսր, հանդերձեալ կազմեաց բազում գունդս զօրաց, եւ եդ ՚ի մտի ելանել անձամբ ՚ի վերայ այլազգեաց, եւ զամենայն զօր ութիւն նոցա խորտակել: Չու արար էանց ընդ Փոքուն Հայոց, եւ ահ արկեալ նուաճեաց զամենայն դիմանկացս իւր, եւ այն ինչ կամէր խաղալ ՚ի Միջագէտս, գրգռեցին զնա ոմանք ՚ի չարալեզուաց ընդդէմ հայոց եղելոց ՚ի բաժնին պարսից. որոյ վասն կամեցաւ նա դիմել նախ ՚ի վերայ նոցա. եւ եկն ՚ի կողմանս Տարոնոյ, եւ նստաւ հանդէպ Այծեաց բերդին: Զայն տեսեալ հայոց` երկեան եւ խռովեցան յոյժ. եւ նախարարք առ հասարակ ժողովեցան առ արքայ Աշոտ Շահիարմէն` որ եւ Ողորմած ասի, համագունդ զօրօք իւրեանց. ընդ որս եւ Սենեքերիմ եւ Գուրգէն եղբարք Աշոտոյ արքային Վասպուրականի. եւ եկեալ բանակեցան ՚ի գաւառն Հարքայ բազ մութիւն մեծ` արք ութսուն հազար, ամենեքին զօրաւորք եւ զրահաւորք:
       Անտի առաքեաց Աշոտ առ կայսրն հրեշտա կութեամբ զերկու իմաստուն արս, զՂեւոնդ վարդապետ, եւ զՍմբատ Թոռնեցի ` զիշխան երկրին Ջահանայ, խօսիլ ընդ նմա աղաչանօք ՚ի խաղաղութիւն. քանզի ոչ կամէր պատերազմու վճարել զիրսն: Իբրեւ զայն ետես կայսրն, վաղվաղակի զիջաւ յաղաչանս Աշոտոյ. եւ հաշտ ութիւն արարեալ ընդ նմա խնդրեաց ՚ի նմանէ զօրս. եւ նա ետ տասն հազար սպառազէնս եւ ընծայս բազում. որոց սակս պատուեցաւ ՚ի նմանէ յոյժ:
       Յայնմ միջոցի նաեւ Վահան կաթուղիկոս առաքեաց առ կայսրն թուղթ աղաչելով զնա, խնայել ՚ի քրիստոնեայս միանգամայն եւ ծանոյց նմա զորպիս ութիւն անձին իւրոյ . եւ թէ որպէս ՚ի զուր ընկեցին զնա յաթոռոյն իւրմէ վասն կամելոյ միաբան ութիւն առնել ընդ ազգին յունաց: Իսկ կայսրն տեղեկացեալ` եթէ հայք ժողովով նորոգ եդեալ են զայլ ոմն կաթուղիկոս, ոչ կամելով խռով ութիւն ինչ արկանել ՚ի նոսա յորդորեաց զնա ՚ի համբերութիւն:
       գ. Ելեալ ապա Չմշկիկ կայսեր զօրօք յաշխարհէն Հայոց` յարձակեցաւ սաստկութեամբ ՚ի վերայ այլազգեաց, եւ յանհնարինս եհար զնոսա. եւ կործանեաց զբազում քաղաքս եւ զամուրս նոցա. եւ շրջեալ ընդ Ասորիս` եհաս մինչեւ յԵրուսաղէմ: Եւ անտի գրեալ զպատ մութիւն այսր հարուածոյ` զոր արար, առաքեաց առ Աշոտ. եւ տուեալ առատ պարգեւս զօրաց նորա զորս առեալ էր ընդ իւր, արձակեաց զնոսա առ նա: Գրեաց եւ թուղթ առ վարդապետն Ղեւոնդ եւ առ իշխանն Սմբատ Թոռնեցի` իբրեւ առ սիրելիս իւր, գնալ ՚ի Կոստանդինուպօլիս, եւ անդ սպասել իւրում գալստեան. եւ ապա ինքն եւս դարձաւ անդր: Պատմի` թէ սոյն այս Չմշկիկ բարձեալ զնշխարս ինչ սրբոյն Յակոբայ Մծբնայ հայրապետի` որ կայր ՚ի քաղաքի անդ Մծբնայ` եբեր ՚ի Կոստանդինուպօլիս: Եւ այս աւանդի ՚ի թուղթն յայն, զոր գրեաց նա առ Աշոտ, եւս եւ ՚ի ճառընտիրս, եւ յայսմաւուրս. ՚ի դեկտեմբ. 15:
       Գնացեալ զՂեւոնդեայ վարդապետին եւ Սմբատայ իշխանին ՚ի Կոստանդինուպօլիս, մնային անդ կայսերն. եւ յետ տեսանելոյ զնա` պատուեցան ՚ի նմանէ յոյժ վասն իմաս տութեան իւրեանց, եւ ընկալան զանուանս պատուոյ. Ղեւոնդ վարդապետ` Րաբունապետ եւ Փիլիսոփա կոչեցաւ, եւ Սմբատ իշխանական անուամբ հարեալ ՚ի խղճէ մտաց վասն միաբանելոյ իւրոյ ՚ի սպանութիւն Նիկեփորայ, ոչ դադարէր յողբալոյ առաջի աստուծոյ` գտանել զթողութիւն. եւ զկնի նստելոյ իւրոյ յաթոռն ամս վեց եւ կէս իբր ընդ չափու ամաց տէրութեանն Նիկեփորայ` կոչեաց զմեծամեծ աւանդին առաջի իւր, եւ յանդիման նոցա եհան յթագն ՚ի գլխոյ իւրմէ, եւ եդ ՚ի գլուխ Վասլի անդրանիկ որդւոյ Ռոմանոսի, եւ երկիր նմա, ընդ գրելոյ Ուռհայեցւոյն. եւ ինքն այնու հետեւ առանձնացաւ ՚ի պալատի` կամ ՚ի վանս ուրեք` յաղօթս եւ ՚ի ճգնութիւնս. իսկ տակառապետ նորա եւ սենեկապանն միաբանեալ` դեղ մահու արբուցին նմա, եւ լուծին ՚ի կենաց. եւ թագաւորեաց Վասիլ հանդերձ եղբարբ իւրով Կոստանդեաւ որք էին թոռունք թոռին Վասլի հայկազնոյ Արշակունւոյ :
       Այլ ՚ի վերայ սորին Կիւռժանայ Չմշկիկ կայսեր Յովհաննու բազում գով ութիւնս գրեն պատմիչք յունաց` ոչ միայն ընդ քաջ ութեան մասին, այլ եւս առաւել ընդ աստուածապաշտութեանն եւ մանաւանդ ընդ պաշտօնասիր ութեան եւ մասնաւոր յարդարութեան առ ամենասուրբ Աստուածածինն : Եւ Մանասէ Կոստանդին կոչէ զնա կենդանի դրախտ շնորհաց յաստուածական աջոյն անկեալ, ոսկեղէն առուօք հոգւոյն սրբոյ ոռոգեալ. յորմէ ասէ բղխէին քաւավտակ գետք չորից առաքինութեանց: Եւ յաւելու եթէ ասէ չէր հաղորդ գտեալ նա արեանն Նիկեփորայ, արժան էր նմանեցուցանել զնա լուսապայծառ արուսեկի: Սա ՚ի մէջ բազում բարեգործութեանց իւրոց յաւել եւ զայս. զի ետ դրոշմել ՚ի դրամս զպատկեր Փրկչին. եւ ՚ի միւս կողմն ետ դնել. յաշխարհս Քրիստոս թագաւոր թագաւորաց. ոչ մինչեւ ցաւուրս նորա չէր եղեալ . եւ այս բարի սովոր ութիւն մնաց եւ ՚ի յաջորդս նորա:
       Արդ` մինչդեռ Ղեւոնդ Փիլիսոփոս, եւ Սմբատ Մագիստրոս ՚ի Կոստանդինուպօլիս էին, Վահան կաթուղիկոս որ նստէր ՚ի Վասպուարական ձեռամբ նոցա արար կրկին միաբա նութիւն ընդ յունաց ՚ի թագաւորութեան Վասլի եւ Կոստանդեայ. եւ պատուեցաւ ՚ի նոցանէ յոյժ. ընդ որում գրէ Լամբրոնացին ՚ի թուղթն առ Ոսկան Միայնակեաց: Եւ ինքն Վահան կացեալ ՚ի կաթուղիկո սութեան նախ ամս. ե. եւ ապա ամս. ժ. ընդ ամ. ժե վախճանեցաւ ՚ի Վասպուրական ՚ի Ձորոյ վանս. եւ թաղեցաւ անդէն: Այլ Ղեւոնդ եւ Սմբատ դարձ արարեալ ՚ի Կոստանդինուպօլսոյ եկին ՚ի Հայաստան. ուր նա ինքն Սմբատ շինեաց զհրաշակերտ վանք մի ՚ի բնակ ութիւն կուսակրօն միանձանց, որ կոչեցաւ Բագնայր` կամ Բգներ:
       դ. Ընդ այն աւուրս երեւելի լինէր քաջութեամբ նախայիշատակեալդ Վարդ` եղբայր կնոջ Չմշկեայ` Սիկլառոս կամ Սքլեռոս ասացեալ, այն է խիստ. որ եւ կարգեցաւ ՚ի սպարապետ ութիւն արեւելեան զօրաց այր անպարտելի եւ անուանի ՚ի գործս տէրութեան: Կասկածեալ ՚ի նմանէ Վասլի կայսեր` էառ զսպարապետութիւնն ՚ի ձեռաց նորա. եւ կարգեաց զնա ՚ի նուաստագոյն վիճակի դուքս միոյ կողման Միջագետաց: Եւ նորա գնացեալ անդր` եդ ՚ի մտի ապստամբիլ ՚ի կայսերէ. եւ առեալ զզօրս իւր` դիմեաց ՚ի կողմանս Ջահանայ եւ Մելտինոյ. եւ գումարեալ անդ նաեւ զհեծելագունդն հայոց եղելոյ ՚ի մասն բաժնին յունաց` թագ կապեաց եւ թագաւորեաց անդէն եւ անուանեցաւ ՚ի զօրաց իւրոյ ինքնակալ կայսր:
       Եւ քանզի ունէր Վարդ զպիտոյս բազում իրաց հաւաքեաց աստի եւ անտի գանձ սաստիկ, յոմանց քաղցրութեամբ` եւ յոմանց բռնութեամբ, եւ լիացաւ փարթամութեամբ. եւ ընդ բազում ամիրայս այլազգեաց դաշնագիր լեալ` էառ եւ ՚ի նոցանէ իւր օգնականս: Եղեն նմա նիզակակից եւ որդիք Աշոտոյ իշխանին Տարոնոյ Գրիգոր եւ Բագարատ, եւ եղբայր Աշոտոյ Ռոմանոս, զորս յիշեցաք ՚ի գլ. իե. եւս եւ Ափրանիկ Մոկացի: Դիմեալ նոքոք Վարդայ յերկիր իշխանութեան յունաց` տիրեաց մինչեւ ՚ի Բիւթանիա. եւ խաղաց անտի ՚ի վերայ Կոստանդինուպօլսոյ: Զայն լուեալ Վասլի կայսեր, զահի հարաւ յերեսաց Վարդայ. եւ չգտեալ զայլ հնարս` առաքեաց ընդ առաջ նորա զՍտեփաննոս եպիսկոպոս Նիկոմիդեայ զայր մեծարգոյ եւ ճարտարաբան` համոզել զնա ՚ի խաղաղութիւն: Իսկ Վարդայ արհամարհեալ զբան եպիսկոպոսին` ձգեաց զոտն իւր զաջոյ յոր ագուցեալ էր կոշիկ կարմիր նռնագոյն` ընդ օրինի նախնի նախարարացն հայոց եւ կայսերաց. եւ ասէ ցնա. անհնար է ինձ Ստեփանէ ՚ի բաց հանել զատ, զոր ագուցեալ եւ յոտս իմ առաջի բազմ ութեան երթ արդ եւ ծանո յորոց առաքեցարն. զի կամ պարտ է նոցա կամովին ընդունիլ զի կայսեր եւ կամ ես ընդդէմ կամաց նոցա կացուցից զիս նոցա կայսեր. եւ եդ պայման յետ քառասուն աւուրց առնուլ զպատասխանին:
       Այլ իբրեւ ետես Վարդ, թէ յոյնք ընդդէմ իւր պատրաստին ՚ի պատերազմ զօրէն մրրկեալ փոթորկի վեր ՚ի վայր արար զամենայն տեղիս իշխանութեան յունաց. եւ ահաբեկս արար զնոսա. եւ ՚ի դիմեալ զօրացն Վասլի կայսեր ՚ի վերայ իւր` ՚ի դիմի հարեալ նոցա փախստական արար զնոսա. եւ գերեաց ՚ի նոցանէ զբազումս: Վերստին զորաժողով լեալ յունաց` որք էին ՚ի կողմն Վասլի դիմեցին անհնարին կատաղութեամբ ՚ի վերայ Վարդայ. եւ վանեալ զնա` կալան զբազումս ՚ի զօրաց նորա , մանաւանդ զհայս. զորս եւ չարաչար եւ դառն տանջանօք կտտամահ սպանին, փոխանակ զի ձեռնտու եղեն ապստամբին Վարդայ:
       Այլ Վարդ դարձեալ միւսանգամ գունդ կազմեալ ՚ի հայոց եւ յայլոց ազգաց, նաեւ ՚ի յունաց վերստին զօրացաւ ընդդէմ Վասլի. եւ այնչափ ՚ի նեղ էարկ եւ վտանգեաց զնա, մինչեւ միայն յաստուած ապաւինիլ նմա. որպէս ասէ Կեդրենոս: Եւ կայք բոլոր Յունաստան ՚ի ծփանս. եւ խռով ութիւն մարտին տարածել էր ընդ տեղիս զամս չորս. զի ոմանք ՚ի կողմն Վարդայ լինելով, եւ ոմանք ՚ի կողմն Վասլի, գիւղ ընդ գիւղ եւ քաղաք ընդ քաղաքի սկսան մարտնչիլ: Որոյ աղագաւ ամենայն ուրեք արեանց հեղմունք լինէին (ասէ Ասողիկ վկայ ականատես. գ. 14). եւ սով սաստիկ ընդ հանուր տարածանէր. եւ դիակունք մեռեալք ՚ի ճանապարհս եւ ՚ի գռեհս բազմանային. եւ կենդանիքն ողորմելի քան զմեռեալս շրջէին. եւ գայլք գիշատիչ ՚ի մարմինս մեռելոցն խանձեալք, եւ զկենդանիսն ուտէին:
       ե. Անճարացեալ Վասլի` առաքեաց դեսպան առ մեծ իշխանն հայոց Դաւիթ, որ էր կիւրապաղատ Տայոց, եւ խնդրեաց ՚ի նմանէ օգնութիւն` խոստացեալ նմա զբազում քաղաքս Հայաստանեայց ՚ի բաժնէն յունաց` զԽաղտոյառինչ, զՉորմայրի, զԿարին, զԲասեան, զՍեւուկ Մարդաղոյ, զՀարք եւ զԱպահունիս. զորս եւ ետ իսկ: Եւ Դաւթի ժողովեալ զբազմութիւն մեծ ՚ի զօրաց հայոց եւ ՚ի վրաց, եւ առեալ զՋոջիկ երեւելի իշխանն ընդ իւր` խաղաց ՚ի վերայ Վարդայ. եւ զճանապարհայն` զօրս միանգամ դիմադարձ գտան նմա` բուռն պատերազմու նուաճեաց. եւ հալածական արար զբազումս ՚ի նիզակակցացն Վարդայ:
       Զայն տեսեալ Վասլի` փութացաւ եւ դարձոյց վաղվաղակի զՓոկաս Վարդ զեղբօրորդի Նիկեփորայ ՚ի յաքսորանացն, եւ տուեալ ՚ի ձեռս նորա զարեւմտեայ զօրսն` արձակեաց եւ զնա ՚ի վերայ Վարդայ: Յորոց յանհնարինս տագնապեալ բռնաւորն սիկլառոս Վարդ փախեաւ` ՚ի կողմանս Բաղտատայ` թիկունս առնել ինքեան զամիրապետն Իպն Խոսրով Թեբայի` զորդի Մաադայ Խոսրովու. ընդ որում յառաջն բարեկամացեալ էր: Բայց կայսրն Վասիլ պատգամ յղեալ առ ամիրապետն բազում ընծայիւք` աղաչեաց զնա` մի լինել օգնական Վարդայ եւ ամիրապետն կալեալ զՎարդ` կապեաց եւ եդ ՚ի բանտի. ուր մնաց նա ոչ սակաւ ժամանակս. եւ հանգեաւ փոքր մի յաշխարհն յունաց յերեսաց Վարդայ:
       Եւ ՚ի գրգռիլ պատերազմաց ՚ի մէջ ամիրայից եղելոյ ՚ի պարսս` եւ ՚ի մէջ ամիրապետին, նա ինքն ամիրապետն գիտելով զքաջութին Վարդայ Սիկլառոսի` եհան զնա ՚ի բանտէն` առաքեալ զնա ինքն զՎարդ ընդդէմ պարսից: Իսկ Վարդ ոչ էառ յանձն, բայց եթէ այսու պայմանաւ , զի մի ոք յայլազգեաց գնասցէ ընդ նմա, այլ միայն այնոքիկ` զորս յառաջագոյն գերեալ էր ամիրապետն յիշխանութենէ յունաց, զօրս եւ ունէր ՚ի կապ զնոսա ասէ եւեթ տո'ւր ՚ի ձեռս իմ. եւ ես նոքոք միայն յաղագս պարսից : Եւ ՚ի հաճիլ ամիրապետին` յոյզ եւ խնդիր արարել գտին ՚ի գերեաց անտի երեք հազար այր. զորս առեալ Վարդայ` տարաւ զնոսա ՚ի բաղանիս. եւ հանգուցեալ զնոսա ՚ի տառապանաց իւրեանց` զգեցոյց նոցա նոր հանդերձս. եւ զինուք վառեալ զնոսա` դիմեաց նոքոք ՚ի վերայ պարսից. եհար զնոսա չարաչար յոյժ, եւ ժողովեաց աւար բազում. եւ ՚ի դառնալ իւրում խոյս ետ յամիրապետէն երեք հազարօքն իւրովք յերկիրն Յունաց:
       ՚Ի նոյն աւուրսն ապստամբեցաւ ՚ի Վասլէ եւ Վարդ Փոկաս եղբօրորդի Նիկեփորայ, զոր դարձուցեալ էր յաքսորանաց. եւ աշխատ արար զյոյնս, եւ անուանեցաւ կայսր ՚ի կողմանս Խաղտեաց: Զայն լուեալ Վարդայ Սիկլառոսի` ինքն եւս զօրացաւ կրկին, եւ յիւրոց անտի միւսանգամ կացուցաւ կայսր: Եւ ապա երկոքին բռնաւորք Փոկաս եւ Վարդ պատգամ յղեալ առ միմեանս` միաբանեցան ընդդէմ Վասլի: Բայց անհաւատարիմ գտեալ Փոկասայ առ Վարդ կալաւ զնա ինքն զՎարդ Սիկլառոս. եւ արգել եւ միում բերդի, եւ սկսաւ առանձինն մարտնչիլ ընդ Վասլի. եւ ՚ի մարտի անդ: Իսկ Վարդ ՚ի հաշտ ութիւն եկեալ նուաճեցաւ ընդ ձեռամբ Վասլի: Սոյնպէս եւ իշխանքն հայոց Գրիգոր եւ Բագարատ եւ Ռոմանոս եւ Ափրանիկ մտին ընդ հնազանդութեամբ կայսերն :
       Այլ զկնի սակաւուք մին ՚ի միաբանելոյ յապստամբ ութիւն սոցա` Չորտուանէլ անուն Մագիստրոս վրացի յազգականութենէ հայոց Տայեցւոց գլուխ ամբարձեալ բռնացաւ ՚ի կողմանս Դերջանայ եւ Տարոնոյ. եւ զօրավարն Վասլի Ժան անուն դիմեալ ՚ի վերայ նորա բազում զորօք` վտանգեցաւ յերեսաց նորա յառաջնում նուազի, այլ` յերկրորդումն յաղթահարեալ սպան զնա ՚ի դաշտին Բագառիճոյ. եւ յայնմհետէ խաղաղացաւ թագաւորութիւնն Վասլի յերեսաց այդոցիկ ապստամբաց:
       Յորժամ այսպիսի շփոթմունք մարտից յուզէին ՚ի յոյնս մեծ ամիրայն Խլաթաց եւ Նփրկերտոյ` Բատ անուն, այր հզօր` տիրեալ գաւառին Հարքայ եւ Ապահունեաց` շինեաց վերստին զպարիսպն Մանազկերտի ահեղ իմն շինուածովք. զոր կործանեալ էր Վարդ Փոկաս. եւ յարձակեալ ՚ի գաւառն Տարոնոյ` սրով եւ գե րութեամբ աւերեաց զբազում տեղիս. եւ առեալ զքաղաքն Մուշ չարաչար տուայտուանք խողխողեաց զքահանայս ՚ի մէջ եկեղեցւոյն. որ կոչիւր Սուրբ Փրկիչ. յորում արեան ներկուածք (ասէ Ասողիկ ) ցարդ եւս ցուցանի ՚ի նոյն եկեղեցւոջ: