Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Բ.

Հեղինակ
ՉԱՄՉԵԱՆՑ ՄԻՔԱՅԷԼ  

Բաժին
Հայ դասական մատենագրութիւն  

Թեմա
Պատմագրութիւն  
Դիտել
ա. Բուղայ ոստիկան առել զայսպիսի սաստիկ պատուէր յամիրապետէն` հորդան ետ համագունդ զօրօք յաշխարհս հայոց իբրեւ զհեղեղ զայրացեալ. եւ հասեալ ՚ի Տարոն գաւառ` պատեալ պաշարեաց զամենայն երկիրն, եւ զամենեսին առ հասարակ յահի մեծի ըմբռնել սասանեցոյց. եւ ապա ձեռն արկել կալաւ եւ կապեաց զերկուս որդիսն Բագրատայ զԱշօտ եւ զԴաւիթ. եւ զամենայն զազատս եւ զհամախոհս նոցա, ընդ որս եւ զԳրիգոր Մամիկոնեան զթոռն Գրիգորի, եւ եդ զնոսա ՚ի պահեստի: Եւ քանզի բնակիչք Սիմ լերինն էին` որք սպանին զԱպուսէթ, նախ առաջինն սփռեաց Բուղայ զբազում զօրս ասպատակութեամբ ընդ ծործորս այնր լերին. եւ զամենեսին` որք բնակել էին ՚ի դիւրամատոյց վայրս, ՚ի սուր սուսերի կոտորեաց. եւ ապա արձակեաց զայլ զորս ընդ յերեսս գաւառին Տարոնոյ. եւ այս զօրք կոտորեցին զամենայն խութացիս ՚ի վերայ լերինն` որ կոչիւր Վաշգինակ: Եւ դիմեալ ՚ի վերայ հեծելազոր գնդի հայոց իջելոյ ՚ի Սիմ լեռնէ զբազումս ՚ի նոցանէ որոյ ետուն ճարակ. եւ զբազումս կալեալ կապեցին առամբք . եւ տարան առաջի Բուղայի: Եւ նա զգեղեցիկս եւ զկորովիս ՚ի նոցանէ ընտրեալ` եդ ՚ի պահեստի վասն դարձուցանելոյ զնոսա յօրէնս իւր. իսկ զայլսն ետ խողխողել առաջի աչաց իւրոց. այսպէս արար եւ յայլ բազում գաւառս այնր կողման : Եւ ապա զորդիսն Բագրատայ զիշխանն Աշոտ, եւ զեղբայր նորա զԴաւիթ, զորս եդեալ էր ՚ի պահեստի, առաքեաց առ ամիրապետն հանդերձ ընտանեօք եւ ազգականօք նոցին:
       Լուր այսր ամի հասել յականջս Աշոտոյ մեծի իշխանի տանն Արծրունեաց` պատրաստեցաւ ելանել մարտիւ ընդ առաջ Բուղայի. զի էր նա այր քաջ եւ բազմահամար. եւ սակայն նախարարք իւր` որք յօժարեցան միաբանիլ ընդ նմա. յետս կացին ՚ի նմանէ. եւ զի ինքն միայնակ ոչ կարէր առնել ինչ եւ ոչ ձեռնահաս էր պահել զաշխարհն, խորհեցաւ գնալ հեզութեամբ եւ ընծայիւք առ Բուղայ: Եւ իբրեւ յանդիման եղեւ նմ, հրամայեաց Բուղայ կապել զնա ՚ի շղթայս. եւ ըմբռնեալ զկին եւ զորդիս նորին եւ զազգականս` զամենեսին ՚ի միասին ետ տանիլ առ ամիրապետն: Եւ ինքն չու արարեալ բազմութեամբ զօրաց իւրոց` խաղաց յերկիր նորա ՚ի Վասպուրական. եւ տարածեալ սփռեաց զզօրս իւր ՚ի գաւառս. եւ հրամայեաց ձերբակալ առնել եւ կապել զամենայն այր, որ կարիցէ զէն շարժել. յորոց զքաջսն եւ զբարեհասակսն եւ զյաջողաձեռինսն տրոհեալ պահեաց կապանօք. իսկ զայլս` որոց գրեթէ գոյր համար, ետ սպանանել որով. որպէս արար ՚ի կողմանս Տարոնոյ. մինչեւ արեան սպանելոյն հեղեղօրէն հասել եւ զերկիր ոռոգանել. եւ դիականց նոցա լնուլ զձորս: Եւ ապա սկսաւ զկապեալսն բռնադատել եւ հաւանեցուցանել յօրէնս իւր. եւ իբրեւ ետես` թէ ոչ դառնան նք, յետ դառն տանջանաց ետ խողխողել զբազումս ՚ի նոցանէ: Զայս այսպէս կատարեալ ոստիկանին` պատրաստեցաւ խաղալ յառաջ զօրօք իւրովք յաշխարհն Այրարատայ. եւ փութայր հասանել ՚ի Դուին իբր ՚ի մայրաքաղաք աշխարհին:
       Իսկ Սմբատ Բագրատունի` Աբլաբասն կոչեցեալ, որ սպարապետի ունէր գործակալութիւն, ընդ որում յիշեցաք ՚ի նախընթաց գլուխսդ, տեսեալ զաղէտս թշուաշութեան աշխարհիս հայոց, եւ գիտացեալ` թէ չիք հնար այնուհետեւ պատերազմաւ կատարել ինչ, խորհեցաւ վասն օգտի հասարակաց գնալ ընդ առաջ Բուղայի, որ մերձ էր հասանել ՚ի Դուին: Եւ առեալ զբազում ընծայս ազնիւս` գնաց առ նա, եւ նա պատուով ընկալեալ զնա` արար իւր առաջնորդ յամ ճանապահորդութիւնս . եւ յամ ՚ի գործս վնասու: Եւ գտեալ զնա յամի հաւատարիմ` արար իւր խորհրդակից: Եւ հասեալ նովաւ հանդերձ ՚ի Դուին` սփռեաց անտի ընդ ամենայն գաւառս Այրարատայ ասպատակս հինից:
       բ. Իսկ թէ այն հէնք զի'նչ գործեցին, անպատմելի է եւ անբերելի ՚ի գիրս բովանդակել. կալան զամենայն այր` որ կարօղ էր ձգել զսուր. որոց զոմանս իբրեւ զձագս հաւուց խողխողեցին. եւ զոմանս տաւամբ ձգեալ ածին առ Բուղայ. եւ նա ընտրեալ ՚ի նոցաղ զառոյգս եւ զվայելչահասակս, որպէս արար յայլ տեղիս. կրկին կապանօք էարկ ՚ի բանս ընդ առաջնոց կապելոցն. իսկ զորս ետես այնպիսի, ետ որոյ կերակուր: Եւ յետ ոչ բազում աւուրց կոչեալ յատեան զայնոսիկ` զորս պահեալ էր ՚ի շղթայս, եհարց ցնս. եթէ ընդունի՞ք զօրէնս մեր: Բազումք ՚ի նոցանէ երկուցեալ ՚ի սպառնալեաց` ուրացան զՔրիստոս. բայց բազումք ես հաստատուն մնացեալ ՚ի հաւատս` սկսան յորդորել զմիմեանս, եւ ասեն. տեսանելով սորա զմեզ քաջս եւ արիս` կամի զինուորեցուցանել օրինաց իւրոց. բայց արդ` եթէ արդարեւ քաջք իցեմք, ժա'մ է արդ ցուցանել զքաջ ութիւն մեր առաջի Քրիստոսի` զինու զօրութեամբ նորա. եւ արդ` մեռցուք քաջութեամբ վասն նորա, եւ նա ընկալցի զմեզ:
       Տեսեալ Բուղայի զհաստատ ութիւն մտաց նոցին, եւ զքաջալերել նոցա զմիմեանս, լցաւ բարկութեամբ. եւ սկսաւ զարհուրելի տանջանօք չարչարել զնոսա. եւ ոչ եթող ՚ի գեղեցիկ դէմս եւ ՚ի հասակս նոցա կերպարան մարդոյ: Եւ տեսեալ թէ ոչինչ համարին նոքա զտանջանսն, եւ ոչ իսկ ճիկ հանեն ՚ի նոսին, առաւել եւս սրտմտեալ` հրամայեաց այրել զնոսա, ո'չ միանգամայն, այլ` մի առ մի եւ տակաւ տակաւ. եւ այսու օրինակաւ ամքին նոքա կատարեցան ՚ի Քրիստոս , եւ ընկալան զպսակն մարտիրոսութեան` ոգիք իբրեւ հարիւր եւ յիսուն. թո'ղ զայնոսիկ` որք յայլ գաւառս նովին օրինակաւ նահատակեալ մարտիրոսացն:
       ՚Ի մէջ երանելեացն այսոցիկ կային արք եօթն, որոց գլխաւորի անուն էր Ատովմ ՚ի գաւառէ Աղբակայ ՚ի գեղջէ Որսիրանայ. սոքա այնչափ գեղեցիկ էին դիմօք, զուարթագին երեսօք, վայելուչ հասակօք, եւ յաջողակ ձեռօք, մինչեւ ամենայն զօրաց հագարացւոց հիանալ ՚ի վերայ հրաշատիպ կերպարանաց նոցա. որպէս եւ ինքն իսկ ոստիկանն Բուղայ զմայլեալ էր ընդ այն. եւ ոչ համարձակէր տանջել զնոսա. եւ ջանայր ամենայն հնարիւք որսալ զնոսին յօրէնս իւր. բազում պարգեւս բարեաց խոստացաւ նոցա. գանձս ոսկւոյ եւ արծաթոյ էարկ առաջի նոցա. գեօղս եւ գերդաստանս սահմանեաց նոցա. եւ հաստատեաց երդմամբ իշխան փառաւոր առնել զնոսա ՚ի թագաւորութեան հագարացւոց: Եւ իբրեւ ետես, թէ նոքա ոչինչ առնուն յանձն, բայց միայն յորդորեն զմիմեանս մի ' թողուլ զՔրիստոս, մատոյց զնոսա յամենայն ազգ տանջանաց. զոր ոչ լեզու բաւական լինի պատմել, եւ ոչ ընդ գրով բովանդակել, ասէ Յովհաննէս կաթուղիկոս: Եւ յետ ամենայն տանջանաց ետ խաչել զնոսա. եւ նոքա քաջալերելով զմիմեանս ՚ի վերայ խաչին, եւ ընդ Քրիստոսի խօսելով` աւանդեցին զհոգիս իւրեանց: Կատարումն սոցա եւ առաջնոցն եղեւ յամի տեառն . 853. եւ ՚ի թուականութեանս հայոց. յբ: Եւ հայրապետն Յովհաննէս սահմանեաց օր` կատարել զտօն նոցա ՚ի մեհեկանի. իե. այսինքն ՚ի մարտի. 3. ընդ նախնի Ատովմեանսն: Զայս գրէ Յովհաննէս կաթողիկոս պատմաբանն իբր ականատես. զի յայնմ ժամանակի էր ինքն ՚ի տիս մանկութեան:
       Զայսչափ խստ ութիւն դառն ութեան ոստիկանին տեսեալ ոմանց ՚ի նախարարաց, որք ամրացեալ էին յանմատոյց տեղիս. եւ զմտաւ ածեալ` թէ որդիք եւ կանայք իւրեանց մատնին ՚ի ձեռս օտարաց, դառնացան յոյժ . եւ ոմանք ՚ի նոցանէ եկեալ կացին ՚ի կիրճս ձորոյն, ընդ որ ունէին անցանել մասն ինչ զօրացն Բուղայի, ուր եւ ժամ պատեհ գտեալ նոցա` յարձակեցան ՚ի վերայ զօրացն, եւ սպանին զբազումս ՚ի նոցանէ, եւ զայլսն փախստական արարեալ` հանին ՚ի ձեռաց նոցա, զօրս գերեալ էին. եւ տարեալ ամրացուցին յանառիկ վայրս: Այլ սակայն բազմութիւնք զօրացն Բուղայի դիմեալ ընդ այլ ճանապարհ ՚ի վերայ նոցա` կալան զնոսա. եւ ածին առ Բուղայ. եւ նա յետ բազում ողոքանաց եւ տանջանաց` զորս ետ նոցա վասն խախտելոյ զնոսա ՚ի հաւատոց, հրամայեաց հատանել զգլուխս նոցա. յորս երեւելի էին Գէորգ յԱկեաց տոհմէն, եւ Խոսրով ՚ի տանէ Գաբեղենից. (որ ՚ի տպագրեալ յայսմաւուրս. յապրիլի. 21. վրիպակաւ դնի` հաբեղայ ): Տեսեալ մի ոմն յայլազգեաց անտի զհամբեր ութիւն վկայիցն` աղաղակեաց, եւ ասէ. եւ ես քրիստոնեայ եմ. որոյ վասն զնա եւս կտտամահ սպանին անդէն:
       գ. Ոստիկանն Բուղայ տեսեալ, թէ ամենայն ինչ` զոր խորհէր առնել յԱյրարատեան ի, յաջողեցաւ, ձեռն էարկ եւ յաշխարհն Սիւնեաց եւ ՚ի Սիսականս. եւ առաքեաց զօր բազում ասպատակութեամբ յամենայն գաւառս` առնել ընդ նոսա ընդ օրինակի այլոց աշխարհաց, եւ ունիլ զամենայն տեարս ին , մանաւանդ զիշխանն Սիսական զՎասակ, եւ զեղբայր նորա զԱշոտ` զորդիս Բաբկենի: Եւ արդ` եթէ ոչ աւելի, բայց եւ ոչինչ պակաս քան յայլ տեղիս` եւ յայս կոտորածս հասուցին ասպատակքն Բուղայի. որով եւ ներկեցին զդաշտսն արեամբ, եւ լցին զաշխարհն դիակամբք:
       Զայս տեսեալ իշխանաց աշխարհին` փախստեայ անկան ՚ի գաւառն Բաղաց, եւ զերծան յանառիկ ամրոցս: Իսկ Վասակ իշխան` փոքր մի յապաղեալ վասն իրիք հարկի` պաշարեցաւ ՚ի զօրաց. եւ հնարիւք իմն հազիւ ճողոպրեալ զանձն ՚ի նոցանէ` փութացաւ փախչիլ եւ անկանիլ ՚ի կողմանս Կոտայս գաւառի: Իբրեւ զայն գիտացին զօրքն Բուղայի, պնդեցան զհետ նորա, եւ ճեպով ժամանեցին նմա: Եւ նորա տեսեալ` թէ չի'ք հնար փախստեան, եւ ոչ տեղի թագստեան, յեցաւ ՚ի զօր ութիւն քաջ ութեան իւրոյ. դարձաւ ընդ կրունկն, եհան զսուր իւր, եւ իբրեւ վարազ զայրագին յարձակեալ ՚ի վերայ զօրացն ինքնին միայնակ` եհար զնոսա չարաչար յոյժ. եւ զամենեսին առ հասարակ դիաթաւալ յերկիր կործանեալ` եհաս եւ ՚ի զօրավար նոցա` որ աճապարէր փախչիլ, եւ ՚ի վայր արկեալ զնա ՚ի ձիոյն` ընդ ոտիւք երիվարին իւրոյ կոխեաց զնա. եւ վազելով ՚ի վերայ դիականց անկանելոց` էանց գնաց յարեւելս կոյս յաշխարհն Գարդմանաց առ իշխան տեղւոյն` որ կոչիւր Կարիճ:
       Իսկ նա պատուով ընկալեալ զՎասակ` հանգոյց զնա, եւ ապա դաւաճանութեամբ կապեալ զայրն քաջ` առաքեաց ՚ի ձեռս Բուղայի, ակնունելով գտանել ՚ի նմանէ պատիւ ինչ, եւ կամ ոչ կրել չարիս ՚ի սաստից նորա. բայց ընդ հակառակն դիպաւ, որպէս տեսցի ՚ի ստորեւ: Եւ իբրեւ ետես Բուղայ զՎասակ, ուրախ եղեւ յոյժ. եւ առաքեաց պատգամ առ եղբայր նորա Աշոտ եւ առ մայրն` գալ առ ինքն. ապաթէ ո'չ ասէ` բազում կտտանօք սպանանեմ զսա: Այլ նախ քան զժամանել դեսպանացն առ նոսա` հէնք զօրացն Բուղայի պաշարեալ էին զնոսա. զորս եւ կալեալ կապեցին. ընդ որս եւ զայլ իշխանս. եւ ածին զնոսա ՚ի Դուին առ Բուղայ. եւ նա կրկին կապանօք կապեալ զնոսա պահեաց զգուշութեամբ: Եւ ապա առեալ ընդ իւր զամենայն կապեալսն` սկսաւ խաղալ ՚ի ներքս ՚ի կողմանս արեւելից: Եւ զի յայնժամ ոչ էր առ նմա Սմբատ սպարապետ, յղեաց առ նա պատուէր, զի վաղվաղակի հասցէ զկնի իւր:
       դ. Յայսմ դառն ութեան ժամանակի կաթուղիկոսն Յովհաննէս ոչ էր ՚ի Դուին, այլ` շրջէր յայլեւ այլ գաւառս յայցել ութիւն եւ ՚ի քաջալեր ութիւն տառապեալ ժողովրդոց. եւ ունէր իւր կայսրն հանգստի ՚ի Գեղարքունիսն ՚ի վանս Մաքենացւոց. յորում եւ հիւանդացեալ ՚ի բազում ցաւոց սրտի իւրոյ` վախճանեցաւ յամի տեառն. 454. եւ ՚ի թուին հայոց. յդ եւ թաղեցաւ յայն վանսն. կացեալ ՚ի կաթուղիկոս ութեան ամս. իբր. իբ: Իսկ Սմբատ` որ փութայր հասանել առ Բուղայ ընդ պատուիրելոյ նորա. լուեալ զմահ հայրապետին Յովհաննու` հրամայեաց վաղվաղակի ժողով եպիսկոպոսաց գումարել վասն ընտրութեան նոր կաթուղիկոսի ՚ի քաղաքագեօղն Երազգաւորս` այն է Շիրակաւան, ՚ի գաւառն Շիրակայ, զի այն տեղի միայն էր յայնժամ յապահովի. եւ ընտրեցին բազմութիւնք ժողովելոյն` զԶաքարիա ՚ի Կոտայս գաւառէ ՚ի Ձագ գեղջէ. զոր եւ ՚ի միում աւուր ձեռնադրեցին սարկաւագ, քահանայ, եպիսկոպոս, եւ կաթուղիկոս. առ ստիպելոյ կարճ ութեան ժամանակին: Եւ Սմբատ յանձն արարեալ զինքն յաղօթս հայրապետին եւ այլոց եպիսկոպոսաց` որք անդ էին, փութանակի ել եւ գնաց առ Բուղայ:
       ՚Ի հասանել նորա առ նա` հարցանել տեղեկացաւ ՚ի նմանէ Բուղայ, թէ ու՞ր արդեօք գաղեալ կայցէ իշխանն Ատրներսէհ տէրն Խաչենայ` որ ՚ի յԱրցախ աշխարհի: Եւ իբրեւ գիտաց թէ ամրացեալ նստի նա անդէն յերկրի իւրում ՚ի նոյն ամրոց Խաչենոյ, խաղաց ՚ի վերայ նորա. եւ պաշարեալ զամրոցն` էառ զայն, եւ կալաւ զԱտրներսէհ եւ զազգատոհմ նորա, եւ զայլ եւս երեւելի անձինս: Եւ յամենայն դիմակացս եւ զարս սուսերաձիգս էարկ ՚ի բերան որոյ, եւ արբոյց զերկիրն արեամբ նոցա, եւ արեամբ այլ եւս բազում անմեղ մարդկան:
       Եւ անտի յառաջ անցեալ եկն յաշխարհն Ուտի ՚ի գաւառն Գարդմանացւոց, ուր փախեան նախ Վասակ Սիսական: Եւ կանգնեալ պատնէշ զբերդիւ, որ յանուն գաւառին կոչիւր Գարդման, էառ զայն, եւ կալաւ զիշխանն Կտրիճ, որ մատնիչն եղեւ Վասակայ. եւ էարկ զնա ՚ի կապանս: Պաշարեաց եւ զմեծ աւանն Տուս, եւ քանդեաց զայն. եւ կալաւ զիշխան տեղւոյն զՍտեփաննոս զանուանեալն Կոն, որոյ ազգն անուանէին Սեւորդիք ՚ի նախնոյն իւրեանց, որ յորջորջիւր Սեւ կամ Սե'ւուկ. իսկ թէ յՈւտի աշխարհին քանի ` արեան հեղմունս արար Բուղայ. չեղեւ հնար Յովհաննու կաթուղիկոսի ընդ գրով արկանել:
       Յետ այսորիկ էանց եւ յաշխարհն Աղուանից. եւ նախ հնարիւք իմն կալաւ զիշխան նոցա զԵսայի, եւ զամենայն համազգիս նորա: Եւ ապա ՚ի սուր արկեալ զաշխարհն համայն` ծովացոյց արեամբ անմեղաց, եւ կալաւ գրեթէ զամենայն իշխանս տեղւոյն: Եւ դիմեալ անտի ՚ի վերայ Տփխեաց արար բազում վնաս. եւ անդ ՚ի փայտ եհան զՍահակ զիշխանն Վանանդայ. եւ դարձեալ ՚ի Պարտաւ` սպան սրով զՄոկաթլ Վանանդացի ՚ի վերայ խոստովան ութեան հաւատոյ:
       ե. Եւ ապա դարձ արարեալ անտի` էառ ընդ իւր զամենայն կապեալս, զորս իբրեւ զանարդ զերիս քարշելով` էած ՚ի Դուին, եւ ՚ի մի ժողովեալ զամենայն զորս ունէր ՚ի դիպահոջ , տարաւ ընդ իւր առ ամիրապետն ՚ի Բաղտատ, եւ եթող վերակացու աշխարհին զայր ոմն Շեխի անուն ազգաւ պարսիկ ՚ի Դուին: Էառ ընդ իւր Բուղայ եւ զՍմբատ սպարապետ հաւանեցուցեալ զնա, թէ փոխանակ հաւատարմութեան նորա տացէ նմա ամիրապետն զտէր ութիւն ՚ի վերայ բոլոր Հայաստանեայց, եւս եւ պատիւս եւ պարգեւս մեծամեծս. եւ դարձուսցէ զնա փառօք յաշխարհ իւր: Տարաւ Բուղայ ՚ի Բաղտատ եւ զասորի սարկաւագն զՆանայ, զոր եգիտ ՚ի հայս:
       Իբրեւ յանդիման եղեն ամիրապետին իշխանք հայոց հանդերձ կապանօքն, սպառնալէօք խօսեցաւ ընդ նա ամիրապետն. եւ հրամայեաց կապել եւ զՍմբատ, եւ զամենեսին ՚ի միասին դնել ՚ի բանտի ընդ այլ նախարարս, զորս յառաջագոյն առաքեալ էր առ նա Բուղայ: Եւ յետ ոչ բազում ինչ ասորւոց հրաման առաքեաց ամիրապետն առ նոսա ամենեսին, եւ եհարց ցնոսա. ունիցին արդեօք կամս դառնալոյ յօրէնս հագարացւոց, թէ ոչ: Եթէ դարձցին ասէ. բազում պարգեւօք եւ պատուօք եւ իշխանական փառօք դարձուցից զնոսա. յաշխարհ իւրեանց. իսկ եթէ ոչ , բազում չարչարանօք եւ սաստիկ խոշտանգանօք եւ անհնարին մահուամբ կորուսից զնոսա: Զայս հրաման ՚ի բազում ժամանակս օր ըստ օրէ առաքել առ նոսա` ահաբէկ առնէր զնոսա, եւ ակն ունէր դարձի նոցա. որպէս եւ եղեւ իսկ. դարձան յօրէնս հագարացւոց. իսկ այլք` գրեթէ ամենեքին իսկ խոստացան դառնալ, եւ արտաքնապէս ուրացան իսկ զքրիստոնէութին, բաց յերից ոմանց` այսինքն են Ստեփաննոս Կոն կոչեցեալ, Գրիգոր Մամիկոնեան, եւ Սմբատ սպարապետ. զի Ստեփաննոս բնաւ ոչ առեալ յանձն ` դառնալ յօրէնս նոցա` անհանդուրժելի տանջանօք կատարեցաւ ՚ի Քրիստոս, ՚ի վեցհարիւրերորդի ութերորդի ամի թուականութեանն հոռոմոց, ըստ գրելոց Յովհաննու կաթողիկոսի, այն է` յամի տեառն. 855. եւ ՚ի թուին հայոց. յդ:
       Այլ Գրիգոր Մամիկոնեան հնարիւք իմն զերծեալ ՚ի բանտէն եկն ՚ի գաւառն Բագրեւանդ. եւ հասեալ միով ծառայիւ ՚ի սահմանս Գաբեղենից` եմուտ ՚ի տեղին կոչեցեալ Գազանածակք, ուր երբեմն ճգնէր սուրբն Թաթուլ եղբայր Վարոսի. եւ անդ դադարեալ` զկնի եօթն աւուրց մեռաւ: Եւ իբրեւ ազդ եղեւ ամիրապետին փախուստն Գրիգորի` գրեաց առ Մահմէտ ոստիկանն Ատրպատականի, զի գտցէ զնա, եւ նա առաքեաց պատգամ առ Աշոտ որդի Սմբատայ. զի ուր եւ իցէ Գրիգոր` գտեալ տարցի առ ինքն. եւ նորա հատեալ զգլուխ մեռելոցն` յղեաց առ նա, եւ ասէ. քանզի կամէր դա անցանել առ յոյնս` կալայ եւ հատի զգլուխ դորա: Ընդ այս կարի իմն խնդացեալ Մահմէտի` զգացոյց ամիրապետին. եւ նորա ուրախացեալ ընդ հաւատարմութիւն Աշոտոյ ` հրամայեաց կարգել զնա իշխան գաւառին Բագրեւանդայ, եւ տալ նմա արծաթ հինգ բիւր` ընդ գրելոյ Վարդանայ: Որ եւ յաւելու ասել, թէ յայնմ հետէ բարձաւ ՚ի Հայոց աշխարհէս ազգն Մամիկոնէից, զի թէպէտ եւ մնացորդք ազգին գտանէին յաշխարհի անդ Տարոնոյ, բայց օր քան զօր նուազեալ յիշխանութենէ` ՚ի մոռացօնս եղեւ անուն յիշատակի նոցա. որք յառաջնմէ անուանիք էին ՚ի մէջ հայոց քաջութեամբ եւ բարեպաշտութեամբ որպէս եւ տեսեր մինչեւ ցարդ յընթացս պատմութեան:
       Իսկ Սմբատ սպարապետ ՚ի բազում անգամ յորդորեալ` մանաւանդ ՚ի Բուղայէ, դառնալ յօրէնս իւրեանց, միշտ զայս բան արար պատասխանի. ո'չ կարեմ թողուլ զՔրիստոս, ո'չ կարեմ ՚ի բաց կալ ՚ի քրիստոնէական հաւատոյ, զոր աւազանին շնորհօք ընկալայ: Եւ իբրեւ գիտացին, թէ նա հաստատուն կայ ՚ի հաւատս Քրիստոսի, խորհեցան դառն տանջանօք կորուսանել զնա: Եւ նորա յիշեալ եւ ՚ի զեղջ եկեալ վասն ամենայն իրաց, որովք ձեռնտու եղեւ Բուղայի` ՚ի գործ մատն ութեան բազմաց, սկսաւ լալ եւ ողբալ առաջի Աստուծոյ ՚ի բազում աւուրս ՚ի կապանս անդ բանտի, եւ յայն զեղջսն իւր` մինչդեռ յաղօթս կայր առ աստուած, աւանդեաց զհոգին, որոյ վասն իսկ կոչեցաւ նոսա Սմբատ Խոստովանող: Եւ ոմանք ՚ի քրիստոնէից` որք կային ՚ի քաղաքի անդ հրաման խնդրեալ յամիրապետէն` տարեալ թաղեցին զմարմին նորա:
       Այլ թէ ուր եւ զիա'րդ, գրէ Յովհաննէս կաթողիկոս ՚ի ժամանակակից եւ յականատէս մարդկանէ, թէ տարեալ եդին զնա ՚ի վկայարանի սրբոյն Դանիէլի` մարգարէին. ուր եւ ընկեցեալն իսկ լինէր նա ՚ի գուբն առիւծուց: Որով գուցէ տայ իմանալ. թէ` նա եւ այլք ոմանք ՚ի բանտարկելոյ եդեալ էին ՚ի դիպահոջ ՚ի Հինն Բաբելոն` ուր էր գուբն դանիւ կամ ընդ ասելոյ Ասողկայ` ՚ի քաղաքն Սամառայ : Եւ կամ թէ յետ վախճանելոյ Սմբատայ ՚ի Նորն Բաբելոն` ՚ի Բաղտատ հաւատացեալքն տարեալ իցեն զմարմին նորա ՚ի Հինն Բաբելոն, որ երկու աւուրբ հեռի է ՚ի նորոյն, ուր եւ կայր շինեալ վկայարան ՚ի վերայ գբոյն Դանիէլի, որպէս յիշատակի այս եւ յայլ պատմութիւնս. զոր եւ ՚ի մէջ բերէ Ասսեման ՚ի հատորն. գ. երես. 726. ՚ի պատմ ութեան արաբացւոց. եւ ասէ. թէ զեկեղեցին` որ գոյր անդ ՚ի վաղուց շինեալ ՚ի վերայ գբոյն, քանդեալ էին հրէայք, իսկ ՚ի ժամանակս Փոքուն Թէոդոսի կայսեր ՚ի լինել հաշ տութեան ընդ պարսից ՚ի ձեռն սրբոյն Մարութայի, նորոգ շինեցաւ անդ վկայարան եւ մենաստան կրօնաւորաց. եւ անդ ահա ասէ լինել Յովհաննէս կաթողիկոս զթաղումն Սմբատայ Խոստովանողի:
       Այս այն Սմբատ է, յորոյ որդւոյն` որ կոչիւր Աշոտ, զոր եւ յիշեցաք այժմ, սկսաւ իշ խանութիւն թագաւորութեանն Բագրատունեաց. զորմէ ունիմք գրել ՚ի չորրորդ գիրսդ` որ զկնի: Ուր խօսեսցուք եւս եւ զդարձն իշխանացն Հայոց յաշխարհն իւրեանց: Եդել նախ աստանոր առաջի զծանօթութիւնս այսր երրորդ գրոց: