Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Բ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. ՚Ի ժամանակի աստ յայսմիկ` յերկրորդ ամի կայսերութեան Վասլի եւ Կոստանդեայ Աշոտ երրորդ մեծ արքայ հայոց` որ Ողորմածն կոչեցաւ, կացեալ ՚ի թագաւորութեան ամս. իզ. եւ քաղաքավարեալ սրբութեամբ եւ արդարութեամբ, վախճանեցաւ յամի տեառն. 977. եւ ՚ի թուականիս հայոց. նիզ: Յետ երից ամաց վախեցաւ եւ սրբակրօն թագուհին Խոսրովանոյշ, թողեալ զերիս որդիս, զՍմբատ, զԳագիկ եւ զԳուրգեն: ՚Ի մէջ որոց Սմբատ` որ անդրանիկն էր յետ մահուան Աշոտոյ հօր իւրոյ թագաւորեաց ՚ի տեղի նորա ՚ի նմին աւուր ՚ի քաղաքն Անի: Սա առաւել եւս զօրացեալ քան զայլ բազում թագաւորս հայոց` վտարեաց յաշխարհէ իւրմէ զամենայն ասպատակ ութիւնս թշնամեաց. եւ կոչեցաւ Շահինշահարմէն. եւ Տիեզերակալ :
       Սոյն այս Սմբատ երկրորդ կամելով մեծահռչակ իմն յիշատակ թողուլ զկնի իւր` շինեաց յամի. 979. նիը. զահագին եւ զմեծանիստ` զանմատոյց եւ զանխախտելի պարիսպ շուրջանակի զԱնի քաղաքաւ` լայնատարած յոյժ եւ բարձր, սկսեալ ՚ի յԱխուրեան գետոյ` յորոյ վերայ եւ քաղաքն քարակտուր բարձրացեալ, մինչեւ ցԾաղկոցաձորն կոչեցեալ վայր, եւ կանգնեաց ՚ի նմա զբարձրաբերդ բրգունս ահեղս եւ զարմանալիս, եւ փորեաց զպարսպաւ խրամ խոր եւ լայն, զոր պատմեաց աղիւսօք եւ քարամբք աշխատեալ ՚ի նոյն ամս ութն:
       Շինեաց ՚ի քաղաքի անդ եւ զեկեղեցիս բազումս. հիմն էարկ շինել եւ զկաթուղիկէ եկեղեցի ՚ի նմին քաղաքի յամի. 989. նլը. ձեռամբ մեծի ճարտարապետին հայոց Տրդատայ. բայց ոչ կարաց աւարտել վասն կանխելոյ մահուն իւրոյ: Այս քաղաք այսչափ մեծացեալ` լցաւ մարդկամբք . շինեցան ՚ի նմա հետզհետէ տունք եւ ապարանք հոյակապք եւ մեծամեծք` ոչ նուազ քան զհարիւր հազար. եւ եկեղեցիք թուով հազար եւ մի. մինչեւ զի յերդնուլ ռամկաց` զայն թիւ սովոր նոցա առնուլ ՚ի բերան, եւ ասել . հազար մի եկեղեցիս Անւոյ:
       Այլ մինչդեռ Սմբատ ՚ի շի նութիւն պարապին Անւոյ պարապեալ էր, Գագիկ եղբայր նորա գրգռեալ ընդ նմա ՚ի քսութենէ ոմանց երեւեցոյց նշան դաւաճանութեան: Զայն զգացեալ Սմբատայ` խորհեցաւ ըմբռնել զնա, եւ դնել յարգելանս . բայց ազդ եղեալ Գագկայ` փախեաւ ՚ի ձեռաց նորա. այլ յետ սակաւու դարձեալ հաշտեցաւ ընդ նմա: Իսկ կրտսեր եղբայր նորին Գուրգէն հաւատարիմ երեւեալ` ժառանգեաց հրամանաւ նորա զՏաշիր եւ զՏաւուշ Սեւորդիք Ձորոյգետոյն, եւ զԿայեան եւ զԿայծոն եւ զԽոռակերտ եւ զԲազկերտ, եւ զայլ եւս բերդս անուանիս` ըստ Վարդանայ:
       Յայն աւուրսն երեւելի էր ՚ի Հայս ՚ի Նիգ գաւառի` մեծ իշխանն Գրիգորիոս Պահլաւունի` ՚ի սերնդոց տանն Արշակունեաց` ՚ի զարմէ դստեր սրբոյն Սահակայ Պարթեւի, ՚ի շաւիղէ սրբոյ հօրն մերոյ Գրիգորի Լուսաւորչի: Այս Գրիգորիոս իշխան` կեցեալ զբազում ամս յաւուրց անտի Աբասայ արքայի եւ Աշոտոյ Ողորմածի` եհաս ՚ի վախճան կենաց ՚ի թուին. նլա. յամս Սմբատայ Տիեզերակալի. եւ եթող զերիս որդիս . որոց անուանք էին` Վասակ, Վահրամ, եւ Տիգրան: ՚Ի մէջ սոցա Վասակ կարգեցաւ սպարապետ հայոց ՚ի թագաւորութեանն Սմբատայ, եւ բազում քաջութեամբ անուանի գտաւ. որ եւ եղեւ հայր Գրիգորի Մագիստրոսի. եւ յետոյ նահատակեցաւ: Սոյնպէս եւ Վահրամ զարմանալի վարուք պայծառացաւ յոյժ յամս երկար. եւ շինեաց զբազում վանորայս. ՚ի մէջ որոց հոյակապ էր վանքն կոչեցեալ Մարմաշէն. եւ ապա սա եւս յետ ժամանակաց հաւատոյ պատերազմեալ. որպէս ունիմք գրել ՚ի կարգի պատմութեանս:
       բ . Յաւուրս ժամանակացս այսոցիկ` ՚ի թագաւորութեան Սմբատայ, եւ ՚ի կաթուղիկոսութեան Խաչկայ` մինչդեռ կենդանի էր եւ Վահան կաթողիկոս, սկսաւ վայլիլ իմաստութեամբ եւ սրբութեամբ հրեշտակն ՚ի մարմնի սուրբն Գրիգոր Նարեկացի` որդի Մեծին Խոսրովու Անձեւացեաց եպիսկոպոսի: Սա ծնաւ ՚ի թուին հայոց իբր. ն. այսինքն է յամի տեառն. 951. եւ սնեալ աստուածային շնորհօք, ՚ի մանկ ութեան հասակի անդ բուրեաց զհոտ անոյշ վարուց մաք րութեան եւ երկնաւոր գիտութեան, դաստիարակեալ եւ վարժեալ ՚ի վանս Նարեկայ ՚ի գաւառին Ռշտունեաց հանդերձ անդրանիկ եղբարբ իւրով` որ կոչիւր Յովհաննէս, առ ոտս մեծին Անանիայի` հոգելից առաջնորդի այնր վանաց. որ եւ էր հօրեղբայր մօր սոցա: Եւ եղեւ ՚ի զարգանալ Գրիգորի` հռչակեցաւ անուն նորա ընդ ամենայն հայոց. եւ պատուեցաւ առաջի կաթողիկոսաց եւ հայրապետաց, թագաւորաց եւ իշխանաց: Եւ դեռեւս նորոգ ընկալեալ զկարգ քահանայութեան` իբր ՚ի քսան եւ վեցերորդ ամի հասակի կենաց իւրոց` արար սքանչելի եւ քաղցս վարդապետութեամբ զմեկն ութիւն երգոց երգոյն Սողոմոնի, ՚ի թուականութես հայոց. նիզ. այն է յամի տեառն. 977. ՚ի խնդրոյ Գուրգենայ թագաւորին Անձեւացեայ. ընդ որում եւ ինքն յիշէ ՚ի սկիզբն եւ ՚ի վերջ մեկնութեան այնր գրոց:
       Տեսեալ սորա զտարապարտ բաժանումն հայոց յազգէն յունաց` պատճառաւ սրբոյ ժողովոյն Քաղկեդոնի, ընդ տեղե կութեանն զոր ունէր ՚ի Վահանայ կաթուղիկոսէ ՚ի գալ նորա ՚ի Վասպուրական, եւ ամենայն իրօք ՚ի վերայ հասեալ ճշմարտութեանն` գուն գործեաց հաւանեցուցանել զազգն ՚ի միաբա նութիւն ընդ եկեղեցւոյն յունաց եւ այլոց ազգաց քաղկեդոնականաց, եւ անհետ առնել զգրգռ ութիւնս ատ ելութեան եւ թշնամութեան` որ ՚ի մէջ քրիստոնէից: Եւ տեսեալ թէ յաւուրց անտի աւերանաց եւ ամայ ութեան աշխարհին Հայոց պէսպէս թէ յաւուրց անտի աւերանաց եւ ամայ ութեան աշխարհին Հայոց պէսպէս խանգարմունք սպրդեալ են ՚ի տեղիս յեկեղեցական կարգի, փոյթ կալաւ խնամով զգուշ ութեան ուղղել զնոսին:
       Զայսպիսի բարի խորհուրդ սրբոյն իմացեալ ոմանց ՚ի յետսամիտ անձանց` սկսան ընդ ակամբ հայիլ ՚ի նա. եւ կոչէին զնա ծայթ, իբր թէ պակասեալ ՚ի հաւատոց եւ շրջեալ յայլ կրօնս. եւ ոչ այսչափ միայն, այլեւ յետ մահուն Վահանայ կաթուղիկոսի ոմանք ՚ի տգիտաց եւ յանոպայից յարուցին ՚ի վերայ նորա հալածանս, եւ գնացեալ ամբաստան եղեն ՚ի գաւառն Շիրակայ ՚ի թագաւորական քաղաքն յԱնի. եւ արկին աղմուկ եւ վարդապետաց եւ իշխանաց անդ ՚ի յանի. զի տեղեկացեալ մտաց եւ բանից սրբոյն, եթէ գտցեն զնա հերձեալ յուղիղ հաւատոյ` պատուհասիւք աքսորեսցեն:
       Ապա առաքեցին առ նա հրաւիրակս, զի վաղվաղակի ածցեն զնա ՚ի ժողով անդր. եւ կամ հարցուփորձ արարեալ քննեսցեն զմիտս նորա, եւ բերցեն պատասխանի: Իբրեւ հասին առ նա պատգամաւորքն, գիտացեալ սրբոյն զխորհուրդս նոցա հանգոյց զնոսա առ իւր. եւ յետ սիրալից եւ հոգեւորական խրատուց` հրամայեաց սեղան պատրաստել վասն նոցա. եւ ետ խորովել աղաւնիս. եւ էր օրն այն ուրբաթ: Իբրեւ ժամ եղեւ ճաշու, եւ ասեն, վարդապետ` ո՞չ է օրս ուրբաթ: Եւ նա իբրեւ յանգէտս լեալ` ասէ. թող ութիւն շնորհեցէք եղբարք. եւ ապա ասէ ցխորովեալ աղաւնիսն. արիք գնացէք աստի, զի պահք է օրս: Եւ նոյնժամայն ընդ ասել սրբոյն` թեւս առեալ աղաւնեացն խորովելոյ` թռեան առաջին ամենեցուն, եւ գնացին անտի ՚ի բաց: Զայս տեսեալ հրաւիրակացն` զարհուրեցան յոյժ. եւ անկեալ յոտս սրբոյն` խնդրեցին ՚ի նմանէ զթողութիւն. եւ ելեալ գնացին ՚ի ժողովն` յորմէ առաքեալ էին. եւ պատմեցին ամենեցուն` զոր միանգամ տեսինն. եւ միանգամայն ծանուցին նոցա զսքանչելի քաղաքավ արութիւն եւ զաստուածաշնորհ վարդապետ ութիւն սրբոյն : Եւ նոցա լուեալ զայս` զարմացան եւ լռեցին ՚ի խորհրդոց իւրեանց. եւ զչարախօսս նորա արկին ընդ պատժովք:
       Իսկ սուրբն Գրիգոր օր քան զօր առաւելեալ ՚ի հանդէս սրբ ութեան ետ զինքն բոլորովին աղօթից եւ ընթերցողութեան. յորս անխոնջ դեգերէր զցայգ եւ զցերեկ. եւ գլխովին ընկղմեալ յաստուածային խորհուրդս եւ ՚ի մտածութիւնս` արժանացաւ տեսանել մարմնաւոր աչօք զամենօրհնեալ սուրբ կոյսն աստուածորդւովն ՚ի գրկի. եւ ինքն լիացեալ հոգւով սրբով` արար զհրաշալի զայն գիրք աղօթից, որ կոչի Նարեկ. որոյ նմանն ցարդ չերեւեցաւ յաշխարհի. զոր եւ աւարտեաց յամի տեառն. 1002. եւ ՚ի թուին հայոց. նծա: Արար սա եւ զճառս եւ զներբողեանս եւ զգանձս գեղեցիկս, եւ զմեղեդիս բազում: Արար եւ զմեկնութիւն ով է դային ՚ի գրոցն Յոբայ: Արար դարձեալ եւ զհրահանգութիւն հաւատոյ եւ վարուց ՚ի խնդրոյ ազգականին իւրոյ Վարդանայ` որ էր դիւանադպիր Սենեքերիմայ արքային Արծրունեաց. եւ զայլ յոլովագոյն գրուածս եւ խրատական ճառս հոգելիս:
       գ. ՚Ի ժամանակս սորա` յութերորդ ամի կայսերութեան Վասլի եւ Կոստանդեայ, այն է յամի տեառն. 983. եւ ՚ի թուականութեան հայոց. նլբ. եղեւ փոխադր ութիւն ՚ի սրբոյ խաչին Ապարանից. զորմէ արժան է ընդ կարգի յիշատակել աստ` քաղեալ ՚ի բանից նորին սրբոյն Գրիգորի Նարեկացւոց . որ ականատես գոլով իրացն` գրեաց զայսմանէ երկար` հռետորական պերճաբանութեամբ: Եւ որպէս զի ամբողջ կարգեսցի պատմութիւն այսր, ՚ի սկզբնէ անտի առցուք զբանն: ՚Ի ժամանակս կաթուղիկոսութեան տեառն Անանիայի Մոկացւոյ, եւ ՚ի թագաւորութեն Աբասայ հայոց արքայի ` նստէր եպիսկոպոս Մոկաց աշխարհին Դաւիթ անուն ոմն վարդապետ, զոր եւ յիշեցաք ՚ի գլ. իզ. այր սքանչելի սրբութեամբ եւ իմաստութեամբ. որ եւ բազմապիսի առաքինութեամբ փայլեալ զամենայն աւուրս կենաց իւրոց, եւ հասեալ ՚ի բարւոք ծերութիւն` վախճանեցաւ եւ թաղեցաւ ՚ի վիճակի իւրում յաշխարհին Մոկաց` ՚ի հռչակաւոր վանս` Ապարանք ասացեալ, կամ Սուրբ Ուխտ Ապարանից. զի տեղին այն էր յառաջնմէ ապարանք միոյ յերեւելի նախարարաց հայոց ՚ի նախնեաց անտի Դաւթի եպիսկոպոսի` ՚ի ծործորս լերինն Կորդուաց: Եւ ետ Աստուած շնորհս բժշկ ութեան մարմնոյ սրբոյ եպիսկոպոսին. զի բազումք յախտաժետաց եւ ՚ի ցաւագարաց մերձեալ ՚ի տապան նորա` առ ժամայն ըունէին զառողջութիւն. որոյ վասն իսկ փափաքելով բարեպաշտից ունիլ զմասն ինչ ՚ի նշխարաց նորա` փոխանակ այնր առնուին ՚ի հողոյ տապանի նորուն. եւ պահէին զայն իբրեւ զմասն սուրբ նշխարաց նորին:
       Սոյն այս երանելիս Դաւիթ ձեռնադրեալ էր քահանայ զորդի դստեր եղբօր իւրոյ զՍտեփաննոս, զոր եւ թարգմանաբար նաեւ պսակ ձայնէին. եւ տուեալ նմա պատիւ վարդապետութեան եդեալ էր զնա ՚ի տեղի իւր յառաջնորդ ութիւն վանիցն Ապարանից. որ եւ յետոյ ձեռնադրեցաւ յեպիսկոպոսութիւն Մոկաց աշխարհին, եւ նստէր յայն վանսն: Եւ էր եղբօրորդի մի Դաւթի, որ եւ քեռի Ստեփաննոսի` այսինքն եղբայր մօր նորա, երիտասարդ առոյգ եւ հզօր, սա ելեալ յաշխարհէն Մոկաց` չոքաւ յերկիրն Յունաց ՚ի թագաւորական կայսեր. (եւ գուցէ սա ինքն իցէ Ափրանիկ Մոկացի, զոր յիշեցաք ՚ի գլ. իթ. ՚ի պատմութենէն Ասողկայ. գ. 14). եւ անդ բազում տրութիւնս ցուցեալ նորա` եղեւ երեւելի. եւ կոչեցաւ իբր մականուամբ Մանգլաւտ. զորմէ ասէ Նարեկացին լինել այր երագամիտ, եւ ըստ կարգաբանութեան խօսից անթարթափ լեզուոյ յոյժ պատկանաւոր (՚ի հայերէնն եւ ՚ի յունարէնն ). իսկ ընդ աստուածային հոգելից իմաստութեանն յաւէտ արարեալ: Սա ինքն Մանգլաւտ տարեալ էր ընդ իւր եւ դոյզն ինչ ՚ի հողոյ տապանի հօրեղբօր իւրոյ երջանիկ Դաւթի եպիսկոպոսի. զոր յամենայն տեղիս ընդ իւր շրջեցուցեալ` տայր դնել ըստ ժամանակին պիտոյից ՚ի վերայ հիւանդաց եւ վտանգելոց. որով եւ բազում սքանչելիք գործեցան ՚ի պալատն արքունի, նաեւ ՚ի մէջ բանակի զօրացն. մինչեւ եհաս բանն յականջս Վասլի կայսեր` եւ եղբօր նորա Կոստանդեայ:
       Կոչեալ զնա ինքնակալացն առաջի իւրեանց` հարցին եւ քննեցին զզօր ութիւն այնր հողոյ. եւ Մանգլաւտ պատմեաց նոցա մի ընդ միոջէ զհրաշագործութենէ տապանի հօրեղբօր իւրոյ Դաւթի: Անկաւ յայնժամ գութ ՚ի սիրտ կայսերաց ՚ի վերայ Մանգլաւտի ՚ի շնորհս սրբ ութեան հօրեղբօր նորա. որոյ աղագաւ անդէն վաղվաղակի հանին զնա յաստիճան աւագութեան` տուել նմա իշ խանութիւն մեծի պատրկ ութեան եւ մագիստրոսութեան: Եւ այսպէս` ըստ ասելոյ Նարեկացւոյն, զանընտրել օտարականն` զհեռաւոր աշխարհայինն, զմերաձաւորն աչաց սիրելեաց` զանհպաւորն հարազատաց` իսկ եւ իսկ ՚ի նմին աշխարհախումբ երկրագումար եւ բիւրակաճառն ատենի` ՚ի փառս բարձրութեան պարգեւընկալ պանծանաց պատուոյ կարգէին:
       Հարցին ապա ինքնակալքն ցՄանգլաւտ, թէ ո՞վ է այժմ հովիւ եւ առաջնորդ վանիցն` ուր թաղեալ կայ մարմին երանելւոյն Դաւթի. եւ Մանգլաւտ յայտ արար նոցա, թէ որդի քեռն իմոյ է` Ստեփաննոս: Այսու առաւել յընտանութիւն սիրոյ բերեալ Վասլի եւ Կոստանդեայ` յօժարեցան մեծամեծ օժիտս եւ պատարագս առաքել առ Ստեփաննոս վանահայր, եւ առ Սուրբ Ուխտն Ապարանից, եւ ոսկեղէն եւ արծաթեղէն սպասուք մեծարել զտեղի հանգստեան սրբոյն Դաւթի: Իսկ Մանգլաւտ ցածութեամբ արար պատասխանի, թէ մարմնաւոր ճոխութեանց չունին կարիս պիտոյից. բայց թէ կամք իցէ վեհիցդ ասէ, առից տեղեկ ութիւն թղթով, եթէ որո'ց իրաց ընդունել ութեան ունիցին զփափաք: Եւ ՚ի հաճիլ ընդ այն կայսերաց` գրեաց փութանակի Մանգլաւտ թուղթ առ Ստեփաննոս , եւ ծանոյց նմա զամենայն: Եւ Ստեփաննոս խորհրդակցութեամբ վանականաց իւրոց եւ ժառանգաւորաց եկեղեցւոյ արար պատասխանի, եւ ասէ. ոչինչ այլ կարեւոր խնդիրք են մեր յինքնակալաց, բայց միայն` զի շնորհեսցեն մեզ ՚ի պարգեւ զմասն ինչ ՚ի փրկական եւ յաստուածընկալ կենաց փայտէ սրբոյ Խաչին, որ կայր մինչեւ ցայնվայր ՚ի թագաւորական քաղաքի անդ ՚ի Կոստանդինուպօլիս:
       գ. Իբրեւ գիտացին Վասիլ եւ Կոստանդին զայսպիսի հոգեւորական տենչանս հայոց, կարի յոյժ գովեցին` եւ զարմացան իսկ. եւ ետուն վաղվաղակի կազմել ոսկեկուռ եւ ձուլածոյ խաչ փառաւոր, եւ դնել ՚ի նմա զմասն ինչ երեւելի ՚ի փայտէն կենաց: Եւ վասն առաւել փառս ընծայելոյ սրբոյ նշանին` գեղազարդ յօրինեցին եւ եդին զնովաւ նաեւ զայլ անգիւտ եւ զփափաքելի նշխարս. այսինքն զմասն ինչ ՚ի սպնգոյ` որով Փրկիչն ի զլեղին ճաշակեաց. եւ մասն ինչ ՚ի փշեղէն պսակէն, եւ ՚ի բեւեռացն, եւ ՚ի սուրբ խանձարրոյ, եւս եւ ՚ի զենջակէն` որով սփածաւ. այլեւ ՚ի հանդերձից սրբոյ Աստուածածնին: Զայս ամենայն վայելուչ ամփոփեալ ՚ի միում պատուական տապանակի` երկբացիկ դրամբ ճարտարագործ յօրինելոյ, ետուն ՚ի ձեռս բարեպաշտ իշխանին Մանգլաւտի. եւ յուղարկեցին զնա բազում շքով ՚ի հայրենիս իւր յաշխարհն Հայոց յերկրին Մոկաց. որ եւ ինքնին բերեալ եդ զայն ՚ի վայրս հանգստարանի հօրեղբօր իւրոյ Դաւթի` որ եղեւ պատճառ այնմ շնորհաց, ՚ի վանսն Ապարանից ՚ի ծործորս լերինն Կորդուաց:
       Արդ` իբրեւ ընկալաւ քեռորդի Մանգլաւտայ Ստեփաննոս եպիսկոպոս զմեծ զայն պարգեւ` զմասն կենսատու փայտին այլովքն հանդերձ, ձեռն էարկ փառազարդ յօրինել տեղի արժանաւոր այնմ գանձու: Եւ զի ինքն յառաջնմէ իսկ սկսեալ էր նորոգել զշի նութիւն վանիցն եւ մօտակայ եկեղեցեաց, առաւել եւս ջանիւք յօժարամտեալ` նորոգ իմն եւ հոյակապ շինեաց զվանսն Ապարանից. եւ ըստ գրելոյ Նարեկացւոյն` վերստին ստեղծմամբ ՚ի զարդ պաճուճանաց զարմանագործեաց. եւ գրեթէ երկին երկնի ՚ի յերկրի վայելչապէս գեղով յօրինեաց: Շինեաց եւ ՚ի միջին տեղւոջ վանացն տաճար մեծ յանուն ամէնօրհնեալ սուրբ Աստուածածնին` հրաշալի եւ ամենարուեստ ճարտարութեամբ. զոր եւ արդէն հիմնարկեալ էր ՚ի սկզբան եպիսկոպոսութեան իւրոյ. եւ ՚ի նմին վայելչացոյց ազգի ազգի զարդս քանդակագործաց եւ երփնագեղ նկարուց` յորմունս եւ ՚ի ձեղունս. եւ գեղեցկացոյց պէսպէս մաքուր եւ մեծագին սպասուք` ներքոյ եւ արտաքոյ. տնկեաց եւ շուրջ զմենաստանաւ բուրաստանս եւ պարտէզս եւ անդս. զորոց երկար գրէ Նարեկացին: ՚Ի նոյն միացոյց եւ զայլ երկու եկեղեցիս, որոց մին կոչիւր յանուն սրբոյ Կարապետին Յովհաննու. ուր եւ առ ժամանակ սրբոյն Ստեփաննոսի նախավկային. զորս յառաջնմէ իսկ ՚ի վանականութեան իւրում կառուցեալ էր Ստեփաննոս առընթեր մեծի եկեղեցւոյ սուրբ Աստուածածնին: Յօրինեաց եւ զայլ մեծամեծ խորանս` կամ փոքրիկ մատռունս շուրջանակի զտաճարաւ Տիրամօրն` յանուն սրբոց Առաքելոց, եւ յանուն սրբոյ Լուսաւորչին, եւ յանուն Աբդլմսեհի վկային. եւ հանգոյց ՚ի նոսին զնշխարս ոսկերաց նոցա` զորս առ իւր ունէր. ընդ նոսին եւ զՅակոբայ Արդարոյն, եւ Անդրէի առաքելոյն, եւ Ատովմեանց վկայից, եւ Քառասուն մանկանց Սեբաստիոյ, եւ Կոզմայի եւ Դամիանոսի, եւ Կիպրիանոսի Կարկեդոնացւոյ` Ափրիկեցւոց եպիսկոպոսի, եւ Յուստիանեայ կուսին եւ վկայուհւոյն, եւ սրբոց Ղեւոնդեանց քահանայից: Եւ այսպէս` զամենեսին զսրբոցն պարս (ասէ Նարեկացին ) ունի հաւաքեալ ընդ թեւօք իւրովք` իբր զմայր երանեալ ամենայն կենդանեաց` Տիրուհին եւ Աստուածածինն:
       ե. Եւ իբրեւ այս ամենայն հանդերձեալ պատրաստեցաւ, ապա ըստ հրաւիրելոյ Ստեփաննոսի եպիսկոպոսի` եկին գումարեցան բազմութիւնք եպիսկոպոսաց, վանականաց, կղերիկոսաց, այլեւ մեծամեծ իշխանաց եւ նախարարաց, ընդ որս եւ երեքին եղբարք թագաւորք Վասպուրականի` Աշոտ Սահակ, եւ Գուրգէն Խաչիկ, եւ Սենեքերիմ Յովհաննէս. եւ ամքին հանդէս մեծ յօրինեալ հանդերձ բազմամբոխ ժողովրդովք, եւ փառաւոր թափօր կարգեալ` առին շքով զտապանակն փայտին կենաց. յորում էին եւ այլ անդին մասունք ՚ի գործեաց տնօրէնութեան Փրկչին` որպէս ասացաք. եւ բարձեալ բերին եւ հանգուցին ՚ի տաճարի անդ սուրբ Աստուածածնին ՚ի վանս Ապարանից` ՚ի խորհրդաւոր աւուր աւագ ուրբաթու մեծի պասեքին, յամի տեառն. 983. եւ ՚ի թուական ութեան հայոց. նլբ: Եւ կատարեցին անդ զայն օր` տօնախմբ ութիւն մեծ. եւ մատուցին օրհն ութիւն գոհաբան ութեան առ աստուած` բերկրալի բերանով եւ ցնծալից շրթամբք, ասելով զԴաւթեան սաղմոսն. ետուր երկիւղածաց քոց նշան, զի ապրեսցին յերեսաց աղեղան: Եւ եղեւ անդ անպայման խնդ ութիւն ժողովելոյն առհասարակ. յորոց մի էր եւ պատմագրօղն այսոցիկ սուրբն Գրիգոր Նարեկացի` հանդերձ հարազատ եղբարբ իւրով Յովհաննու, որ էր ՚ի նմին ժամանակի վանական Նարեկայ վանից, եւ ինքն Գրիգոր կարգեալ էր ՚ի վարժապետ ութիւն միանձանց:
       Յետ այսորիկ մեծն այն Ստեփաննոս եպիսկոպոս, որ եւ էր միանգամայն առաջնորդ վանացն Ապարանից, գիտելով զաստուածաշնորհ ձիրս իմաստից` որ տուեալ էին բազմաբաշխ առատութեամբ ՚ի սիրտ եւ ՚ի հոգի երանելւոյն Գրիգորի Նարեկացւոյ, յորդեաց զնա թախանձանօք ՚ի ձեռն թղթոց, զի յօրինեսցէ ներբող գովեստի ՚ի սուրբ խաչն աստուածընկալ` հանդերձ վիպասանական ճառիւք ՚ի վերայ գալստեան եւ փոխադր ութեան այսր Ապարանից խաչի: Եւ նա արար ընդ հրամանի նորա հրաշալի եւ ճարտար բանիւք եւ խորին խորհրդով. որպէս յայտ է ընթերցողաց. եւ առ նմին յերիւրեաց ներբող աննման յամէնօրհնեալ սուրբ Աստուածածինն` ըստ առաւել ութեան սիրաբորբոք տոչորման սիրտ իւրոյ: Եւ ինքն երանելին յետ մահու եղբօր իւրոյ Յովհաննու կեցեալ սակաւ մի եւս ժամանակ ՚ի Նարեկայ վանս, եւ կատարեալ զընթացս հրեշտակակրօն վարուց իւրոց` փոխեցաւ առ անձկալին իւր Քրիստոս ՚ի հասակի իբր յիսուն` կամ յիսուն եւ երկու ամաց, յամի տեառն. 1003. եւ ՚ի թուին հայոց. նծբ. ՚ի փետրվարի. 27. յերկոտասաներորդ ամի Սարգսի կաթողիկոսի` որ յաջորդեաց Խաչկայ. եւ ՚ի չորեքտասաներդ ամի Գագկայ որդւոյ Սմբատայ . եւ թաղեցաւ սուրբ մարմին նորա ՚ի նոյն վանս Նարեկայ` հուպ եկեղեցւոյն սրբուհւոյն Սանդխտոյ. զորմէ տե'ս եւ ՚ի գլ . լզ:
       Յաւելուած
       ա. Աստանօր ՚ի դէպ համարիմ յարել եւ զհամառօտ յիշատակ ութիւն վարուց սրբոյն Մակարայ Հայկազնոյ. զորոյ զվարսն գրեցին երկոքին ժամանակակից պատմիչք` կրօնաւորք գանտավեցիք` յազգէ լատինացւոց, միս` հրամանաւ Երեմբոլտայ աբբայի, եւ միւսն` Սիւգերայ աբբայի. որոց առաջինն լեալ էր եւ ականատես նմին, եւ առաջիկայ թաղման նորա. եւ երկրորդն քանի մի ամօք զկնի. որ եւ սա ինքն առաջիկայ եղեւ փոխադր ութեան մարմնոյ սրբոյն. եւ կան գրուածք նոցա տպագրեալ ՚ի մատենագրութիւնս Պոլլանտեանց. յապրիլի. 10. հատ ա. երես. 873 մինչեւ ՚ի 896. թո'ղ զայլ մատենագիրս:
       ՚Ի ժամանակս վրդովման աշխարհիս Հայոց, յորում բազումք ելեալ ՚ի հայրենի երկրէ ցիրեւցան անկան յալեւայլ քաղաքս, մի ոմն յաւագ իշխանացն հայոց` որում անուն էր Միքայէլ չոքաւ յԱնտիոք` հանդերձ բարեպաշտ կնաւն` որ կոչիւր Մարիամ. զի կային անդ յԱնտիոք եւ այլ ազգակիցք նորա. որք յառաջագոյն գնացեալ էին անդր: Մնացեալ Միքայէլի եւ Մարիամ յԱնտիոք զժամանակ ինչ` ծնաւ նոցա որդի մի. զոր մկրտեաց եպիսկոպոս քաղա աշխարհին Մակարիոս, եւ յիւր անուն կոչեաց զնա Մակար: Աճեցեալ սակաւ մի մանկանն` սնաւ եւ զարգացաւ յեպիսկոպոսարանի անդ բարի վարուք եւ իմաստութեամբ, մարզեալ ՚ի դպրութիւնս ո'չ միայն ՚ի բնիկ լեզու պայկական, այլեւ ՚ի յունարէնն եւ յասորերէնն. եւ օր ըստ օրէ ծաղկեալ յառաքինական կեանս եւ ՚ի մաքրափայլ սրբութեան` իբր անմարմին ՚ի մարմնի քաղաքավարելով` եղեւ սիրելի եւ գովելի յաչս ամցն. զորոյ զպատուական առաքինութեանց ներբօղ` այսպէս սկսանի նկարագրել մին ՚ի ժամանակակից մատենագրաց. ընդ նմին դրուատելով եւ զաշխարհն հայոց` ուստի էր ծագումն նորին . Ակն ասէ ազնուագին թագաւորական, պերճապայծառ վայելչութիւն Հայաստանեայց. զոր ոչ ձեռն արուեստահնար ճարտարի, այլ` ամենեցուն ճարտարապետն Աստուած ընդելուզեալ յերիւրեաց յիւրականն թագ. փառք ծնօղաց, եւ յոյս ակնկալ ութեան սիրելեաց, պանծալի մանուկն Մակար, շառաւիղեալ յազնիւ զարմէ աւագաց իւրոյ աշխարհին… Յետ Աստուծոյ արարչին իւրոյ` ՚ի լոյս ընծայեցուցիչ սորա եղեւ Հայաստան աշխարհ. աշխարհ` որ ՚ի սկզբանց եւ այսր ծնօղն է բազմ ութեան ազատ արանց քաջազանց. որ հզօր պաշտպանն է հաւատոյ եւ ճշմար տութեան եւ ամենայն արիական առաքինութեանց. որում ՚ի մէջ այլոց պանծալի բարելաւութեանց իւրոց վիճակեցաւ եւ այսր անկշռելի բարւոյ լինել ընձիւղիչ յայսմ եւ ՚ի սոյն ժամանակի:
       բ. Եւ եղեւ ՚ի հասանել Մակարիոսի եպիսկոպոսի ծերունւոյ ՚ի վախճան կենաց` յանձն արար կարգել ՚ի տեղի իւր զնա ինքն զՄակար հայկազուն վասն սքանչելի վարուց նորին. որ եւ էր ՚ի նմին ժամանակի իբր քսան եւ հինգ երեսուն ամաց: ՚Ի նստիլ սորա յաթոռ եպիսկոպոսութեան` առաւելապէս հոգ կալաւ խնամ տանիլ տնանկաց եւ կարօտելոյ . եւ էր զարդարեալ տուն նորա բազմութեամբ աղքատացն Քրիստոսի, կուրաց, կաղաց, համերց եւ այլոց վտանգելոց. զորոց հանապազ լնոյր զպէտսն: Եւ առեալ յաստուծոյ շնորհս բժշկութեան` որոց միանգամ ինքնին ձեռօք իւրովք մատակարարէր զկերակուր, ազատ լինէին նոքա յախտից իւրեանց. այլ զայս ամենայն ծածկէր երանելին` իբր յայլմէ պատճառէ ասելով լինել զառողջ ութիւն նոցա. բայց չեղեւ հնար թաքուն մնալ. զի եւ այլ երեւելի նշանք եւ բժշկութիւնք կատարեցան ՚ի ձեռս նորա. որովք տարածեցաւ համբաւ սրբ ութեան նորին յերկիրն ասորւոց եւ փոքուն հայոց. եւ դիմէին առ նա բազումք, եւ պատուէին իբրեւ զայր այ:
       Զայս տեսեալ երանելւոյն Մակարայ, եւ անձնապահ լեալ ՚ի փառաց ի` տեղի ետ եւ մեկնեցաւ ՚ի քաղաքէ անտի. եւ առեալ ընդ իւր զչորս ընկերս յազգականաց իւրոց ՚ի հայոց` որոց անուանք էին Յովհաննէս, Պետրոս, Դաւիթ եւ Կոստանդին, սկսաւ շրջիլ անծանօթ կերպարանօք յուխտագնաց ութիւն սուրբ տեղեաց Երուսաղէմի. եւ ունէր ՚ի ձեռին գաւազան մի` եւ խաչ ՚ի վերայ նորա. որով արար բազում սքանչելիս յամենայն տեղիս` ընդ որ էանց, որպէս է տեսանել յընդարձակ վարս նորա: Եւ անդ յԵրուսաղէմ ՚ի քարոզել զբանն աստուծոյ` մատնեցաւ ՚ի ձեռս անհաւատից, որք եդին զնա ՚ի բանտ. եւ ապա տարածեալ զնա ՚ի գետին բազկատարած ՚ի ձեւ խաչի` պրկեցին անդէն. եւ վէմ ջեռուցեալ սաստիկ եդին ՚ի վերայ մերկ կրծոց նորա: Այլ նա ՚ի ձեռն հրեշտակի տեառն անվնաս զերծեալ յամենայնէ, եւ նշանս մեծամեծս ցուցեալ` դարձոյց զոմանս ՚ի հեթանոսաց ՚ի հաւատս Քրիստոսի: Եւ յետ բազում գործոց իբրեւ սկսան փառաւորել զնա յոյժ, ել անտի հանդերձ ընկերօք գնալ յօտար երկիր` զի մի ' ոք ծանիցէ զնա. եւ չոքաւ յաշխարհն արեւմտից ՚ի Գերմանիա. եւ անցեալ ընդ գաւառն Բաւարիա եւ ընդ Մոգունտիա` արար սքանչելիս յամենայն տեղիս, բժշկելով զհիւանդս զանդամալոյծս, եւ լուսաւորելով զկայրս. զորոց երկար գրեն պատմիչք:
       Հուսկ յետոյ յամի տեառն. 1011. զտեղի էառ յերկիրն Փլանդրիոյ` որ է Ֆիանտրա` ՚ի սահմանս Բելգաց, այսինքն Ֆիլեմէնկից. ՚ի քաղաքն Գանտավայ, ՚ի վանս սրբոյն Բաւոնի` տարի մի: Անդ եւս սրբութեամբ պայծառացեալ, եւ յոգնաթիւ հրաշագործութիւնս կատարեալ, սքանչելի եղեւ անուն նորա: Ընկաւ յայն աւուրսն ժանտախտ ՚ի գաւառի անդ. եւ նա ինքն երանելին Մակար հոգ տարեալ ամենեցուն ընդ կարի դարմանէր զնոսա։ Եւ ապա ինքն եւս ըմբռնել ՚ի նոյն` յայտնի գուշակեաց բազմաց, թէ ՚ի մեռանիլ իմում դադարեսցի ժանտախտս. Զայս ասացեալ աւանդեաց ապա զհոգի իւր յապրիլի. 10. յամի տեառն. 1012. եւ ՚ի նոյն ժամու ընդ կանխագուշակ լինելոց նորա անհետ եղեւ աղէտ ժանտամահուն ՚ի սահմանաց անտի. Եւ այնուհետեւ եղեւ նա բարեխօս ըմբռնելոցն ՚ի հիւանդութենէ անտի. յորս եւ բազում անգամ յայտնի եցոյց զօգնական ութիւն իւր ակներեւ սքանչելեօք. որպէս գրեն բազում հաւատարիմ մարդիկ, եւ յիշատակագիրք: Եւ ոչ այսչափ միայն, այլեւ վասն ո ' եւ իցէ ախտից եւ հիւանդութեանց` որք միանգամ դիմէին ՚ի գերեզման նորա` ընդունէին զառողջութիւն. որոյ սակս իսկ յետ յիսուն եւ հինգ ամաց վախճանի նորա` յերեւելի տեղի փոխադրեցաւ մարմին նորուն յամի տեառն. 1067. եւ մասունք նշխարաց նորա սփռեցան յայլեւայլ տեղիս ՚ի բազում աշխարհս. եւ կառուցեան բազում խորանք յանուն նորա. եւ դասեցաւ ՚ի սրբազան գահէն ՚ի թիւս սրբոց. նաեւ կարգեցաւ եղբայր ութիւն բարեպաշտ անձանց ՚ի պատիւ նորա: Եւ զայս ամենայն թէ ոք կամիցի մի ընդ միոջէ տեղեկանալ, պարտ է ընթեռնուլ զընդարձակ վարս նորա. զորոյ զներողական պատ մութիւն յաւարտ հասուցեալ միոյ ՚ի ժամանակակից պատմագրաց որ առաջիկայ էր եւ փոխադր ութեան մարմնոյ սրբոյն, կնքէ զբան իւր` կոչելով զերանելին. Ո'չ ոսկի սոփերայ, այլ` ծաղիկ ընտիր Հայաստանեայց. եւ սուգ երկրին ասորւոց` (վասն ղրկելոյ նոցա ՚ի վայելչութենէ նորա ). փառք Փլանդրացւոց եւ վայելչութիւն Գանդավացւոց. որ եւ այժմ թագաւորէ յերկինս, երբեմն պանդուխտ գոլով եւ նշդեհ յերկրի վասն աստուծոյ:
       գ. Համանման այսմ սրբոյ ծաղկեցաւ եւ Սիմէոն հայ միայնակեաց, այր սքանչելի սրբութեամբ` եւ փայլեալ նշանագործութեամբք. զորոյ զվարս գրեաց լիագոյնս կրօնաւոր ոմն ժամանակակից ՚ի կարգէ սրբոյն Բենեդիկտոսի. որոյ գործքն տպագրեալ կայ ՚ի մատենագրութիւնս Պոլլանտեանց. ՚ի յուլիսի. 26. հատ. զ. երես. 324. մինչեւ ՚ի 337: Գրեցին նաեւ այլք բազումք ՚ի նոյն կարգէ , եւ այլ եւս երեւելի մատենագիրք, որք յիշատակին անդ. յերես. 319:
       Այս երանելիս Սիմէոն, որ եւ Շմաւոն` էր յաշխարհէ Մեծին Հայոց ՚ի տոհմէ ազատաց, որդի ուրումն ազնուական իշխանի` որ ունէր զպատիւ զօրավարութեան: Եւ ծնունդ նորա եղեւ ՚ի թուին հայոց իբր. նե. մօտ ՚ի նոյն ամս` յորս ծնաւ երջանիկն ՚ի սուրբս Գրիգոր Նարեկացի: Եւ ՚ի մանկութենէ անտի Սիմէոն բազմեռանդն ՚ի պաշտաման աստուծոյ, աղօթասէր պահացօղ` աշխարհայնոցս ատեցօղ: Իսկ ծնօղք նորա բռնադատեալ զնա յակամայս մուծին ՚ի կարգ աշխարհի, այլ նա ՚ի նոյն իսկ աւուրս հարսանեաց` առանց մերձենալոյ ՚ի հարսն իւր` ըստ օրինակի սրբոյն Ալեքսիանոսի խոյս ետ ՚ի տանէ հօր իւրոյ. եւ գնաց ՚ի վանս ինչ հայոց` կրօնաւորիլ անդ ընդ կանոնաւ մեծին Բարսղի. որպիսի էին յայնմ ժամանակի եւ վանք Կամրջաձորոյ եւ Սեւանայ, Հաղբատայ, եւ Սանահնի, եւ այլք յիշատակեալք ՚ի գիրս մեր:
       Անդ զամս ինչ մարզեալ Սիմէոնի ՚ի կարգս կրօնաւորութեան, եւ առաւելեալ յամ առաքինութիւնս` լցաւ հոգւով սրբով. եւ ցանկացեալ անապատական վարուց միայնակեցութեան ըստ որում գրեն ոմանք ՚ի պատմչաց` չոքաւ մօտ ՚ի ձորն Երասխայ այն եւ երկիր Արշարունեաց. եւ առանձնացաւ ՚ի խրճթի միում հանդերձ երկու աշակերտօք, զգեցել խարազն կոշտ ՚ի ներքուստ զբոլոր մարմնով, յորում եւ զոր ամենայն ՚ի խիստ ճգն ութիւնս առաքինացեալ խաչէր զմարմին իւր: Հրաժարեալ էր յամենայն կերակրոյ` եւս եւ ՚ի հացէ, եւ լոկ զարմատս բանջարոց ճարակելով կեայր, եւ երբեմն զպտուղս ՚ի վայրենի անկոց. եւ ջուր չափով ըմպէր: Արար անդ բազում հրաշս յարոյց եւ զմեռեալ մի` որ էր աշակերտ իւր Ստեփաննոս անուն: Եւ հռչակեցաւ անուն սրբ ութեան նորա յայնոսիկ կողմանս: Զորոյ զբազում հանգունատիպ անձինս զծաղկեալսն յայնմ ժամանակի անդէն ՚ի Հայս յիշատակէ եւ Ասողիկն` ականատես գոլով յասելն. գ. 7. զկնի պատմութեան վանորէից. Իսկ զմիայնաւորացն բազմամարդ առաքինութիւնս զիա՞րդ մարթասցուք սակաւ բանիւ ասել. որք խաչակցեալք խաչելոյն Քրիստոսի` քաղցիւ եւ ծարաւով, եւ հանապազամեռիկ կենօք քաղաքավարեալք ՚ի ժամանակին յայնմ: Յորոց մի էր եւ ճգնազգեացն այն Սիմէոն ծառայ Քրիստոսի` որ կարգեցաւ առաջնորդ մայրավանիցն Հաղբատու յիշատակելն յԱսողկայ. գ. 8. եւ միւսն աւասիկ սոյն այս Սիմէոն. զորմէ եւ հնար իսկ էր տարակուսիլ` թէ իցէ նոյն , յառաջ շարժելով զժամանակ ծննդեան նորա ըստ հաշուելոյ այլոց:
       Սա ինքն Սիմէոն յետ կալոյ ՚ի վանական ութեան եւ ՚ի միայնակեց ութեան ամս ինչ` փախուցել ՚ի փառաց` ցանկացաւ շրջիլ յուխտ ՚ի սուրբ տեղիս Պաղեստինոյ, եւ անդ վարել զճգնաւորական կեանս. (որպէս արար եւ առաջնորդն Կարուց զկնի սակաւուց` ըստ գրելոյ Գրիգորի Մագիստրոսի ). եւ եկեալ յԵրուսաղէմ ագաւ մօտ ՚ի տուն մի, ուր կային եօթն դիւահարք. եւ անուամբն Աստուծոյ սաստեալ եհան զդեւսն ՚ի նոցանէ. արար եւ զայլ բազում սքանչելիս անդ: Եւ ՚ի տարածիլ համբաւոյ նորա` ընկալաւ զնա առ իւր Արսէն եպիսկոպոս քաղաքին. եւ բազում աւուրս զփորձ առեալ առաքինի եւ քաղցր բարուց նորա եւ խոնարհ քաղաքավարութեանն` զուարճանայր ՚ի հոգի իւր, եւ մխիթարիւր ՚ի նմանէ իբր ՚ի հրեշտակէ աստուծոյ: Իսկ Սիմէոն տեսեալ` թէ պատ ութիւն անդ յամենեցունց, յետ կատարելոյ զուխտ իւր` ել անտի գնալ ՚ի կողմանս արեւմտից. զի անդ ասէ ոչ ոք ճանաչիցէ զիս: Եւ դէպուղիղ հասեալ ՚ի Հռովմ ՚ի հանգիստ սրբոց առաքելոցն Պետրոսի եւ Պօղոսի զկնի աւուրց ինչ յանդիման եղեւ մեծի քահանայապետին Բենեդիկտոսի ութերորդի (կամ ըստ ոմանց եօթներորդի ), մինչդեռ նստել էր նա բազմութեամբ եպիսկոպոսաց եւ պաշտօնէից ՚ի վկայարանի սրբոյն Յովհաննու Մկրտչի. եւ ապա մեկնեալ ՚ի խորշ մի եկեղեցւոյ` սկսաւ աղօթել յօտին կալով: Իսկ մի ոմն ՚ի կղերիկոսաց` որ անդն կայր, իմացեալ թէ այն օտարական միայնակեաց յաշխարհէն Հայոց է եւ ազգաւ հայ, սկսաւ անդէն ՚ի մէջ եկեղեցւոյ թշնամանօք խօսիլ զնմանէ ` կոչելով զնա հերետիկոս: Եւ ՚ի սաստել շրջակայից ՚ի կղերիկոսն` զի լռեսցէ, նա առաւել եւս բորբոքեալ ՚ի բարկութիւն` աղաղակ բառնայր` թէ պարտ է քարկոծել զայրդ զայդ, եւ կամ թէ կենդանւոյն իսկ այրել: Իսկ քահանայապետն կշտամբել զկղերիկոսն` հրամայեաց քննել` թէ որպիսի ոք իցէ միայնակեացն այն, եւ տեսանել թէ ունիցի ինչ մոլորութիւն:
       Կայր ՚ի նոյն աւուրս ՚ի Հռովմ եւ եպիսկոպոս ոմն պանդուխտ եկեալ յաշխարհէն Հայոց, որ եւ էր տեղեակ լեզուին հռովմայեցւոց. զսա կացուցին թարգման. եւ ՚ի ձեռն նորա քննեալ զՍիմէոն` գտին զնա յուղիղ դաւանութեան. զի յանդիման ամենեցուն բարբառեցաւ նա, եւ ասէ. ես զնոյն հաւատս ունիմ` զոր ունի ընդհանուր եկեղեցին Քրիստոսի, հաստատեալ ՚ի վերայ հիման առաքելոյ եւ մարգարէից, զոր եւ անշուշտ աւանդեցին մեզ սուրբ զոր վարէին եկեղեցիք Հայաստանեայց: Եւ իբրեւ թարգմանեցաւ բան նորա ՚ի լսելիս ամենեցուն, անդէն հրաւիրեաց սրբազան պապն զնա առ ինքն. եւ մեծարեաց պատուով. եւ սիրեաց զնա յոյժ. մանաւանդ զի տեսանէր զնա այր լի աւուրբք` համեստ կերպարանօք, խոնարհ եւ հեզ. նուազեալ ամենեւին ՚ի շքոյ մարդկային գեղեցկութեան, եւ փայլել աստուածային առաքինութեամբք. յորոյ վերայ յայտնի երեւէր շնորհք հոգւոյն սրբոյ:
       Եւ ահա անդէն վաղվաղակի եհաս պատուհաս ՚ի տեառնէ ՚ի վերայ կղերիկոսին` որ չարախօս եղեւ զերանելւոյն. զի այսահարել նորա առաջի բազմութեան` հարաւ զգետնի. այլ գթացեալ ՚ի նա սրբոյն` արար աղօթս ՚ի վերայ նորա, եւ կնքեալ նշանաւ խաչի` բժշկեաց զնա: Եւ քահանայապետն առաւել եւս պատիւ ցուցել առն աստուծոյ` ետ նմա առանձին օթեւանս բնակութեան. ուր ընթացան առ նա բազում հիւանդք եւ ախտաժէտք. եւ նա աղօթս արարեալ ձեռն դնէր ՚ի վերայ նոցա, եւ խաչանիշ կնքելով բժշկէր զամենեսին . Եւ ՚ի բերել առ նա բազմաց ընծայս մեծամեծս` նա հրամայէր տալ աղքատաց եւ պանդխտաց, որբոց եւ այրեաց:
       դ. Եւ իբրեւ ետես երանելին, թէ կարի իմն խռնի զնովաւ ամբոխն, փախեաւ գիշերայն ՚ի քաղաքէ անտի` գնալ յայլ տեղիս ՚ի յուխտաւոր ութիւն սրբոց: Եւ յանցանել իւրում ընդ ծովեզերայ սահմանս երկրին Դոսկանայ` դէպ եղեւ նմա ագանիլ ՚ի մենաստանի միում, ուր ոմանք ՚ի ստահակ անձանց տեսեալ զնա գծուծ զգեստուք եւ այր անծանօթ այպն արարին զնա իբր զյիմար ոք եւ զանազգի, եւ խոշտանգեցին գանիւք եւս: Իբրեւ եհաս լուր այսր յականջս առաջնորդի տեղւոյն, եւ իրազեկ եղեւ` թէ այս այն Սիմէոն միայնակեաց է` որոյ անուն հնչեալ էր ՚ի Հռովմ, պատուհասեաց զհարուածողս նորա` եւ եդ զնոսա ՚ի բանտ խաւարչտին: Իսկ ինքն երանելին Սիմէոն գնացեալ լռելեայն ՚ի գիշերի` յաղօթս եկաց առ դուրս բանտին եւ բացեալ սքանչելեօք` եմուտ ՚ի ներքո եւ արձակեալ զնեղիչս իւր` խօսեցաւ առ նոսա իւրով դեռակիրթ բարբառով ՚ի լեզու իտալերէն, եւ խրատեաց զնոսա` հայիլ ՚ի պանդուխտս եւ յաղքատս իբրեւ ՚ի ծառայս Քրիստոսի: Իմացեալ զայս առաջնորդին, եւ սքանչացեալ յոյժ` կոչեաց զՍիմէոն առ ինքն, եւ եհարց զքաղաքավար ութիւն նորա, իսկ նա պատճառելով զանտեղեակն լեզ ութիւն արեւմտեայց` յետ խոնարհական բանից լռեաց եւ ոչ պատմեաց ինչ զանձնէ: Ել անտի երանելին երթալ ՚ի քաղաքն Պիզայ. եւ ՚ի ճանապարհի դիմեաց ընդ առաջ նորա դեւն ՚ի կերպարանս վիշապի` իբր թէ կամելով կլանել զնա. եւ ասէ ցնա. ու՞ր գնաս աղճատեալ միայնակեաց. եւ նա ասէ. ուր փրկիչն իմ առաջնորդեսցէ ինձ. եւ անդէն նշանաւ խաչի անհետ արարեալ զիշխանն խաւարի` ընթանայր զճանապարհ իւր: Եւ հասեալ ՚ի Պիզա` օթեւանս կալաւ ՚ի տան աղքատի միոյ. եւ ապա յելանել իւրում անտի պատահեցաւ առն միում, որ համեմատեալ էր զէշ իւր` իրարու թէ ունիցի գնալ հեռագոյն ուրեք. սա իբրեւ ետես զՍիմէոն` ասէ. ե'կ հայրիկ նիստ ՚ի վերայ սորա, եւ տարայց զքեզ ուր եւ հաճիս. եւ զայս ասացեալ` եբարձ զՍիմէոն եւ հեծոյց ՚ի վերայ իշոյ իւրոյ. եւ կալեալ ինքնին զերասանակն` եբեր մինչեւ ՚ի քաղաքն Լոկանա: Անդ ագան ՚ի տան հրէի ուրումն, ուր եւ նա ինքն Սիմէոն քարոզութեամբ եւ նշանագործութեամբք դարձոյց զհրէայն ՚ի հաւատս Քրիստոսի, ընդ նմին եւ զայլ հրէայս` որք էին անդ. եւ ազդ արար եպիսկոպոսի տեղւոյն` մկրտել զնոսա եւ եղեւ անպատմելի ուրախ ութիւն բովանդակ քաղաքին:
       Եւ այն ինչ կամէին պատուէլ զայրն աստուծոյ, փախստեայ գնաց նա անտի, եւ անցեալ ընդ մօտակայ գիւղ մի` ետես անդ քանի մի հիւանդս եւ ջերմնոտս եւ ողջացոյց զնոսա. սոյնպէս արար եւ յայլ բազում տեղիս` ընդ որս էանց: Եւ ապա ՚ի գալ նորա ՚ի կողմանս Բարդոնայ լերին` անդ յայտնեաց նմա զինքն ուղեկիցն նորա, եւ ասէ. Աստուած հրամայեալ էր ինձ ՚ի տեսեալն` մինչեւ ցայսր ածել զքեզ իշովս. եւ առեալ զօրհն ութիւն ՚ի սրբոյն` մեկնեցաւ եւ գնաց. եւ պատմէր ամենեցուն զսքանչելիս նորա: Իսկ Սիմէոն շրջեալ այնուհետեւ հետիոտս ՚ի բազում ուխտատեղիս` արար եւ զայլ բազում նշանս, բժշկելով զկոյրս, գնացուցանելով զկաղս. որպէս է տեսանել ՚ի վարս նորա:
       Եւ ապա յուղի անկաւ դիմել ՚ի Սպանիա, եւ ՚ի ճանապարհի տեսեալ զկոյր ոմն նստեալ առ ափն գետոյ` ասէ ցնա. եղբայր լուասցուք զձեռս մեր եւ զերեսս ջրով գետոյս. եւ ՚ի միասին փութասցուք երթալ տեսանել զպատարագս. զի հնչեցուցանեն զզանգակս. եւ կոյրն անսացեալ նմա` լուացաւ. եւ ապա մատեաւ երանելին եւ ինքնին սրբեաց թաշկինակաւ զջուրն յերեսաց կուրին. եւ նոյնժամայն բացան աչք նորա. եւ գնաց զհետ սրբոյն. եւ ոչ երբէք մեկնեցաւ ՚ի նմանէ: Հասեալ սրբոյն ՚ի Սպանիա ` գնաց ՚ի քաղաքն Կոմպոստեղայ յուխտ սրբոյն Յակոբայ առաքելոյ: Ազդ եղեւ թագաւորի տեղւոյն համբաւ երանելւոյն. եւ զի էր նորա դուստր մի այսահար, աղաչեաց զնա վասն նորա. եւ սուրբն աղօթիւք եհան զդեւն: Եւ ՚ի մատուցանել նմա արքայի ինչս բազում` ոչինչ էառ ՚ի նմանէ. եւ խոյս ետ անտի:
       ե. Զկնի այսորիկ գնացեալ ՚ի Բրիտանիա, եւ յետոյ ՚ի Գաղղիա, եկն ապա եւ զտեղի էառ յԻտալիա ՚ի սահմանս քաղաքին Մանդուայու` որ եւ ասի Մանտովա. եւ բնակեցաւ ՚ի մենարանի միում կրօնաւորաց ՚ի կարգէ սրբոյն Բենեդիկտոսի աբբայի ՚ի վանսն կոչեցեալ Պադոլիռան` վասն լինելոյ ընդ մէջ Պադոս եւ Լառիոն գետոյ: Եւ հայր վանացն` Վեներանտոս անուն` հիւրընկալեաց զնա սիրով եւ պատուով , եւ եհարց զազգէ եւ զգաւառէ նորա. եւ հայեցեալ ՚ի կերպարանս նորին` յայտնի գիտաց` թէ այր Աստուծոյ եւ նա: Եւ եկաց անդ երանելին Սիմէոն` ցանդ պարսպեալ աղօթից, եւ բարի օրինակ լեալ ամենայն միանձանց. յորոց մի էր եւ նա` որ գրէ զայսոսիկ իբրեւ ականատես նորա. եւ սքանչանալով խօսի զնմանէ. Էր նա ասէ ճշմարիտ աստուածապաշտ, խաղաղասէր եղբայրասէր. պահօղ լռութեան բերանոյ. ողորմած եւ բարեգութ առ աղքատս. արժանաւոր մշակ յայգւոջ տեառն. խոնարհ ՚ի քաղաքավարութեան, քաղցր ՚ի խօսակցութեան. հաստատուն ՚ի հաւատս. յաղօթս անդադարելի. ՚ի պահս հանապազորդեան. ՚ի հսկմունս անխոնջ… Եւ ով կարէ ճառել լեզուաւ զմեռուցանել նորա զմարմին իւր ՚ի սուրբ աւուրս աղուհացից: Յերկուս եւ յերիս աւուրս ասէ միանգամ ճաշակէր. իսկ զաւագ շաբաթու եօթնեակ գլխովին անճաշակ անցուցանէր. բայց միայն ՚ի մեծի հինգշաբաթոջ ինքնին խարշել զբանջարս ինչ` բերէր ՚ի սեղան, եւ մատակարարէր եղբարց, եւ ընդ նոսա հաւասարէր: Եւ յերեկոյի աւագ ուրբաթու զօրինակ Փրկչին յանձին բերելով` լնոյր աման ինչ բարկ քացախով, զոր խառնեալ դառն արտասուօք իւրովք` ըմպէր. եւ հսկէր անքուն յայնմ պահէ մինչեւ յօր կիւրակէի: Եւ բաց ՚ի հոգեւորական մտածութեանց` կատարէր հայերէն զամենայն կարգ ժամասաց ութեան եւ սաղմոսերգ ութեան եւ աղօթից, զոր ունէր անդստին յաշխարհէ իւրմէ:
       Զայսպիսի սքանչելի վարս նորա լուեալ մեծ իշխան քաղաքին Մանդուայ` Վոնիփակիոս, բազում անգամ հրաւիրէր զնա յապարանս իւր` առնուլ զօրհն ութիւն ՚ի նմանէ. իսկ Սիմէոն դժուարաւ առնոյր յանձն գնալ` բռնադատեալ ՚ի հրամանէ հօր վանիցն: Արար եւ ՚ի քաղաքի անդ բազում հրաշս. որպէս գրել է ՚ի վարս սրբոյն: Եւ զկնի այսր եհաս նմա հրաւէր կոչման ՚ի տեառնէ. եւ վախճանեալ փոխեցաւ յամի տեառն. 1016. ՚ի յուլիսի. 26. եւ թաղեցաւ ՚ի նոյն վանս: Իսկ թէ քանի ' սքանչելիք գործեցան ՚ի տապանէ նորա ՚ի վերայ հիւանդաց, անդամալուծաց եւ դիւահարաց, երկար լինի գրել, զի բազում են յոյժ. որոց վասն սրբազան պապն Հռովմայ Բենեդիկտոս ութերորդ` որ էր քահանայապետ յայնմ ժամանակի, հրաման եհան կոնդակաւ` կատարել զյիշատակ տօնի նորա. եւ կանգնել յանուն նորա խորանս եւ եկեղեցիս. զնոյն հաստատեաց զկնի սակաւուց եւ Լեւոն ութերորդ, եւ Աղեքսանդր երկրորդ. իսկ կրօնաւորք այնր վանաց Պադոլիռանեայ ամենայն յամէ ութօրեայ յիշատակաւ կատարեն զտօն նորա. եւ ունին զնա ՚ի պատիւ պարծանաց անձանց իւրեանց:
       Կան անդէն ՚ի նոյն վանս ՚ի պահեստի մինչեւ ցայսօր ժամանակի` բաց ՚ի սուրբ ոսկերաց նորա` այլ եւս փափաքելի յիշատակք` ամփոփել յարկեղ. այսինքն խարազն նորա. եւ սաղմոս մի, եւ կտակարան մի հայերէն. զօրս բերեալ էր ընդ իւր սուրբն ՚ի հայրենի երկրէ իւրմէ յաշխարհէն Հայոց: Կայ ասեն եւ թուղթ մի ՚ի հայ լեզու գրեալ առ նա յԱրսենէ հայ եպիսկոպոսէ Երուսաղէմի, զոր ոմանք դնեն լինել պատրիարգ քաղաքին: Սա ինքն Արսէն գրել էր եւ զայլ թուղթ յանձնարարական ընդհանրապէս առ արեւելեայս` յետ ելանելոյ սրբոյն ՚ի Պաղեստինոյ, աղաչելով զիշխանս եւ զեպիսկոպոսունս` խնամ տանիլ նմա ՚ի հասանել նորա յայնոսիկ կողմանս. եւ թէ ով ոք իցէ` տայ ՚ի վերջոյ զայս նշան. է ասէ այս Սիմէոն` միայնակեաց, եւ անապատաւոր. եւ հայ: Այսչափ ինչ համառօտեալ յընդարձակ վարուց երկուց այսոցիկ սրբոցս, դարձցուք ՚ի կարգ պատմութեան մերոյ ` յաւուրս կենդանութեան Խաչիկ կաթուղիկոսի, եւ Սմբատայ տիեզերակալի: