Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Բ.

Հեղինակ
ՉԱՄՉԵԱՆՑ ՄԻՔԱՅԷԼ  

Բաժին
Հայ դասական մատենագրութիւն  

Թեմա
Պատմագրութիւն  
Դիտել
ա. Իսկ Յազկերտ արքայ տեղեկացեալ մեծի տառապանաց նախարարացն` վարկաւ ՚ի միտս իւր, թէ գուցէ ձանձրացեալ եւ լքեալ նոցա ՚ի վշտաց անտի` թողցեն այնուհետեւ զօրէնս քրիստոնէութենէ, եւ երկիրպագցեն արեգական: Սմին իրի առաքեաց առ նոսա պատգամաւոր զՄիհրներսէհ զմեծ հազարապետ իւր, եւ յորդորեաց զնոսա ողոքանօք գոնեա ասէ յետ այդչափ նեղելոյ զգաստացարուք յանձինս ձեր, եւ մի կայք ՚ի նոյն միտս յամառութեան. պարգէ'ք երկիր արեգական, եւ արձակիցիք ՚ի չարաչար կապանոցդ. եւ ունիցիք անդրէն իւրաքանչիւր զկեանսդ եւ զհայրենի պատիւ ձեր. Ետուն պատասխանի երանելի նախարարքն, եւ ասեն վասն փորձելոյ զմեզ եկեալ եւ քո այսր, թէ թագաւորն յղեաց զքեզ: Երդուաւ նոցա Միհրներսէհ, եւ ասէ. չիք բնաւ յայդմ բան աւելի կամ պակաս ` քան զոր ել ՚ի բերանոյ արքայի: Ասեն ցնա երանելիքն. որք միանգամ հաստատութեամբ աշակերտեալ են ճշմարտութեան, ոչ երբէք փոփոխին ՚ի նմանէ. յոր եւ մեք աւադիկ անշարժ կամք. եւ դու մի կարծեր, թէ մեք անգիտութեամբ ինչ կամք ՚ի նեղութեանս. եւ մի համարիր թէ այժմ նեղութիւնք իմաստնացուցին զմեզ. քաւ լիցի. մեք ուրախ եմք յամենայնի. բայց ցաւ է մեզ, զի ընդ առաջինսն չեղաք արժանի կատարել զկեանս նահատակութեամբ: Եւ արդ` աղաչեմք զքեզ` եւ քեւ զթագաւորդ ձեր, մի եւս այլ վասն այդպիսի իրաց ցմեզ հարցանէէք. այլ զոր ինչ եդեալ է ձեր ՚ի մտի վասն մեր, կատարեցէք, եթէ չարչարանօք եւ եթէ մահու :
       Զայս լուեալ ՄիհրՆերսեհի` զարմացաւ , եւ գովեաց իսկ զնոսա ընդ միտս վասն այնպիսի հաստա տութեան նոցա ՚ի հաւատս, եւ երթել պատմեաց Յազկերտի զոր լուաւ ՚ի նոցանէ: Եւ Յազկերտ եթող զնոսա ՚ի նոյն տառապանս մինչեւ ցութուտասներորդ ամ թագաւորութեան իւրոյ: Իսկ Շղոմշապուհ մեծ իշխան քաղաքին Հրեւայ որ եւ կարգեցաւ տէր Ապար աշխարհին, ՚ի վերայ հասեալ անբերելի վշտաց նոցա` էարկ գութ զնոքօք եւ եկեալ առ նոսա` ցուցանէր բազում խնամս. եւ սփոփէր զնա. զծերագոյնս ՚ի նոցանէ իբրեւ զհարս պատուէր, եւ զւանկագոյնս իբրեւ զսիրելի որդիս գգուէր, եւ ջանայր հնարս գտանել վասն ազա տութեան նոցա:
       ՚Ի նոյն ջանս էր եւ իշխան գուգարացւոց Աշուշայ` որ եւ ասիւր բդեշխ Վրաց. մատոյց զաղաչանս վասն այր առ Միհրներսեհ եւ առ այլ իշխանս. այլ չօգտեցաւ ինչ: Մատոյց դարձեալ միւսանգամ զաղաչանս` բազում ընծայիւք, եւ հազիւ ուրեմն հաւանեցոյց զՄիհրներսէհ` խնդրել յարքայէ, զի շնորհեսցէ ինքեան գոնէ զտղայս ինքեան գոնէ զտղայս տանն Մամիկոնեանց, զորս յղեալ էր անդ ուրացելոյն Վասակայ . եւ եթէ ոչ զամենեսին, գրեթէ զորդիս փեսայակցին իւրոյ երանելւոյն Հմայեկայ եղբօր մեծին Վարդանայ: Եւ Յազկերտ իջեալ յաղաչանս Միհրներսեհի` կոչեաց զԱշուշայ առաջի իւր. եւ ետ բերել անդ զերիսն որդիսն Հմայակեայ, որոց անուանք էին Վահան, Վասակ եւ Արտաշէս, եւ յանձն արար զնոսա նմա:
       Զայսպիսի շնորհս ընկալեալ Աշուշայի յարքայէ` անկաւ առաջի նորա. եւ նորաձեւութեամբ իմն երկիր եպագ նմա, մինչեւ զգլուխս իւր հարկանել զգետնի: Զայն տեսեալ արքայի եհարց ցնա. վրաց բդեշխ զի՞նչ է այդ նոր գործ, զոր ցուցեր դու. Ասէ Աշուշայ. բարերար արքայ` նոր պարգեւ շնորհեցիք դուք ինձ, զոր այլոց չէր գտեալ. վասնորոյ եւ ես նոր երկրպագութեամբ երկիր պագի ձեզ, զոր եւ այլոց չէր արարել։ Լուեալ զայս թագաւորին` գովեաց զնա. եւ արձակեաց։ Եւ նորա առել զմանկունսն` գնաց յաշխարհ իւր ՚ի Գուգարս, որ էր ՚ի ձեռս Վրաց. որ եւ ՚ի տան նորա կայր մայր մանկանցն Ձուիկ կոչեցեալ. եւ յանձնեաց զնա նմա զորոյ զքոյրն` զկոչեցեալն Անոյշվռամ ինքն առեալ էր ՚ի կնութիւն: Եւ Ձուիկ սնուցանէր զնոսա յերկիւղին Աստուծոյ եւ ՚ի դպրութիւնս աստուածային գրոց ՚ի տան անդ Աշուշայի: Այլ կրսեր որդի նորա` որ կոչիւր Վարդ մնացեալ էր ՚ի Տայս դայեակս իւր, եւ անդ սնանէր: Լուր առեալ զայսմանէ մեծի նախարարին պարսից Շղոմշապհոյ` զորմէ արդ գրեցաք, վստահացաւ եւ ինքն խնդրել յարքայէ ազատ ութիւն ինչ նախարարաց հայոց. եւ բազում անգամ գրեալ ծանոյց յարքունիս, թէ յորպիսի տառապանս են նոքա` ՚ի կապանս անդ, յայտ արարեալ միանգամայն եւ զիւրաքանչիւրոց նոցա զազնուական ութիւն եւ զմեծազգութիւն: Եւ յետ բազում աղաչանաց էառ յարքայէ հրաման արձակելոյ զնոսա ՚ի կապանայ բանտի միայն, եւ տայոլ ռոճիկս ընտանեաց նոցա. ընկալաւ ՚ի նմանէ ՚ի խոստումն զկնի սակաւ աւուրց թողլոյ զնոսա գնալ յաշխարհ իւրեանց. բայց այս ոչ յաջողեցաւ. քանզի փութով եհաս վախճան կենաց Յազկերտի եւ մեռաւ յիննեւտասներորդ ամի թագաւորութեան իւրոյ, տիրեալ ամս յը. եւ ամիսս ինչ:
       ՚Ի նմին ամի փոխեցաւ յաշխարհէ եւ Մելիտէ կաթուղիկոս կացեալ ՚ի հայրապե տութեան ամս իբր. ե: Եւ յաջորդեաց զաթոռն տէր Մովսէս առաջին, որ էր ՚ի նոյն ազգէ Մանազկերտեայց. որպէս գրէ Փարպեցին: Իսկ յետ մահուն Յազկերտի յարեան ՚ի վերայ միմեանց ՚ի կռիւ որդիք նորա` Որմզդատ եւ Պերոզ` զամս երկուս. որով եւ կրկին խափանեցաւ դարձ նախարարացն. եւ յետ երկուց ամաց յաղթօղ եղեալ կրտսերն այն է Պերոզ, թագաւորեաց ինքն ՚ի վերայ Պարսից ամս. իդ. եւ ամիսս 5. առանձինն ընդ ամենայն սկսեալ ՚ի մահուանէ հօր իւրոյ Յազկերտի մինչեւ ցմահ իւր ամս իբր. իէ:
       բ. Այլ մինչդեռ երկոքին եղբարք յայնմ խռով ութեան էին ապստամբեցաւ ՚ի պարսից արքայն Աղուանից Վաչէ, զորմէ յիշատակել նմք ՚ի վերոյ. երես 86: Քանզի սա յորմէ հետէ եկեալ էր յաշխարհ իւր, հանապազ ՚ի սուգ կայր ՚ի խղճէ մտաց ուրացութեանն. եւ թէպէտ առ ՚ի ներքո պաշտէր զՔրիստոսն բայց առ արտաքս ոչ համարձակեր զնոյն առնել: Ապա իբրեւ ժամանակ եգիտ պարապոյ խորհեցաւ ապրեցուցանել զոգի իւր, եւ զերծանիլ ՚ի խղճէ. եւ որպէս ասէ Եղիշէ լաւ համարեցաւ վասն հաւատոյ պատերազմիլ եւ մեռանիլ. քան ուրացութեամբ ժառանգել զթագաւորութիւնն:
       Իբրեւ լուաւ զայս Պերոզ արքայ դիմեաց զօրու ծանու ՚ի վերայ նորա յառաջնում ամի առանձին թագաւորութեան իւրոյ. իսկ նորա միաբանեալ ընդ իւր զմետասան թագաւորս լեռնակողմանց եւ զմազքթաց ընդդէմ եկաց Պերոզի մեծաւ պատերազմաւ եւ եհար զզօրս նորա չարաչար յոյժ. մինչեւ ստիպել Պերոզայ առաքեալ առ նա հրեշտակս վասն հաշտութեան` դաշամբ ուրաց ութեան հաւատոյ: Բայց նա ոչ էառ յանձն, այլ` յղեաց պատգամ առ Պերոզ, եւ յանդիմանեաց զնա եւ զանողորմ բռն ութիւն ազգի նորա, յիշեցուցանելով թէ զիա'րդ զուր տարապարտուց տառապեցուցին զազգս քրիստոնէից, մանաւանդ զհայս, եւ ո'րպէս աւերեցին զմեզ հայոց. եւ զիա'րդ եղես պատճառ մահու մեծամեծաց աշխարհին. եւ որպէս նենգութեամբ արկին յանձուկ նեղութեամբ եւ ՚ի կապանս զայնպիսի երեւելի նախարարս. ՚ի վերայ այնչափ սիրոյ եւ վաստակոց նոցա ասէ` փոխանակ կեանս շնորհելոյ` զարեւ նոցա հատիր: Եւ այժմ ոչ լա՞ւ է ինձ ասէ զնոցա չարչարանսն յանձն իմ կրեալք զնորա օրէնս քրիստոնէ ութեան ՚ի բաց թողուլ, եւ ուրացութեամբ կալ ՚ի խաղաղ ութեան ՚ի ձեր բռնաւոր տէրութեանդ:
       Իբրեւ ետես Պերոզ, թէ ո'չ բռնութեամբ եւ ո'չ սիրով կարաց ածել զնա ՚ի հաւանութիւն, եհան գանձ բազում եւ առաքեալ յայլեւայլ տեղիս կալաւ ՚ի վարձու զբազում զորս, եւ ետ պատերազմ սաստիկ ընդ նմա տարի մի եւ աւերեաց զկէս աշխարհին Աղուանից. եւ թօթափեաց եւ հեռացոյց ՚ի նմանէ զզօրս նորա. այլ այսու ամիւս ոչինչ կարացեալ նուաճեալ զմիտս նորա` դադարեցաւ ՚ի պատերազմելոյ ընդ նմա:
       Իսկ Վաչէ տաղտկացեալ ՚ի հոգոց եւ ՚ի պատերազմաց` ՚ի բաց եթող զթագաւոր ութիւն իւր. եւ առեալ զաւետարանն Քրիստոսի` մեկնեցաւ յաշխարհէ անտի: Ընդ այս տրտմեալ Պերոզի` առաքեաց առ նա պատգամ հանդերձ երդմամբ, եւ ասէ. մի մեկնիր յաշխարհէդ. եւ ես տաց քեզ թոյլ կենալ ընդ կրօնիդ. եւ արարից զամենայն զոր ինչ եւ կամիս. եւ ահա հանդերձեալ եմ արձակեալ եւ զնախարարս Հայոց յաշխարհ իւրեանց: Իսկ Վաչէ խնդրեաց ՚ի նմանէ զայնչափ ինչ տեղի միայն յաշխարհէ անտի Աղուանից, որչափ ունէր ՚ի սեփական ժառանգութենէ հօր իւրոյ, եւ առեալ զայն` նստաւ անդէն միայնակեցօք հանդերձ. եւ կայր ճգնաւորական կենօք, պարսպել հանապազ յաստուածային պաշտամունս` այնպիսի եռանդեամբ, մինչեւ բնաւ չյիշել նմա` թէ երբեք թագաւորեալ իցէ յառաջագոյն:
       գ. Յետ այսորիկ առաքեաց Պերոզ արքայ զհզատ Վշնասպ նախարար ՚ի քաղաքն Նիւշապուհ տալ սպառ ազատութիւն նախարարաց հայոց, եւ տանիլ զնոսա ՚ի քաղքն Հրեւ առ Շղոմշապուհ նախարար մեծ, եւ զգործ ծառայ ութեան նոցա յանձն առնել նազարապետին Աշտատայ, որ էր հայր նորին Հզատվշնսպպայ. զի յոր ինչ եւ կարգեսցէ նա զնոսա` ՚ի նոյն փոյթ կալցին եւ կատարեսցեն: Եւ նորա եկեալ նախարարսն` ետ նոցա աւետիս վասն ազատ ութիւն իւրեանց. եւ կացեալ ընդ նոսա աւուրս ինչ` կապեցաւ ՚ի սէր նոցա մանաւանդ ՚ի սէր Կամսարականին Արշաւրի: Եւ նոցա փառս մատուցել աստուծոյ ` գոհանային եւ օրհնէին զնա: Եւ այս ազատ ութիւն նախարարացն եղեւ յետ իններորդ ամի կապանաց նոցա` յերրորդ ամի առանձին թագաւորութեն Պերոզի յամի տեառն 461:
       Իբրեւ գնացին նոքա ՚ի հրեւ, կարգեաց Աշտատ ռոճիկս վասն նոցա, եւ մեծ իշխանն եւս Հրեւայ Շղոմշապուհ սէր բազում ցուցեալ առ նոսա խնամ տանէր ամենայն պիտոյից նոցին. եւ բազում բանս գով ութեան գրէր զնոցանէ յարքունիս: Եւ Աստուած կատարէր բազում սքանչելիս բժշկ ութեան ՚ի ձեռն նոցա ՚ի վերայ այսահարաց եւ ախտացելոց՝ մասամբք նշխարաց երանելի Ղեւոնդեացն: Եւ զի հարկ եղեւ ընդ այն աւուրս պատերազմիլ Պերոզայ ընդ այլ թշնամիս, հրամայեաց` զի եւ նախարարք հայոց երթիցեն ընդ իւր. եւ նոցա յօժա րութեամբ գնացեալ բազում քաջութիւնս ցուցին ՚ի պատերազմի. եւ ընդ ասելոյ Փարպեցւոյն, յամենայն կռուոյ օգնականութեամբ հզօրին ողջանդամք յաղթողք եւ անուանիք դառնային: Եւ Պերոզայ տեսեալ զհաւատար մութիւն նոցա` հաստատութեամբ խոստացաւ արձակել զնոսա յաշխարհ իւրեանց. եւ այս եղեւ ՚ի հինգերորդ ամի առանձին թագաւորութեան իւրոյ, եւ կամ յեօթներորդ ամի ՚ի մահուանէ հօր իւրոյ Յազկերտի :
       Եւ ապա ՚ի սկիզբն վեցերորդ ամի առանձին թագաւորութեանն, այն է` ութերորդ ամենայն յետ մահուն Յազկերտի յամի տեառն 464 կատարեալ զխոստումն իւր` բազում պատուով յուղարկեաց զնոսա յաշխարհն նորեանց, կարգել մարզպան Հայոց փոխանակ Ատրորմզդայ զԱտրվշնասպ պարսիկ յՈզմանդեան. Եւ քանզի այսոքիկ երանելի նախարարքս գնացեալ էին ՚ի Պարսս ՚ի չորեքտասաներորդ Յազկերտի, անտի հաշուեալ զժամանակ կալոյ նոցա ՚ի կապանս մինչեւ ՚ի սկիզբն երրորդ ամին առանձին թագաւորութենէ Պերոզի լինին ամք ինն եւ կես եւ ընդ այսմ պարտ է իմանալ զայն բան, զոր ասէ Եղիշէ. գլ ը. երես. 197. թէ նոքա կային ՚ի տառապանս` զինն ամենայն եւ զվեց ամիս: Եւ զի յետ երկուց ամաց. այն է ՚ի հինգերորդ ամի Պերոզի` խոստացաւ նա արձակել զնոսա, այն համարի երկոտասաներորդ ամենայն վտարանդութենէ նոցա. յորում ամի արձակեցին նոքա զերանելին Աբրահամ յաշխարհն Հայոց. վասն այն ասէ Եղիշէ. գլ. ը. երես. 193. թէ ծառայ ութիւն նորին Աբրահամու յերկարեցաւ մինչեւ յերկոտասաներորդ ամենայն պատժաւորացն այսինքն նախարարացն եւ այլոց կապելոց, որք ՚ի յաջորդ ամի արձակեցան ՚ի Պերոզէ գնալ յաշխարհն իւրեանց:
       դ. Եկեալ երանելի նախարարացն ՚ի Հայս եւ տեսեալ զընտանիս, զազգայինս եւ զծանօթս իւրեանց՝ ուրախ եղեն եւ ուրախացուցին զնոսա, եւ զայլս` որք հաստատութեամբ ունէին զհաւատս. եւ առ հասարակ պարապեալք ՚ի գոհութիւնս Աստուծոյ պաշտէին ուրախութեամբ զաստուած: Եւ փոխանակ այնչափ չարչարանաց` զորս կրեցինն ՚ի փառս Քրիստոսի, ընկալան յաստուծոյ մեծամեծ պարգեւս հոգեւորականս յորս վայելեալ բերկրէին ՚ի հոգիս իւրեանց: Բայց սակայն կային եւս ՚ի մեծի տրտմութենէ զի ոմանք ՚ի նախարարաց աշխարհին թուլացեալք ՚ի հաւատս վարէին իբր զհեթանոս. եւ ինքեանք չէին ձեռնհաս յուղղ ութիւն վերածել զնա:
       ՚Ի գալ նախարարացն ՚ի Հայս յետ իբր տարւոյ միոյ հասել վախճան կենաց կաթուղիկոսին Մովսէսի առաջնոյ փոխեցաւ յաստեացս կացեալ ՚ի հայրապե տութեան ամս. ը: Եւ եդին ՚ի տեղի նորա զմի յաշակերտաց սրբոյն Սահակայ եւ Մեսրոպայ զերանելին Գիւտ. որ էր ՚ի գաւառէն Տայոց ՚ի գեղջէն Արահեզայ, ՚ի հասակի իբր եօթանասուն ամաց. այր սուրբ` լի գիտութեամբ եւ իմաստութեամբ եւ քաջ տեղեակ յունական դպրութեանց, յորդաբուխ ՚ի բանս եւ առատ ՚ի վարդապետութիւն,. որ եւ բազում կարգաւորութիւնս եմոյծ ՚ի ժառանգութիւնս հայոց եւ յեկեղեցական պաշտամունս։ Եւ եղեւ նա իբրեւ զջահ լուսապայծառ յաշխարհի մերում: Այլ սակայն բազումք գտան, որք փոխանակ լուսաւորելոյ ՚ի հոգեւոր ճառագայթից նորա` կամակար մտօք խաւարեցան. եւ մերժելով զլուսաւոր բանս նորա` չոքան զհետ ուրացելոյն. զի տեսեալ ` թէ որք ուրանանն պատուին ՚ի պարսից չար օրինակ անձանց կալեալ զնոսա` ինքեանք եւս փառաց հասանելոյ` եւ դիւր ութիւն գտանելոյ յուրացելոյ համարի եղեն. եւ բացին նաեւ կրակատունս ՚ի քաղաքս իւրեանց. եւ տանուտրական պատիւ յանհաւատից` սկսան վարիլ հեթանոսաբար. օրըստօրէ յաճախէին ՚ի չարիս, եւ ՚ի նոյն բորբոքէին. եւ ոչ ոք իշխէր շրջուցանել:
       Եւ էր այնուհետեւ Փարպեցին ականատես տեսանել ՚ի տեղիս յաշխարհիս հայոց զլաւութիւնն հեռացեալ, զիմաստութիւն կորուսեալ, զքաջ ութիւն օտարացեալ եւ մեռեալ եւ զքրիստոնէ ութիւն թաքուցեալ: Եւ որ երբեմն զօրքն հայոց եւ մէջ այլոց զօրաց ամի քաջանուն երեւէին եւ զօրագլուխ անուանիք եւ յաղթօղք յանկրօնս լինելով նոցա զայնու ժամանակաւ եւ ՚ի բաց ՚ի կտակարանացն Քրիստոսի հեռանալով, ծաղր էին ամենեցուն եւ կատականք:
       Եւ թէպէտ ուխտապահ նախարարք եւ որդիք, նոցա ընդ որս եւ այլք բազումք ՚ի կարգէ ազատաց, եւ անհատաց. եւ անհամար անձինք ՚ի ռամիկ ժողովրդոց ՚ի կրօնս աստուածպաշ տութեան փայլէին, բայց նոքա յերկիւղի կային վասն ամպարշ տութեան ժամանակին. եւ ընդ գրելոյ Փարպեցւոյն` զգուշաւորքն ՚ի նոցանէ որպէս նապաստակք ՚ի սլացմանէ գիշակեր արծուեաց` ՚ի ծերպս վիմաց եւ կամ ՚ի մացառուտ տեղիս մայրեաց ղօղեալք թաքչէին. կարեւոր համարէին համբերութեամբ ՚ի քրիստոնէական կարգի վախճանել, քան թէ փառախնդիր յածմամբ պատահել ուրաց ութեան եւ կորնչել. լաւ համարէին ընդ բանի գրոյն զնախատինս վասն Քրիստոսի` քան առ ժամանակ մի թաթաւել ընդ սնոտի փառս աշխարհիս, եւ յաւիտենից տանջանացն լինել արժանաւոր:
       Իսկ այլք ոմանք յերեւելի նախարարաց ամրացուցեալ զքաղաքս իւրեանց զօրականօք եւ պաշարօք ` կային լռութեամբ իբր յանհոգս. եւ ոչ եւս էր տեսանել այնուհետեւ ՚ի Հայաստան աշխարհի ո'չ քաջ ութիւն զինուց, եւ ոչ մեծագործ ութիւն ինչ. մինչեւ ՚ի կարգս անպիտան ազգաց համարիլ պարսից զհայս: Ուստի եւ ինքն իսկ թագաւորն Պերոզ ՚ի խօսիլ իւրում առաջի մեծամեծաց իւրոց` ասաց երբեմն այսպիսի ինչ. ՚ի թագաւորութեան իմում թէպէտ եւ անպիտան համարեալ են ասորիք, բայց անպիտանագոյն եւս տեսանեմ զհայս: Եւ այս լուր` ասէ Փարպեցին` արժանի ' էր լալոց եւ ողբալոյ. քանզի ազգ մեր ՚ի նախկին ժամանակս միշտ արի եւ անպարտելի անուամբ յիշատակեալ լինէր. որպէս յայտ է եւ ՚ի պատմութեանց. եւ սակայն ՚ի ժամանակի աստ թողլով ոմանց զկրօնս քրիստոնէ ութեան եւ թուլանալով այլոց յար ութիւն քաջ ութեան անուանեցան անպիտան եւ խոտան:
       Յայսպիսի խաւարազգած ժամանակի` որք միանգամ մնացեալ էին յաշակերտաց սրբոյն Սահակայ եւ Մեսրոպայ, սուրբն Եղիշէ, սուրբն Մովսես Խորենացի, եւ այլք ոմանք, թէպէտ եւ իբրեւ աստեղս փայլէին, բայց տեսեալ յայսչափ վրդով ութեան զաշխարհն` մեկնեալ յամբոխէ մարդկան` առանձնացան ՚ի վանորայս եւ յանապատ տեղիս իբր յանծանօթս. եւ պարապէին հոգեւորական կրթութեանց, եւ շարադր ութեան գրոց, եւ թարգման ութեան պէսպէս օգտակար եւ հոգեշահ մատենից. զորոց յիշատակեալ եմք յերկրորդ գիրս . գլ . կ:
       ե. Յաւուրս ժամանակացս այսոցիկ նստաւ նոր թագաւոր յաշխարհին հոնաց. եւ զորաժողով լեալ դիմեաց գալ անթիւ բազմութեամբ ՚ի վերայ Պարսից. եւ հասեալ յափն Կուր գետոյ` նստաւ անդ. եւ անտի ասպատակ սփռեալ յԱղուանս եւ ՚ի Վիրս` խաղաց ինքն ՚ի կողմանս Մարաց: Իսկ մին յիշխանաց նորա ել ՚ի կողմանս Խաչենոյ յաշխարհին հայոց. եւ ասպատակութեամբ էառ աւար եւ գերի բազում, եւ էած զնոսա յընդարձակ բլուր մի. եւ անդ կացեալ աւուրս ինչ ` զոմանս ՚ի մօտակայ բնակչաց տեղւոյն կալեալ սպան վասն հաւատոյ. ընդ որս եւ զԱթանաս քահանայ, որ եկել էր յԵրուսաղէմ, եւ զերկու ընկերս նորա, եւս եւ զոմանս յաշակերտաց սրբոյն Մեսրոպայ, որք կային անդ եւ ճգնէին խոտաբուտ կենօք. ՚Ի մէջ գերելոցն` զորս էառ նա ՚ի հայոց անտի, կայր եւ կին մի Թագուհի անուն` առաւելեալ յոյժ ՚ի գեղեցկութեան. զոր եւ կամեցաւ առնուլ իւր ՚ի կնութիւն: Այլ յընդդիմանալ նորա կամաց բարբարոսին` գան եհար զնա սաստիկ, եւ հրամայեաց քարշել ընդ գետին. որով եւ պատառոտեցաւ իսպառ ամենայն մարմին նորա. եւ ՚ի նոյն տանջանս կատարեցաւ նա ՚ի Քրիստոս:
       Ծագեաց յայնմ գիշերի լոյս մեծ ՚ի վերայ մարմնոյ սրբուհւոյն, եւ ՚ի վերայ իւրաքանչիւր կաթուածոց արեանն` իբրեւ աստեղս ճաճանչելով: Ընդ որ զահի հարեալ իշխանին եւ զօրաց նորա առ հասարակ, կոչեցին զքահանայս ՚ի գերելոց անտի, եւ հարցին` թէ զի՞նչ իցէ այն. եւ նոքա աստի առիթ առեալ` քարոզեցին նոցա զՔրիստոս : Լուեալ բարբարոսացն սրտի մտօք զբանս նոցա` հաւատացին եւ մկրտեցան յաւուր աւագ շաբաթու. ՚ի մէջ որոց իշխանն այն` ՚ի սուրբ աւազանէն ընկալաւ անուն Թէոփիլոս. եւ որդիք նորա կոչեցան Մովսէս եւ Երանողիս: Ամփոփեալ ապա զմարմին սրբուհւոյն ` եդին ՚ի բլրակին, որ եւ վասն այսր պատճառի Աստղաբլուր անուանեցաւ, եւ ազատեալ արձակեցին զամենայն գերեալսն:
       Իսկ արքայն հոնաց ասպատակեալ յաշխարհն Մարաց եւ Պարսից, ՚ի դառնալ իւրում բազում աւարաւ եւ գերութեամբ լուել զանցս Թէոփիլեայ եւ որդւոց նորա, տրտմեցաւ յոյժ եւ զայրացաւ. եւ պատուէր յղեալ` կոչեաց առ ինքն զԹէոփիլոս հանդերձ երեսուն արամբք. եւ յորդորեաց զնա եւ զորս ընդ նմա` դառնալ ՚ի հաւատոցն: Եւ իբրեւ ոչ առին նոքա յանձն, սուր ՚ի վերայ եդեալ կոտորեցին զնոսա: Եւ իբրեւ լուան զայս որդիք նորա Մովսէս եւ Երանողիս, եւ որք ընդ նոսա, փախեան ՚ի լեառն մի մօտ` զերծանիլ ՚ի ցասմանէ արքային. որոց զհետ մտեալ հոնաց` սպանին զնոսա անդ. եւ ՚ի մի վայր ժողովեալ զմարմինս նոցա` դիզեցին ՚ի վերայ փայտից, եւ այրեցին զնոսա. յորմէ ընդ ասելոյ ոմանց` եւ տեղին այն Դիզափայտ կոչեցաւ: Եւ յետ ժամանակաց ճգնաւորք ոմանք գնացեալ անդր` արարին իւրեանց վանս, եւ բնակեցան ՚ի նմա: