Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Բ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Տուղրիլ արքայ պարսից տեսեալ, թէ յոյնք տկարացեալ են յաշխարհին հայոց, եւ իբր անտէր մնացեալ է աշխարհն, զօրաժողով արարեալ` ահագին եւ անհամար բազմութեամբ` փղօք եւ կառօք եւ պէսպէս մեքենայիւք` հորդան եի եւ դիմեաց ինքնին անդր, յափշտակել զբոլոր աշխարհն զայն ՚ի ձեռաց յունաց: Եւ նախ` դէպ ուղիղ եկեալ ՚ի Վասպուրական աշխարհ, յարձակեցաւ` ըստ Ուռհայեցւոյն գրելոց ՚ի վերայ քաղաքին Բերկրւոյ առ ծովակին Վանայ. եւ կալեալ զիշխանս հայոց` որք ՚ի նմա, երկաթի կապանօք վարեաց զնոսա ՚ի գերութիւն: Եւ անտի դիմեալ ՚ի Տուրուբերան աշխարհ ՚ի գաւառն Ապահունեաց` բանակեցաւ զքաղաքաւն Մանազկերտոյ, որ եւ ասի Մանծկերտ եւ բազմութիւն բանակի նորա ելից զընդարձակ վայրս դաշտայ: Եւ զի այս քաղաք անմտոյց էր եւ անառիկ պատել երրեակ պարսպօք, քաղաքացիք` որոց բազումք հայք էին, եւ սակաւք յոյն, յանհոգս կային, այլ սակայն չունէին բաւական պաշարեալ էր թշնամին զնոսա: Եւ էր իշխան քաղաքին Վասիլ ոմն անուն` որդի Ապուքսարայ` ՚ի նախնեաց հայ` յաշխարհէն Տայոց, եւ մայրենեօք վրացի, այր հզօր եւ հանճարեղ, որ եւ առաքեալ էր ՚ի կայսերէն Մոնոմախոսէ ՚ի վերակաց ութիւն հայոց բնակելոց ՚ի գաւառին Ապահունեաց :
       Հայեցեալ արքային պարսից Տուղրիլայ յարտաքին տեսիլ քաղաքին ` զարմացաւ, եւ գիտաց իսկ` թէ բազում ժամանակք պիտոյ են առնուլ զքաղաքն. եւ զի այնչափ բազմութեան զօրաց իւրոց դժուարին էր ռոճիկս գտանել անդէն, բաժանեաց զնոսա ՚ի չորս գունդս. զերիսն արձակեաց ՚ի զանազան կողմանս. եւ զմին ընդ իւր առեալ` խաղաց ՚ի Տուարածատափ, եւ ապա ՚ի դաշտն Բասենայ. եւ անցեալ առ Աւնիկ ամրոցաւ, այն է Աւընկայ` չոքաւ ՚ի գլուխ անդ Բասենոյ մերձ ՚ի գիւղն` որ կոչիւր Դու: ՚Ի մեկնիլ Տուղրիլայ ՚ի Մանազկերտոյ ելեալ արտաքս քաղաքացւոցն` պատրաստեցին իւրեանց պաշար կերակրոյ եւ ջրոյ բազում յոյժ: Այլ Տուղրիլ դարձ արարեալ ՚ի կողմանց անտի Բասենայ` ընդ բազում տեղիս աւար հարկանելով եկն վերստին ՚ի Վասպուրական աշխարհ եւ հասեալ ՚ի գաւառն Արճիշակովիտ ` պաշարեաց զմեծ քաղաքն Արճէշ, եւ սկսաւ պատերազմիլ ընդ նմա զաւուրս բազումս. եւ ոչ կարաց առնուլ: Իսկ քաղաքացւոցն ձանձրացեալ ՚ի պատերազմելոյ` խօսեցան նենգութեամբ ընդ Տուղրիլայ` եւ ասեն. քո եւ քաղաքս արքայ. այլ ոչ կարեմք տալ զսա քեզ, եթէ ոչ առնուցուս զնա, ոչ առնուցուս զսա: ՚Ի բանից աստի սրտմտեալ Տուղրիլայ` խաղաց ՚ի վերայ Մանազկերտի, յոր եւ դիմելոյ իսկ էր:
       բ. Այլ մինչչեւ հասեալ էր նորա անդր, այն երեքին գունդք` զոր ինքն էր առաքեալ, ընթացեալ յայլեւայլ կողմանս ՚ի Հանձիթ եւ ՚ի Խորձեան, ՚ի Խաղտիս եւ ՚ի Տայս` մինչեւ ՚ի մեծ գետն Ճորոխ, եւ ասպատակ սփռեալ ՚ի գիւղս եւ յաւանս` եղծին եւ ապականեցին զբազում տեղիս, եւս եւ զբազում քաղաքս. ընդ որս եւ զԲաբերդ. եւ յամի զորս եւ գտին` կոտորեցին ՚ի բերան սրոյ զբազ մութիւն արանց եւ կանանց, եւ գերեցին ՚ի նոցանէ զբազումս: Մեծ գունդ սոցա զեղեալ յորդութեամբ իբրեւ զհեղեղ յԱրարատեան այրեցին զբազում տեղիս. եւ զորս միանգամ բերին ՚ի ձեռս` ՚ի գեր ութիւն վարեցին. եւ դիմեալ ՚ի սահմանս Վանանդայ` յաւարի առին զքաղաքս եւ զաւանս:
       Իսկ Գագիկ արքայ որդի Աբասայ կասկածեալ` թէ գուցէ ՚ի Կարս եւս արշաւեսցեն, եւ ըստ առաջին հարուածոց հարցեն զքաղաքն, ժողովեալ առ ինքն զքաջազուն իշխանս հայոց` հանդերձ սպարապետուն` որ կոչիւր Թաթուլ` այր հզօր եւ անպարտելի, սակաւաձեռն զօրօք ել ընդդէմ նոցա. եւ բազում հարուածս գործեաց ՚ի նոսա: Բայց ՚ի յերկարիլ մարտին` պատեցին զնա եւ զիշխանս նորա թշնամիքն. եւ սուր ՚ի վերայ եդել` հարին ՚ի նոցանէ զարս երեսուն: Եւ սոքա թէպէտ եւ վաստակեալ էին ՚ի պատերազմէ, բայց հազարաւորս ՚ի նոցանէ տապաստ արկեալ անդէն` պատառեցին զմի կողմն բազմութեան նոցա. եւ ելին անտի:
       Այլ ՚ի վտանգիլ երիվար սպարապետին Թաթլոյ` կալան զնա թշնամիքն. եւ առեալ տարան առ արքայն իւրեանց. մինչ նորոգ հասեալ էր նորա ՚ի սահմանս Մանազկերտ: Եւ քանզի յայնմ մարտի կարեվէր խոցեալ էր հայոց զորդի Արսուրանայ մեծի իշխանին պարսից, իբրեւ ետես արքայ զԹաթուլ եւ զվիրաւորեալ մանուկն, զոր յոյժ սիրէր, ասէ ցԹաթուլ. եթէ դա ապրի, զքեզ ա ազատեմ. ապա թէ մեռանի, զքեզ դմա զոհ հրամայեմ առնել: Իսկ քաջին Թաթլոյ պատասխանել ասէ. եթէ իմ է զարկածն, չէ ' կենաց. ապա թէ այլում է, զայն ոչ գիտեմ: Եւ զկնի սակաւուց մեռաւ մանուկն. եւ արքայն հրամայեաց խողխողել զԹաթուլ, եւ հատանել զաջ բազուկ նորա, եւ տանիլ առ հայր մանկանն Արսուրան, եւ ասել, թէ որդի քո ոչ մեռաւ ՚ի վատ բազկէ, այլ` յայսպիսւոյ, որոց զարկածն չէ ապրանաց:
       գ. Իբրեւ ժամանեցին անդր ՚ի Մանազկերտ եւ այլ երկու գունդք, հրաման եհան Տուղրիլ շուրջ պատել զպարսպաւ, եւ պատրաստիլ ամենայն զօրութեամբ ՚ի պատերազմ. եւ էր ինքն հարեալ զվրան իւր յանդիման քաղաքին ՚ի տեղւոջն` որ կոչիւր Քարագլուխ. եւ յետ երկուց աւուրց ՚ի ծագել առաւօտու հրամայեաց հնչեցուցանել միանգամայն զամենայն փողս պղնձի, եւ գոչել միաձայն, եւ ամենայն ուժգնութեամբ մարտ դնել ընդ քաղաքն որով եւ լինէր անդ դղրդիւն իմն ահագին եւ զարհուրելի:
       Իսկ իշխան քաղաքին Վասիլ այր բարեպաշտ գոլով` յուսացել յաստուած ` յորդորեաց զամնին կարդալ առ նա. եւ պատուէր ետ պաշտօնէից եկեղեցւոյ յաղօթս կալ, եւ անդադար գոչել առ աստուած. եւ ինքն քաջալերեալ զամենին, սկսաւ տալ պատերազմ ՚ի կարգի: Ունէր սա ընդ իւր եւ զայր ոմն յազգէն գաղղիացւոց` այսինքն ֆռանկսըզաց, որ տեղեակ գոլով բազմադիմի հնարից պատերազմաց` ՚ի բազում իրս օգնական լինէր Վասլի. եւ զամենայն հնարս պարսից եղծեալ ապականէր: Էր եւ երէց մի խոհական ՚ի հայոց անտի` զի աւուրբք եւ տեղեակ պատերազմական իրաց. որ եւ ՚ի բաղխել մեքենայից թշնամեաց զպարիսպն քարամբք, ինքն եւս մեքենայս քարանց ուղղեալ հանդէպ մեքենայից նոցա, այնչափ ուժգին տայր հարկանել զքարինս իւրոյ մեքենայի զքարի թշնամեացն, մինչեւ յետս ընկենուլ ՚ի վերայ նոցա, եւ բազում վտանգս գործել :
       Իսկ արքայն Տուղրիլ տեսեալ, թէ ոչինչ կարէ առնել ընդ քաղաքն, հրամայեաց ական հատանել ընդ այն ՚ի հեռուստ. եւ զայս խորհուրդ ետ նմա ունէր նորա, որոյ անունն Ոսկեծամ թարգմանիւր, որ եւ եղեւ վերակացու գործոյն. զի տեղեակ էր այնմ: Յայնժամ մի ոմն ՚ի թշնամեաց անտի ՚ի պարսից որ ՚ի ծածուկ թշնամացեալ էր ընդդէմ Տուղրիլայ, կամելով նպաստ մատուցանել քաղաքացեացն` գրեաց թուղթ, եւ բոլորեալ ՚ի վերայ նետի` ձգեաց ՚ի քաղաքն. եւ ծանոյց նոցա , թէ ընդ որ կողմն ունին պարսիկք ական հատանել, եւ մտանել ՚ի քաղաքն. եւ զայսպիսի ազդարարութիւնս յայլ աւուրս եւս առնէր նա. եւ ցուցանէր` թէ զի՞նչ ՚ի վաղիւ հանդերձեալ են գործել: Զայն իմացեալ քաղաքացւոց ինքեանք եւս փորեցին ՚ի ներքուստ անցս հանդէպ փորուածոց նոցա. եւ հասեալ կալան զամենայն փորօղսն, ընդ որս եւ զՈսկեծամ զանէր արքային. եւ հանեալ զնոսա ՚ի վերայ պարսպին` հատին զգլուխս նոցա առաջի աչաց արքայի ՚ի նախատինս նորա եւ զօրաց նորին:
       Իբրեւ ետես զայն արքայն Տուղրիլ, զայրացաւ յոյժ եւ կատաղեցաւ. եւ առաքեալ գունդ մի զինուորաց իւրոց ՚ի գաւառն Բզնունեաց ՚ի Բաղէշ քաղաք` այն է Պիթլիզ, որ յայնժամ ընդ իշխանութեամբ նորա էր, հրամայեաց բերել անտի զմեծ եւ զզարհուրելի բաբանն, զոր շինեալ էր Վասլի կայսեր, եւ անկեալ էր այն ՚ի ձեռս պարսից, զորոյ զպարանսն չորս հարիւր ոգիք քարշէին: Եւ յորժամ բերին զահագին զայն բաբան փայտաշէն, եւ կանգնեալ հանդէպ պարսպին` պատրաստեցին վարել. տեսեալ զայն քաղաքացւոյցն` սոսկացան յոյժ: Եւ եղեւ իբրեւ զառաջինն անդ հարեալ բաղխեցին. թնդաց քաղաքն ողջոյն, եւ ՚ի կրկնել զբաղխումնսն` վտանգեցաւ մի կողմն պարսպին: Կազմեալ եւ հայ երիցուն գործի ինչ` տկարացոյց զզօր ութիւն բաբանին . իսկ Տուղրիլ յայլ հնարս ձեռն արկեալ առաւել քան զառաջինն զօրացոյց զբաբանն. մինչեւ ոչինչ գործւոյ ազդել ՚ի նա:
       դ. Տեսեալ Վասլի քաղաքապետի` թէ ոչ եւս է հնար հատանել զթափ ուժգն ութեան բաբանին, տարակուսեալ կայր, եւ տագնապէր ՚ի սրտի, եւ ոչ գիտէր` թէ զի՞նչ արասցէ: Ապա քարոզ կարդաց ՚ի քաղաքի, եւ ասէ. եթէ ոք այրեսցէ զբաբանդ զայդ, առցէ յինէն եւ ՚ի կայսերէ զմեծամեծ պարգեւս եւ զփառս եւ զիշխանութիւն. եւ եթէ ինքն մեռցի, որդիք նորա առցեն զայն: Յառաջ մատուցեալ յայնժամ գաղղիացւոյն` ասէ. ես գնացից եւ այրեցից զայն. եւ եթէ մեռայց վասն փրկ ութեան քրիստոնէիցս, ոչ ոք առցէ սուգ ՚ի վերայ իմ, զի չունիմ զորդի, եւ ոչ զկին: Եւ ապա կազմեալ նիւթ ինչ դիւրավառ փոշետեսակ` ելից յերիս շիշս. եւ զգեցեալ զրահս անգծելիս` էարկ ՚ի վերայ այնր հանդերձս հնոտիս, եւ հեծաւ ՚ի ձի զօրաւոր եւ սրաթռիչ. եւ առեալ ՚ի ձեռս իւր թուղթ մի կնքեալ ՚ի գիր ողջունագրի` ել ՚ի քաղաքէն. եւ սկսաւ գնալ ընդ կողմն բաբանին առ թշնամիսն: Եւ էր տօթաժամ միջօրէի. յորում նոքա դադարեալ կային ՚ի պատերազմելոյ եւ ննջէին իւրաքանչիւր ՚ի վրանս. զի յառաւօտու եւ յերեկոյի միայն մարտնչէին. եւ ՚ի հասարակ աւուր հանգչէին։ Տեսեալ զնա առաջին պահապանացն` կարծեցին, թէ թուղթ տանի առ արքայ. զի ասաց թէ թղթաբեր եմ, ուստի եւ ոչ արգելին զնա. եւ նորա մերձեցեալ առ բաբանն` զտեղի էառ եւ սկսաւ հայիլ ՚ի նա. եւ որք տեսանէինն` կարծէին, թէ ընդ մեծ ութիւն եւ ընդ ահաւոր տեսիլ շինուածոց բաբանին հիացեալ կայ: Իսկ նորա հանեալ զշիշսն` եհար ՚ի բաբան մի զհետ միոյ. եւ դարձուցեալ զերիվար իւր` սլացաւ եւ փախեաւ յետս, եւ զերծաւ ՚ի քաղաքն անվնաս: Եւ ահա մեքենայն այն ահեղ յանկարծակի սկսաւ վառիլ սաստկապէս, եւ այրիլ եւ հալիլ իբրեւ զմոմ: Իսկ թշնամեացն տեսեալ զայս` յիմարացան, եւ յափշ ութիւն ըմբռնեալ` չգիտէին, թէ զի՞նչ արասցեն. ոմանք պնդեցան զհետ առն. եւ ոմանք փութացան շիջուցանել զհուր բաբանին. բայց ոչ զայրն կարացին ըմբռնել, եւ ոչ զհուր բաբանին շիջուցանել. եւ այսպէս ՚ի մոխիր դարձաւ մեքենայն այն:
       ե. Ընդ այս գործ դառնացեալ յոյժ յոյժ Տուղիլայ` սպան զպահապանսն. եւ յուսահատեալ առնլոյ զքաղաքն` կամեցաւ դառնալ` յետ երեսուն աւուրց պաշարման: Իսկ մի ոմն ՚ի զօրավարաց նորա, որ էր գլուխ խորազմեան գնդին մեծի` Աղկան անուն` ըստ Կեդրենեայ. յերես. 780. կամ 610. աղաչեաց զՏուղիլ, զի զօր մի եւս կացցէ անդ ՚ի պաշարման, եւ ինքեանք յանձնեսցէ զհոգ պատերազմին: Եւ ՚ի յանձն առնուլ Տուղրիլայ` ՚ի վաղիւ անդր ընդ արշալոյսն առեալ Աղկանայ զՏուղրիլ եւ զմեծամեծս նորա` կացոյց ՚ի վերայ հողաբլրի միոյ մերձ յարեւելեան դուռն քաղաքին` ՚ի զննին կալ իրացն. եւ ինքն իւրովքն հուպ եղեւ ՚ի դուռն յայն. զի ՚ի նմին տեղւոջ պարիսպն երեւէր ցած եւ տկար եւ դիւրահարմար մարտ դնելոյ: Ապա զամենայն զորս Տուղրիլայ յերկուս գունդս բաժանեալ` միումն հրաման ետ կալ փոքր մի հեռի, եւ անդադար ձգել նետս ՚ի քաղաքն. եւ միւսումն պատուէր ետ` ՚ի լսել զձայն փողոյն յառաջ մղիլ, եւ բրչօք քանդել զհիմն պարսպին` ունելով ծածկարանս փայտակերտս ՚ի վերայ իւրեանց` կոչեցեալ զէշք կամ էշք, որք շարժէին անուօք:
       Զայն տեսել Վասլի քաղաքապետի ՚ի պարսպէ անտի` պատուէր ետ ամենայն պատերազմողաց իւրոց թաքչիլ եւ ոչ երեւիլ արտաքոյ, եւ ՚ի պատրաստի կալ, զի ընդ առնուլ զձայն նշանի` ձեռն ՚ի գործ արասցեն. եւ տալ նշանն էր այս բան, օգնեա' Քրիստոս. եւ ունէր ինքն պատրաստեալ ՚ի զենարանի առ այսպիսի գործ ստուար գերանս սրածայրս ՚ի ստորուստ, եւ մեծամեծ երկաթի ճանկս. զորս հանեալ ետ ՚ի ձեռս քաղաքացւոցն: Կարծեցեալ Աղկանայ` թէ յերեսաց նետաձիգ զօրուն իւրոյ ընկճեցան ամրականքն, հնչեցոյց զփողսն եւ սկսաւ մղել զմեքենայս ՚ի պարիսպ անդր: Եւ իբրեւ մերձ եղեն, եւ ձեռն ՚ի գործ արարին գրել, նշան ետ Վասիլ. եւ նոյն ժամայն զօրք քաղաքին ՚ի վեր երեւեալ` զօրածայր գերանսն ուժգնութեամբ ուղիղ ընկեցին ՚ի վերայ մեքենայից. եւ այլքն թոթափեցին մեծամեծ քարինս զկնի. որովք եւ մեքենայքն խորտակեալ անպիտանացան: Ապա յանկարծ ՚ի վայր խաղաղացուցեալ նոցա զճանկսն պնդագոյն լարիւ, եւ ՚ի բրօղս պարսպին հասուցեալ` ձգէին զնոսա ՚ի վեր ամենայն զօրութեամբ եւ արագութեամբ, եւ հատեալ զնոսա ընդ մէջ` ընկենուին ՚ի վայր:
       Եւ թէպէտ նետք եւ նիզակք թշնամեացն իբրեւ անձրեւ թափէին ՚ի նոսա արտաքուստ, բայց վառեալ նոցա զօրաւոր զրահիւք եւ Վահանօք` մանաւանդ թէ անուամբն Քրիստոսի, ՚ի բաց վանէին զուժգն ութիւն նոցա. եւ անդադար ճանկընկեցութեամբն եղծեալ խանգարէին զհնարս, եւ խայտառակէին զջանս նոցա. եւ յաճախեալ ՚ի վերայ նոցա քարինս եւ նետս` առ պարսպաւ տապաստ արկանէին զբազ մութիւն նոցա: Եւ այն ինչ շուարեալ տագնապէր Աղկան, երկու քաջ պատանիք ՚ի հայոց անտի նշմարեալ զնա ՚ի վերուստ ելին ընդ դուռն քաղաքին, եւ ճեղքեալ զզօրս նորա` մերձեցան ՚ի նա, եւ բուռն հարեալ զհերաց նորա` կորզեցին եւ տարան զնա ՚ի քաղաք անդր. եւ Վասիլ անդէն հատեալ զգլուխ նորա` ընկէց մեքենայիւք առաջի Տուղրիլայ եւ զօրաց նորուն:
       Ափշեցաւ Տուղրիլ եւ շուարեցաւ. եւ մեծապէս զամօթի հարեալ դարձաւ կորիգլուխ յետս դառնացեալ սրտիւ. եւ ՚ի ճանապարհի պատահել Արծկէ քաղաքին առ ծովակին Բզնունեաց` ետ կոտորել զբնակիչս նորա, եւ գերել, եւ յաւարի առնուլ զքաղաքն. եւ ապա ելեալ գնաց յաշխարհ իւր: Բայց զօրք նորա անդադար խումբ խումբ յարձակէին յաշխարհս Հայոց, գրեթէ ՚ի տարւոջն երկիցս եւ երիցս. եւ յաւարի առնուին զաւանս զգիւղս: Իսկ կայսրն լուեալ զքաջութիւն գործոց Մանազկերտցւոցն` բազում պարգեւս առաքեաց առ նս. եւ կոչեալ ինքն զգաղղիացին զայն` ետ նմա ինչս բազումս. Այլ Վասիլ իշխանն յետ ժամանակաց փոխեցաւ յիշխանութենէ Մանազկերտոյ, եւ կարգեցաւ իշխան Եդեսիոյ: