Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Բ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

Գրէ Յովհաննէս կաթողիկոս, ընդ նմին եւ Վարդան, եւ այլք ոմանք ՚ի պատմաբանից հայոց, թէ յետ որոյ վերստին հաստատեցաւ Խոսրով երկրորդ ՚ի թագաւորութեան ձեռնտուութեամբ Մօրկայ, բաժանեաց եւ ետ նմին Մօրկայ ՚ի պարգեւս զբազում տեղիս. եւ Մօրիկ փոփոխեաց զանուանս աշխարհացն հայոց: Բանք Յովհաննու կաթողիկոսի են այս. Ըստ երախտահատոյց լինելոյ ասէ խնդրէ Մօրիկ ՚ի Խոսրովայ զՄիջագետս Դարայիւ եւ Մծբնաւ հանդերձ. եւ ՚ի Հայոց զայն աշխարհ, որ Տանուտիրական գունդն անուանէր, բայց յՈստանէն ՚ի Դուին քաղաքէ, եւ յերկուցն եւս գաւառաց, յոր է Մասեաց ոտն եւ կողմն Արագածայ. զայսոսիկ ՚ի բաց զատուցեալ` զայլն ամենայն թողու Խոսրով ՚ի Մօրիկ, ՚ի լեռնէն` որ կոչի Ընծաքիսար` մինչեւ ցԱռեստն աւան եւ ցՀացիւն: Ապա կայսեր Մօրկայ ձեռներէցութեամբ իմն փոփոխումն արարեալ անուանց աշխարհացն այնոցիկ, որ ՚ի մերոյն Արամայ կարգաւ եդեալ էր: Եւ նախ զամենին զայն, որ Առաջին Հայք անուանիւր, Երկրորդ Հայք զնա Մօրիկ կոչեաց. յորում մայրաքաղաք է Սեւաստիա. (ըստ որոյ եւ ՚ի պատմ. ժող. Քաղկեդ. յերես. 567. եւ 607. Սեբաստիա դնի յԱռաջին Հայս. այլ ՚ի վեց. ժող. երես. 654. եւ ՚ի արուղ. երես. 990. դնի յԵրկրորդ Հայս ): Իսկ զԿապադովկիա` յորում մայրաքաղաք է Կեսարիա, եւ Երկրորդ Հայք նախ անուանիւր, կոչէ զնա Երրորդ Հայք. եւ առնէ զնա եպարքի. (որ ՚ի ժողով. քաղ. երես. 607. դնի յԵրկրորդ Հայս. նոյնպէս դնի եւ ՚ի ժող . եօթն. երես. 403. ): Իսկ զՄելետինէ` որ ունի զհամանուն իւր քաղաք, է եւ Երրորդ Հայք, կոչէ զնա Առաջին Հայք. (որ ՚ի ժող. վեց դնի յԱռաջին Հայս. եւ այլուր, յԵրկրորդ Հայս ): Իսկ զՊոնտոս` յորում մայրաքաղաք է Տրապիզոն, կոչէ զնա մասն Մեծ Հայոց, եւ զՉորրորդն կոչեալ Հայք, յորում մայրաքաղաք Մարտիրոսացպօլիս` այսինքն Նփրկերտ, Յուստիանունիստ: Դարձեալ զաշխարհն Կարնայ` յորում մայրաքաղաք է Թէոդոսպօլիս, անուանէ զնա մեծ մասն Մեծ Հայոց : Եւ որ ՚ի Մեծն Հայոց մասն ինչ մնացեալ էր ՚ի ձեռս հռովմայեցւոց` ՚ի կողմանց անտի Բասենոյ մինչեւ ՚ի սահմանս Ասորեստանի, Մեծ Հայք զնա կոչէ: Իսկ զկողմանս Տայոց սահմանօք իւրովք հանդերձ Խորագոյն Հայք անուանէ. եւ զկողմն Դուին քաղաքի` Ներքսագոյն Հայք: Այսպէս ամենեցունց սոցա փոփոխումն արարեալ Մօրկայ` գրէ ՚ի դիւանս արքունի:
       Իսկ Եւագրիոս պատմիչ` որ էր ՚ի նմին ժամանակի գործակալ ՚ի դրան Մօրկայ կայսեր, զայսմանէ ինչ ոչ յիշէ: Նոյնպէս եւ Թէոփիլակտոս Սիմոկատտա, որ էր ժամանակակից Մօրկայ, որ եւ իբր ականատես գոլով մանրակրկիտ գրէ զանցից այնր ժամանակի, եւ զթագաւորելոյն Խոսրովու ձեռնտուութեամբ Մօրկայ` ընդ ամսոց եւ ընդ աւուրց, զայսպիսի բաժանումն աշխարհացն Հայոց ՚ի Մօրկայ ոչ յիշէ, եւ ոչ իսկ զայնչափ ընդարձակ տեղեաց տուչ ութիւն ՚ի Խոսրովայ. այլ` այսչափ ինչ միայն գրէ ՚ի ե. գիրս. գլ. 3. երես. 124. ՚ի տպագիր Փարպեցու. կամ երես. 221. տպ. Վենետկոյ, թէ Խոսրով զԴարա քաղաք Միջագետաց գրեաց յարքունի դիւանի ընծայ Մօրկայ, եւ առաքեաց առ նա զբանալիս քաղաքին ՚ի ձեռն Դողըվճան նախարարի:
       Իսկ բաժանումն անուանց աշխարհացն Հայոց, զոր ՚ի մէջ բերէ Յովհաննէս կաթուղիկոս, հայելով ՚ի պատմագրութին Պրոկոպիոսի, որ ՚ի գիրս յաղագս շինութեանցն Յուստինիանեայ, եւս եւ ՚ի լա հրովարտակ նորին կայսեր, երեւի` թէ ՚ի նմին իսկ ՚ի Յուստինիանեայ եղեւ յառաջ քան զՄօրիկ. բայց եւ այն այլազգ քան զոր գրէ Յովհաննէս կաթուղիկոս. այլ եւ Կոստանդին Պերփեռուժէն այլեւայլ բանս գրէ աստ. գիրք. ա: Զայսցանէ գրէ եւ Միքայէլ Լեքէն յետին մատենագիր. հատ. ա. երես. 407. 419. եւ 439. բայց նորայն տանք առաւել եւս շփոթ են:
       ՚Ի բանս Խորենացւոյն հայելով` նոյնպէս եւ ՚ի հին պատմութիւնս ինչ, երեւի թէ յոյնք յառաջ քան զՄօրիկ եւ քան զՅուստինիանոս այլազգ կոչէին զանուանս աշխարհին Փոքուն Հայոց` Առաջին եւ Երկրորդ Հայք. ընդ որ անհաճոյ ցուցանէ զինքն Խորենացին. քանզի. ա. 13. յետ դնելոյ զբաժանումն եւ զանուանակոչ ութիւն աշխարհաց Հայոց յԱրամայ` ասէ. Այս է առաջին եւ ճշմարիտ պատճառն վասն անուանելոյ զարեւմտեայն մեր կողմն եւ Առաջին եւ Երկրորդ եւ Երրորդ եւ Չորրորդ Հայք. իսկ որ այլ (այսինքն այլազգ ) յոմանց ասի ՚ի յունական կողմանցն, մեզ ո'չ է հաճոյ, այլոց ո'րչափ կամք իցեն: Եւ այս` հայելով ՚ի ժամանակ Խորենացւոյն, որ հարիւր ամօք յառաջ քան զՄօրիկ վախճանեալ էր:
       Իսկ Մազաղ ասորի Անտիոքացի. գիրք. ժբ. զայլ իմն պատմէ. եւ զբաժանումն աշխարհին յառաջին եւ յերկրորդ` ձգէ ՚ի ժամանակս Մաքսենտեայ Գաղերիոսի, որ սպանաւ ՚ի մեծէն Կոստանդիանոսէ. յորժամ ասէ հայք եւ պարսիկք միաբանել յարձակեցան յիշ խանութիւն հռովմայեցւոց, խաղաց Մաքսենտիոս ՚ի վերայ նոցա, եւ յաղթահարեաց զնոսա. եւ զգաւառս ՚ի Պարսկահայոց յինքն գրաւեալ` ընդ հռովմայեցւոց էարկ տէրութեամբ. զորս յԱռաջին եւ յԵրկրորդ Հայս հռովմայեցւոց բաժանեաց: Յայսպիսի շփոթ բանից սոցա չկարացեալ մեր զհաւաստին ստուգել` որոշակի ինչ ոչ եդաք ՚ի պատմութեան` թողեալ զիրսդ քննութեան քաջահմուտ աշխարհագրաց:
       Այլ սակայն արժան եւս է գիտել աստանօր զի հայելով ՚ի ժամանակս բարձման թագաւորութեան Արշակունեաց, եւ ապա ՚ի ժամանակս տէրութեան Բագրատունեաց, ՚ի հնգետասան աշխարհացն Հայաստանու բազում գաւառք եւս եւ աշխարհք ըստ մասին ինչ ընդ իշխանութեամբ այլոց անկան. այսպէս` մասն ինչ աշխարհին Գուգարաց եւ Տայոց ընդ իշխանութեամբ Վրաց. մասն ինչ աշխարհին Ուտէացւոց, եւ Արցախոյ ընդ իշխանութեամբ Աղուանից. մասն ինչ Փայտակարանի ընդ իշխանութեամբ Ատրպատականի եւս եւ Աղուանից. մասն ինչ աշխարհին Պարսկահայոց եւ Կորճէից ընդ իշխանութեամբ Պարսից, մասն ինչ աշխարհին Բարձր Հայոց, Մոկաց, Տուրուբերանոյ, Աղձնեաց եւ Չորրորդ Հայոց` ընդ իշխանութեամբ յունաց. որպէս եւ բովանդակ Փոքր Հայք էր ՚ի ձեռս նոցա. իսկ Արարատ եւ Սիւնիք եւ Վասպուրական եւ զանազան կողմանք այլոց եւս երկոտասան աշխարհաց էին ՚ի ձեռս Հայոց: Բայց յասել մեր զայս` մի ' իմասցիս, թէ ոչ կային հայք յայն որք էին ընդ իշխանութեամբ այլոց. այլ թէ այնոքիկ աշխարհք հանդերձ հայ բնակչօք ընդ այլեւայլ տ էրութեամբ էին ընդ մասին ինչ. թէպէտ յայժմու ժամանակիս գրեթէ ամն յանապատ դարձաւ` զրկեալ յամենայն բարեզարդութենէ: