Դատաստանագիրք Աստրախանի Հայոց

ՅԱՒԵԼՈՒԱԾ

 

ՁԵՌ. N 448

ԳԼՈՒԽ 8

 

Յաղագս հաշւոյ

 

Հոդ. 22. «Եթէ ոք վասն հաշւոյ պահանջողութեան իւրոյ յումեքէ խնդրիցէ ի դատաւորաց արգելուլ զինչս նորա եւ յետոյ վերահասութեամբ դատաւորաց երեւեսցի զուր եւ ընդդէմ օրինաց, այնպիսին պարտաւորի վճարիլ ընչից տեառն վնասն, որ հասուցեալ իցէ նմայ վասն ունայն արգելելոյն` առա'նց ամենայն բացասութեան, եւ առցեն տուգանս վասն հասարակ չքաւորաց տասանորդ ընչից իւրոց վասն սուտ արգելման, զի այլք կրեսցեն զերկիւղն:

Հոդ. 23. «Եթէ ոք առնիցէ հաշիւ պահանջողութեան յումեքէ բանիւ միայն` չէ օրինաւոր պատճառն. այլ պարտ է, զի ունիցի ի ձեռն իւրում սանադ կամ բարաթ կամ հաշիւ, կամ այլ օրինաւոր ապացուցութիւն, կամ վկայք եւ այլ սոցին նման: »

 

ԳԼՈՒԽ 15

 

Յաղագս մուսուֆաց

 

Հոդ. 1. «Խղճի մտաց դատաստան ա'յս է` քննել անուամբ ամենասուրբ երրորդութեան, վասն որոյ կայսերական սահմանադրութեամբ ասեն տրետեյցկեյ սուդ: Ուսեալ եմք ի տեառնէ, որպէս հրամայէ աւետարանն, ուր ժողովեալ իցեն երկու եւ երեք յանուն իմ` ա'նդեմ եւ ի միջի նոցա: Արդ, հայոց դատաւորք ունին պարտականութիւն ուսուցանել նախ բանիւք եւ խրատիւք տարաձայնեալ անձանց, զի խաղաղասցին ի մէջ իւրեանց. եթէ ոչ անսայցեն` հրամայեսցեն գրով մուսուֆաց, զի վերահասու լինելով` տարաձայնութիւն նոցա գրով վճռըեսցեն, եւ վճիռն մուսուֆից հաստատ է»:

Հոդ. 2. «Խըղճի մտաց դատաստան, որպէս կայսերական սահմանադրութեամբ ասեն սօվետնի սուտ, ա'յն է, որ ցուցանէ այս ինչ իրի բարի կամ չար, առնելի կամ հրաժարելի, այսինքն` ուղիղն արդարացուցանել, եւ մեղաւորն դատապարտել պարտաւորի մարդ ի ներքոյ ծանր մեղօք: Հետեւիլ ուղիղ խղճի մտաց, որ ուղղութեամբ հրամայէ զիմն` է' մերձաւոր կանօն կամաց, սակայն հեռաւոր կանօն կամաց է աստուածային եւ յաւիտենական օրէնք: Արդ, բնական յաւիտենական քաղաքական օրէնք պահանջէ ի մէնջ` ընկերին օգնել եւ չար ոչ առնել, ապա ուրեմն նոյն սիրոյ աստուծոյ պարտաւորին մուսուֆք վերահասու լինիլ տարաձայնութեանց նոցայ` վճռեսցեն գրով, եւ ո'չ ոք օրինօք կարէ փոփոխել կամ այլայլել»:

Հոդ. 3. «Եթէ խնդրօղն պարտատէր լիցի եւ ոչ կամիցի երթալ առ մուսուֆս, ապայ ուրեմն զրկեալ լիցի: Եթէ խնդրօղըն պարտական լիցի եւ ոչ կամիցի երթալ առ մուսուֆս, ապա ուրեմըն հատուսցէ, պատճառն է` մուսուֆ խղճի մտօք դատաստան է. որ փախչի ի խղճի մտաց` է անխիղճմտանք, եւ է' ունայն բան նորին ամենեւին»:

Հոդ. 24. «Եթէ ոմն ոչ կամեսցի երթալ ի մուսուֆ, այլ կամեսցի, զի դատաւորք միայն վճռեսցեն, չէ' օրինաւոր. պատճառն այն` ամենայն արհեստաւորք իւրեանց արհեստի որպիսութիւն լաւ գիտեն: Վասն որոյ պարտ է դատաւորաց ըստ նախնի սովորութեան հայոց առաքել ի մուսուֆս, եթէ ոչ յօժարեսցի` սուտ եւ ունայն է բան իւր»:

 

Մ Ա Ս Ն Ե Ր Կ Ր Ո Ր Դ

ԳԼՈՒԽ 25

 

Յաղագս աներեւոյթ գողութեան

 

Հոդ. 24 «Եթէ ոք արասցէ աներեւոյթ գողութիւն` կրկին հատուսցէ, իսկ եթէ ոչ ունի հատուցանելոյ` հրապարակի ձաղկեսցի եւ անկցի ի բանտ, լոկ հացիւ եւ ջրով եւ այլ այսպիսի կերպիւ-կերակրեսցի. »:

 

ԳԼՈՒԽ 25.

 

Յաղագս շնութեան

 

Հոդ. 20. «Ի յօրինաց արգելեալ է ձաղկել ազնուականաց, իշխանաց եւ երեւելի վաճառականաց, քանզի ձաղկել կարգեալ է ռամկաց, ծառայից, անուղղելի երիտասարդաց. սակայն ի սոյնպիսեաց առնել տուգանս: Վասն հասարակ չքաւորաց` հրապարակի յանդիմանալ, արկանել ի բանդ լոկ հացիւ եւ ջրով մինչեւ կատարեալ երդմամբ զղջասցի: Եթէ միւս անգամն համարձակեսցի, այնուհետեւ համարելի է որպէս անուղղելի երիտասարդ` թէ' իցէ արու կամ էգ խստապէս` առանց խնայելոյ, ձաղկեսցի»:

 

ԳԼՈՒԽ 33

 

Յաղագս սխալման պսակի

 

Հոդ. 1. «Պսակ է օրինաւոր հաւանութիւն ընդ միմիանս լծակութիւն առն եւ կնոջ` անբաժանելի կենակցութիւն պարունակեալ»:

Հոդ. 2. «Ասացաք անբաժանելի, սակայն մարդկութիւն ոչ ունելով, ազատ ոչ լինելով, գոյացական սխալումն լինելով, ազգական լինելով` ոչ միաւորի լծով եւ ոչ կարէ լինիլ անբաժանելի, եթէ տգիտութեամբ պսակէ քահանայն` անհաստատ է, որպէս գրելոց եմք»:

Հոդ. 3. «Եթէ ոք նշանեաց Մարիամն եւ ի ժամանակի պսակի քահանայն արտաբերեաց` ասելով զանուն Մարիամայ, պսակաւոր այրն նախապէս հաւանեալ է եւ հաւանի, եւ պսակեաց ընդ նմայ, զկնի պսակելոյ ետես, զի խափէութեամբ բերեալ են Կատարինէն` է անհաստատ. եթէ կամի` կարէ բաժանիլ»:

Հոդ. 4. Եթէ կրօնաւոր քահանայ ոմն ուխտեալ գնասցէ յայլ երկիր, ոչ յայտնելով կրօնաւորութիւն իւր` պսակեսցի ընդ ումեք աղջկան, պսակ նոցա անհաստատ է, կարեն բաժանիլ, քանզի կրօնաւորն ընդ եկեղեցւոյ հոգեւորապէս պսակեալ է»:

Հոդ. 5. «Եթէ հաւատացեալ ընդ անհաւատի պսակիցի, զի հաւատացեալ անձին որոգայթ լիցի մնալոյ ընդ նմայ` կարէ առանց պատճառի բաժանիլ»:

Հոդ. 6. «Եթէ աւազակն յափշտակեսցէ աղջիկ ոմն եւ բռնութեամբ պսակիցէ ընդ նմայ, եթէ աղջիկն հաւանութիւն տուեալ է` հաստատ է, եթէ ոչ` անհաստատ է, յորժամ ազատութիւն գտանէ` կարէ ընդ այլում պսակիլ»:

Հոդ. 7. «Եթէ այր ունի կին կենդանի կամ կին ունի այր կենդանի, պսակեսցի ընդ այլում` անհաստատ է»:

Հոդ. 8. «Եթէ անկար իցէ, սակայն եթէ անկարութիւն եղեալ է յառաջ քան զպըսակն, եւ ոչ` զկնի կատարման պսակի. եթէ ոք երկբայի միթէ անկարութիւն նոցա մշտնջենաւոր է թէ ոչ, պարտ է քաղաքական հրամանաւ թոյլատրեսցին բնակիլ մինչեւ զերիս ամս, եթէ ոչ կարաց` պսակ նոցա անհաստատ է, կարէ բաժանիլ»:

Հոդ. 9. «Ի կողմանէ ազգականութեան արեան հոգեւոր ազգականութեան կամ խնամութեան բազում գոն վիճաբանութիւն` մանաւա'նդ խնամութեան. վասն որոյ չէ հարկ ձեռնամուխ լինիլ մարմնաւոր դատաւորաց, զի գործ հոգեւորաց է: Սակայն վասն ազգականութեան ասեմք` մինչեւ երրորդ աստիճան ներփակաբար կողմնակի` եթէ' ելանողաց, եթէ' իջանողաց, չէ' կարելի, եւ պսակն լինիցի անհաստատ»:

Հոդ. 10. «Եթէ այսոքիկք սխալմունք քահանայն գիտութեամբ պսակէ, վասն որոյ նոյն քահանայն հարկ է արտաքսել ի կառաւարութենէ ժողովրդեան, ո'չ ընդունել որպէս քահանայ` վասն յիմարութեան կամ չարութեան իւրոյ եւ պարտ է առաքել առ հոգեւոր գլխաւոր կառավարչաց, զի այլ պատիժ նոքա տայցեն նմա»:

 

ԳԼՈՒԽ 34

 

Յաղագս հայհոյութեան եւ անկարգութեան

 

Հոդ. 5. «Եթէ ոք անարգեսցէ եւ հայհոյեսցէ արխիմանդրիտ` հրապարակաւ ձաղկեսցի, իսկ եթէ հարկանիցէ` առցեն տուգանս տարեկան ռոճիկ եւ անկցի ի բանտ 30 օր` լոկ հացիւ եւ ջրով»:

Հոդ. 20. «Եթէ ոք հայհոյեսցէ եւ անարգեսցէ ի մէջ սրբոյ եկեղեցւոյ, եւ այն շփոթահար անձն եթէ եկեղեցական եւս իցէ, կարեն ի տեղի հասարակութենէ եղեալ դատաւորք կամ ինն անձանց` ո'վ ոք եւ իցէ, լռեցուցանել կամ արտաքսել»

Հոդ. 21. «Թէպէտ եկեղեցական անձանց դատաստանն հոգեւոր կառաւարչաց պատկանի եւ ոչ աշխարհականաց, սակայն ըստ կանօնի, որովհետեւ ընտրութիւն աւագ սարկաւագէն սկսեալ մինչեւ կաթողիկոսի ազգի ընտրողութեամբ լինի, վասն որոյ հասարակութիւն կարէ եւս կապեալ առաքել առ հոգեւոր կառավարիչն, զի նայ պատժեսցէ ըստ օրինի»:

Հոդ. 22. «Եթէ ոք հայհոյեսցէ կամ անարգեսցէ առաջին վաճառական` հրապարակաւ ձաղկեսցի. իսկ եթէ հարկանիցէ` ո'չ միայն ձաղկեսցի, այլեւ անկցի ի բանդ 15 օր: Նաեւ զո'ր ինչ հարկ տարեկան վասն քաղաքի ասացէ` պարտ է առնուլ ի նմանէ կեսն, տալ այնմ վաճառականին, եւ կեսն` հասարակ չքաւորաց»:

Հոդ. 24. «Եթէ ոք անարգեսցէ կամ հայհոյեսցէ երրորդ վաճառական` հրապարակաւ ձաղկեսցի. իսկ եթէ հարկանիցէ` ո'չ միայն ձաղկեսցի, այլեւ անկցի ի բանտ 5 օր: Նաեւ զո'ր ինչ հարկ տարեկան վասն քաղաքի տացէ` պարտ է առնուլ ի նմանէ, կեսն տալ այնմ վաճառականին, եւ կեսն` հասարակ չքաւորաց»:

Հոդ. 25. «Եթէ ոք անարգեսցէ կամ հայհոյեսցէ կամ հարկանիցէ դատաւորս կամ ինն անձինս արտաքոյ դատաստանական ատենի, որքան ի գործս իւրեանց գտանին` համարելի է որպէս առաջին վաճառական եւ ըստ այնմ պատիժ կրելոց է»

Հոդ. 26. «Եթէ ոք անարգեսցէ կամ հայհոյեսցէ կամ հարկանիցէ ազնուական` որ ոչ է ի թագաւորական ծառայութեան, այլ բնակեալ գոլով ի քաղաքւոջ` հաղորդակից է հասարակութեան հարկի, համարելի է այնպիսին որպէս առաջին վաճառական եւ ըստ այնմ պատիժ կրելոց է»:

 

ԳԼՈՒԽ 39

 

Յաղագս փողոցի պատահմանց

 

Հոդ. 11. «Եթէ ոք ուսուսցէ ոմանց եւ կարգաւորեսցէ, թէ զի այս նշան օր ի հրապարակի ի փողոցս հարկանիցէ զոք, եւ որք ընկալան զպատուեր` ըստ նորին կամաց կատարումն գործածիցեն եւ հարկանիցէն զնա, -այսպիսի անկարգութեան ուսուցանօղ այրն հրապարակաւ ձաղկեսցի եւ երրորդ մասն ընչից իւրով տացէ հարկանեցելոյն»:

 

ԳԼՈՒԽ 42

 

Յաղագս արհեստաւորաց

 

Հոդ. 2. «Օրեն է ամենայն արհեստաւորաց ընտրել ուստապաշի եւ հայտնել հայոց իրաւարանին, եւ նա ունիցի տեղիք եւ հարկ է երդմընել նմայ»:

Հոդ. 3. «Որպէս օրէն է հոգեւորական աստիճանի երդնուլ վասն ուղիղ կառավարութեան, նմանապէս օրեն է մարմնաւոր կառավարչաց զնոյնն եւ մանաւանդ ըստարշինին եւ ուստայպաշուն արհեստաւորաց»:

Հոդ. 4. «Օրինակ երդման երդմնեցուցանելոց. «Ի յանուն ամենամեծին աստուծոյ ես ներքոյ անուանեալս խոստանամ ամենակարօղին աստուծոյ եւ առաջի սրբոյ խաչի եւ աւետարանի նորա առ այն, որ կամիմ եւ պարտիմ ըստ մաքուր խղճի մտաց իմոց ի պարտաւորութիւն, որ ինձ յանձնեցեալ է, որքան կարօղութիւն եւ զօրութիւն իմ գոյ` ընթանալ ճշմարտութեամբ եւ աներկիւղ արդարութեամբ, որպէս ի յամենայն բանս` նմանապէս եւ ի յօժար հետեւման վասն բարեկարգաբար կացեութեան արհեստից, վասն աւելցուցանելոյ զարհեստս եւ վասն բարի կանօնի եւ վասն անհամաձայն այն արհեստաւորաց պատասխան տալով, վասն ամենայն թոյլատրութեան չարագործութեան կամ անկատար թողլոյ արհեստաւորաց սահմանադրութեան: Իսկ եթէ այլապէս վարիցեմ` ենթարկեմ զիս ի յայսմիկ կենւոջ օրինաւոր դատապարտութեան եւ ի հանդերձեալն առաջի աստուծոյ եւ սարսափելի դատաստանի նորա պատասխան եւ հաշիւ տալոյ նորայ. եզրակացութիւն այս երդման համբուրեմ զխաչն եւ զաւետարան փրկչին իմոյ, ամեն»:

Հոդ. 5. «Եթէ պատահեսցի վիճաբանութիւն ի մէջ արհեստաւորաց` մինչեւ երկու թուման չէ պիտոյ ի դատաստան խնդրել. զո'ր ինչ ուստապաշին վճռէ` նոյնն լինելոց է. իսկ եթէ աւելի` կարէ օրինօք խնդրել ի դատաստանի, եւ դատաւորն առաքէ նոյն արհեստի եղեալ առաջի մուսուֆաց, զի նոքա վրճռեսցեն»:

Հոդ. 6. «Ամենայն արհեստաւորք ի գործածիլ զարհեստս իւրեանց համեմատ կառավարութեան կշռոյն կամ չափին, կամ պրօպին կամ գործին, որպէս պատկանի առ արհեստն` պիտոյ է վերահասութեամբ ըստարշինային գործածել»:

Հոդ. 7. «Եթէ ոք գանգատաւոր լիցի վասն մուլտի գին դնելոյ, յայնժամ պիտոյ է առաջի աստուծոյ ճշմարտութեամբ գին դնել եւ վըճռել ուստապաշիք»:

Հոդ. 8. «Ամենայն արհեստաւորաց վարպետաց եւ մանաւանդ խալիֆայից արգելեալ է ըստ չարութեան եւ յիմարութեան անպատճառ թակել, կամ վատութեամբ վարել աշակերտաց. եթէ ոք առ այս համարձակեսցի` պարտ է հատուցանել տուքանս վասն հասարակ չքաւորաց, նմանապէս պարտ է աշակերտն հնազանդ եւ մուղիաթ լինի գործոց իւրոց»:

Հոդ. 9. «Եթէ արհեստաւոր ոք կամիցի յայլ քաղաքի բնակիլ` նոյն տարւոյ խարճն հատուսցէ եւ երթիցէ. եթէ այլ քաղաքէ եկեսցէ եւ բնակեսցի` նոյն տարւոյ խարջն ոչ պահանջեսցեն. իսկ եթէ վաճառական սովորութիւն ունի գալ եւ գնալ` չէ' պիտոյ տարեկան, այլ` անցեալ միայն»:

Հոդ. 10. «Եթէ ոք արհեստաւոր ի ժամանակի յարհեստաւորութեան լցուցեալ իցէ զամենայն պարտաւորութիւնս` աղքատասցի կամ ցաւագարեսցի, հարկ է օգնել, նմայ. նմանապէս եթէ մեռանիցի` թաղել նմայ, եթէ հիւանդն առողջասցի եւ շահեսցի` առանց շահի հետս առցեն ի նմանէ: Եթէ արհեստաւորք աղքատք իցեն` յայտնեսցեն ինն անձանց, զի հասարակ չքաւորաց փողից տայցեն»:

Հոդ. 11. «Եթէ աշակերտ ոք արժանի է վարպետութեան կամ խալիֆայութեան, հարկ է նոյն արհեստին վարպետ ժողովել եւ քննել. եթէ արժանի է` տալ գիր վկայական, եթէ արժանի չէ` ծառայեսցէ նոյն արհեստին»:

Հոդ. 12. «Եթէ վարպետ ոչ կամիցի տալ գիր վկայական կամ աւելի կամի ծառայեցուցանել, յայնժամ խալիֆայից կարգեալ` խալիֆայէն խնդրել պիտոյ է, եթէ ոչ տացէ` ծանուսցէ իրաւարանին»:

Հոդ. 13. «Յորժամ աշակերտն լիցի խալիֆայ, հարկ է դաշնագիր լիցի վասն վարձու ընդ վարպետին, կամ որքան պիտոյ է կենալ ընդ նմայ եթէ ժամանակին վարձ ոչ հատուսցէ, կամ խալիֆային ուղիղ գործ ոչ կատարեսցէ եւ գանգատ լիցի` հատուսցէ տուքանըս»:

Հոդ. 14. «Եթէ ոք ասիցէ ի փողոց, թէ այն մարդ անուղիղ դատապարտեցաւ` նա' հատուսցէ կէս տուքանս. պատճառն է` թէ ուղիղ է` հարկ է յայտնել կառաւարչութեան ուստապաշուն կամ իրաւարանին:

Հոդ. 15. «Եթէ ոք արհեստաւոր այլոց գործ առեալ փոխեսցէ զայն կամ յետ տայցէ` թոյլ շինեալ կամ քաշն պակասեցուսցէ, կամ զչափն ուղիղ ոչ իցէ, կամ վատ ձեւեսցէ, կամ այլ կերպ հնարիւ եւ խափէութեամբ ինքն պահեսցէ, որ ոչ նման պատկան տիրւոջ հրամանին վասն սմայ գանգատաւոր լիցի` հարկ է տեսանել երկու վարպետ. եթէ անուղղութիւն հաստատեսցի` երկիցս առցեն նոյն վընասն»:

Հոդ. 16. «Աշակերտն եւ խալիֆայ մնասցէ ի տան վարպետին համեստութեամբ: Իսկ եթէ արգելեալ վարուք եւ ընթացիւք ընդ կնոջ նորա, եւ վարպետն ի կառավարութիւն գանգատեսցէ, յայնժամ հարկ է ի հրապարակի ձաղկել եւ առագել զնայ գժատուն հինգ ամիս կամ քարակրութիւն թագաւորական վեց ամիս»:

Հոդ. 17. «Եթէ արհեստաւորքն ընտրեալ են երկրոդ ընտրողութեամբ ուստապաշի եւ բարեպէս կառավարեալ է զգործս իւր, անուանի այնպիսին պատուելի անձն»:

Հոդ. 18. «Եթէ արհեստաւորք ուսեալք են ուղղութեամբ եւ փորձեալք են վկայութեամբ, զօր օրինակ` պատկերահանք, արխիտեքտօրք, քանդակագործք, երգահանք, բժիշկք` անուանին պատուական անձինք. ի մեղանչութիւն սոցա վարեալ լինելոց է որպէս երեւելի վաճառական, որպէս օրինոք սահմանեալ է»:

Հոդ. 26. «Եթէ ոք վաճառեսցէ ցիքութայ կամ այլ թիւնալի ճանճ, կամ այնպիսի` որ կանօնիւ արգելեալ է»:

Հոդ. 27. «Եթէ ոք վաճառեսցէ այնպիսի դեղ, որ ոչ է տեղեակ, զի մի' վնաս` մանաւանդ մահ պատահեսցէ. եթէ փորձեալ չէ` ո'չ կարէ վաճառել դեղ: Նաեւ ոչ կարէ ըստ կամաց իւրոց ծախել, այլ պիտոյ է հետեւիլ սահմանին եւ խղճի մտաց:, զի մի' հինն ի տեղի նորին տայցէ, զի է անօրէնութիւն եւ հատուսցէ մեծ պատժօք տուքանս»:

Հոդ. 29. «Պիտոյ է զգուշութիւն բժշկին. նախ քան զառնելն ըմբռնի ի յանցանս` մինչ ոչ է հմտացեալ ի արհեստս. ի յառնելն ըմբռնի ի յանցանըս` մինչ ոչ տայ զդեղն եւ զօշարակն, ըստ խրատու եւ ըստ աւանդութեան արհեստի, այլ մանաւանդ յինու ի խոհեմութեանս իւր ընդդէմ իրաւանց: Զկնի առնելոյն ըմբռնի ի յանցանս` մինչ ոչ դնէ զպիտանաւոր զգուշութիւն, վասն պահպանութեան հիւանդին եւ դնել զգոյշ պահապան` մինչ տեսանէ ի վտանգ հիւանդութեան»:

Հոդ. 30. «Բժիշկ պարտավորի տեսանել հիւանդին եւ պէս-պէս կերպիւ օգնել` որպէս դեղօրէիւք, նմանապէս զգուշացուցանել վնասակար ուտելեաց եւ ըմպելեաց»:

Հոդ. 31. «Բըժիշկ յորժամ տեսանէ զհիւանդն ի ծանր` ունի պարտականութիւն յորդորել զնա, զի ընկալցի զխոստովանութիւն եւ զհաղորդակցութիւն եւ յետոյ գնել դեղօրէիւք. քանզի հոգի առաւել է քան զմարմին»:

Հոդ. 32.. Բժիշկ հոգեւորք կարեն տալ դեղ. որպէս է բժիշկ հոգւոյ` նմանապէս մարմնոյ յոյժ բարի է. սակայն ոչ կարեն անդամահատութիւն առնել` չէ' գործ պատարագչաց, այլ աշխարհական անձանց: Եթէ հիւանդն յոյժ պիտանաւոր անձն է եւ ամենեւին այլ բժիշկ ոչ գտանի, անդամահատութեամբ հիւանդն գտանէ առողջութիւն` կարօղ է»:

 

ԳԼՈՒԽ 43

 

Յաղագս պարտաւորութեան դատաստանական անձանց

 

Հոդ. 3. «Ոչ է օրէն դատաւորաց ձեռնամուխ լինիլ վաճառական բանից, եթէ պիտոյ լիցի խնդիր` մտածելի է, որպիսի արհեստաւորք լիցին նոյն արհեստի անձանց առաքել առ մուսուֆս, զի նոքա վերահասու լեալ վճռեսցէն»:

Հոդ. 4. «Եթէ դատաւորք արարին վճռահատութիւն եւ ոչ կամեցան ընդունիլ եւ խնդրեցին գլխաւոր դատաստանատեղիս, այսու ամենայնիւ հարկ է առաքել մուսաֆաց»:

Հոդ. 5. «Դատաւորաց պահանջի կատարելութիւն բնութեան, որքան հասակն 25 ամեայ լիցի` հմուտ եւ օրինաց տեղեակ լիցի, հանդարտ եւ ոչ բարկացօղ, եւս տե'ս մասնաւոր թէրութիւն դատաւորաց»:

Հոդ. 6. «Դատաւորք արդար եւ ծանր պատճառօք պարտին դատապարտիլ զոք` վասն բարւոյ հասարակութեան, ուղիղ դիտաւորութեամբ` վասն նախանձու արդարութեան, ըստ կարգի իրաւանց օրինաւոր քննութեամբ` յատուկ խոստովանութեամբ յանցաւորին կամ նշանօք եւ բաւական վկայութեամբ»:

Հոդ. 7. «Թէպէտ հասարակ սովորութեամբ 25 րուպլի գողացօղն դատապարտի, սակայն մեք որքանութիւն գողութեան յանձնեցաք դատողութեան դատաւորաց` պարագայ անձին, յորմէ գողացաւ, վնասն` որ անիրաւաբար էհաս նմայ»:

Հոդ. 8. «Եթէ ոք գողանայ ասեղ, հերուն, գրիչ, հաց` թեթեւ է բան նորա. սակայն եթէ ոք գողանայ ասեղ դերձկի, հերուն կոշկակարի, գրիչն գրօղի, հաց ի վերջի աղքատութեան անկելոց, զի նովաւ մնաց արգելեալ կամ վնաս մեծ հանդիպեցաւ` ըստ մեղաց իւրոց պատժելի է եւ վնասն հատուցանելի է կրկին»:

Հոդ. 9. «Եթէ ոք կամի սպանել զոք` գողացաւ դանակ, կամ արբեալ ոք է` գողացաւ գինի, կամ բանտարգեալ ոմն կամի փախչիլ` գողացաւ ձի նորա, կամ ղայիխ, այսպիսի մարդն ո'չ է պատժելի, այլ վարձատրելի, զի ոչ է դիտաւորութիւն գողանալոյ, այլ զի մի' վնաս հանդիպեսցի»:

Հոդ. 10. «Եթէ ոք կամի սպանանել զոք` յետ նմայ դանակ, կամ գողացաւ գինի ի պատարագչէ եւ եղեւ խափանումն պատարագի, կամ փախստեան անձին ետ ղայիխ կամ ձի` այնպիսին արժանի է դատապարտութեան»:

Հոդ. 11. «Դատաւորք ոչ կարեն ընդունիլ այնպիսի անձանց, որոց վկայութիւն արգելեալ է օրինօք, զոր օրինակ` ի ծննդենէ խուլ եւ համրն, հռչակավոր արբեցօղն, հռչակաւոր խելագարն, խայտառակեալն հռչակաւոր պատժօք, վասն մեղաց մեղանչօղն քրէական յանցանօք, բանադրեալն յեկեղեցւոյ, երեք տարի` մինչեւ ոչ հաղորդեալն եւ խոստովանեալն»:

Հոդ. 12. «Սուտ վկայութիւն երիցս անձանց գոլ պարտական. նախ` աստուծոյ առնելով զնայ սուտ վկայ. վասն այսորիկ, ըստ կանօնի, դնի ապաշխարանք եօթն ամ. երկրորդ` դատաւորաց լինելով պատճառ, զի դատապարտեսցէ անմեղն եւ արձակեսցէ զյանցաւորն, վասն այնորիկ կապեալ պատժի ձաղկանօք. երրորդ` ընդդէմ ընկերին առնելով զնայ անիրաւաբար դատապարտիչ, վասն այսորիկ ըստ յանցանացն պատժի»:

Հոդ. 13. «Դատաւորք ունին պարտականութիւն ամենայն ինչ իմանալ ի վկայից` յետոյ առաքել, զի երդմնեկցէն, զկնի նորա կրկին իմանայցէ, մի ըստ միոջէ գրեսցեն դատաւորք բանք նոցա` համաձա՞յն է եթէ տարաձայն. եթէ իրք են թագաւորական կամ եկեղեցական կամ որբոց եւ այրեաց խնդրի` երկար քննութիւն, եթէ ոչ` առաքել մուսուֆաց»:

Հոդ. 14.. Դատաւորք ոչ կարեն ընդունիլ փաստափան եւ փոխանորդ, որ արգելեալ է յօրինաց, որպէս գրեցաք վասն վկայից ի համար 11 յաղագս դատաւորաց, մանաւանդ հմուտ լիցի օրինաց եւ գրոց»:

Հոդ. 15. «Փաստաբան եւ փոխանորդ սահմանեալ է օգնել որբոց եւ այրեաց, աղքատաց եւ անկելոց` ուղղութեամբ, խաղաղութեամբ եւ առանց բծի ագահութեանց, որպէս դատաւորաց արգելեալ է կաշառ առնել, նոյնպէս փաստաբանից եւ փոխանորդաց յատուկ վասն իւր աշխատանաց պիտոյ է դաշնագիր լիցի գրով, զի մի' յետոյ ծնանիցի տարաձայնութիւն»:

Հոդ. 16. «Ո'չ է օրէն այնպիսի փաստաբան եւ փոխանորդ ընդունել դատաւորք` որ ոչ լիցի յազգէ եւ ի լեզուէ իւրմէ, զի մի' խռովութիւն եւ տարաձայնութիւն ծնանիցի. ամենեւին արգելեալ է ի դատաստանի մտանել, այլ դիմել տրետեյցկի սու'տ դատ մուսուֆաց, զի ամենայն փաստաբան եւ փոխանորդ ի բան մուսուֆով աւարտեալ լինելոց է»:

 

ԳԼՈՒԽ 45

 

Յաղագս ինն անձանց

 

Հոդ. 1. «Ի հասարակութենէ կարգեալ լիցի` գլաւայ մի, եւ ութն անձինք ընդ նմայ, որք են ինն, սակայն գլաւայն ամենայն, գործոց տեղեակ լիցի` որպէս պատկանի գործոց նորա: Ութն անձինք են վեքիլ հասարակութեան»:

Հոդ. 8. «Ամենայն տուգանք, որք գրեցաք տալ վասն հասարակ չքաւորաց` պարտ էն առնել դատաւորք հաշուով, եւ յետոյ ինն անձինք ընտրեալ երկու անձն` պահպանէ ու'ր պիտոյ լիցի»:

Հոդ. 9. «Ինն անձինք, որք են ի տեղի հասարութեան, կարեն սահմանել եւ կարքադրել վասն որբոց եւ այրեաց դատաստանատեղի կամ երեք անձն, զի մի' վնաս կրեսցէն, սակայն լիցին երդմնեցեալք»:

Հոդ. 10. «Ինն անձինք ունին պարտականութիւն կարգադրել դպրատուն եւ վերակացու ուսուցիչ կարգել եւ ռոճիկ տալ, զի ուսանիցեն մանկունք»:

Հոդ. 11. «Ինն անձինք ունին պարտականութիւն արթուն լինիլ առ հոգեւորականս զի ի տօնի թագաւորական եւ զարմից աղօթեսցէն վասն կենաց նոցին, զի է փոխանակ աստուծոյ»:

Հոդ. 12. «Ինն անձինք պարտին խնդրել ի հոգեւոր կառավարութենէ` որպիսի' կերպիւ վճիռ եւ մատենին դատաստան առնեն, զի մի' ձեռնամուխ լիցին գործոց մարմնաւորաց»:

Հոդ. 13. «Ասացաք վասն գլաւային. սակայն հարկ է ի հասարակութենէ այնքան ժամանակ մնասցէ, որքան հաճին ժողովուրդք: Վասն ամենայն ասելոց եմք»:

Հոդ. 14. «Յորժամ պատահեսցի ընտրել նորագոյն երեք դատաւորք, պարտ է գլաւայն ընդ ութն անձանց եւ երեք ներկայ դատաւորքն համախոհ լինելով, որք են տասներկու, եւ անցեալ եղեալ դատաւորս ինն ի մէջ բերելով` որք են թուով 21, կարեն նոքա ընտրել, զի ի տեղի հասարակութենէ բաւական համարելի են այնոքիկ»:

Հոդ. 18. «Ընտրեալ ինն անձինքն ունին պարտականութիւն` երդմնեցուցանել դատաւորաց, եւ յետոյ դատաւորք` երդումն տալ ինն անձանց, զի ուղղութեամբ կարօղ լինիցին ամենեքեան զգործս իւրեանց կատարել»: