ՀՐԱՊԱՐԱԿԱԽՈՍՈՒԹՅՈՒՆ
ԵՎ
ՔՆՆԱԴԱՏՈՒԹՅՈՒՆ
ԵՐԿՈՒ
ՏՈՂ
Ինքնագիրը
չի
պահպանվել:
Գրվել
է
1861
թ.
մարտի
14-ից
մինչեւ
30-ը
Փարիզում։
Առաջին
անգամ
տպագրվել
է
1861
թ.
Փարիզում,
Ճանիկ
Արամյանի
տպարանում,
500
օրինակ
տպաքանակով,
այնուհետեւ
հատվածաբար
տպագրվել
է
«Մեղու»,
1861,
№№
132,
133,
135,
136
(ապրիլի
30,
մայիսի
10,
մայիսի
30,
հունիսի
10)։
Հետագայում
տպագրվել
է
Դոնի
Ռոստովում,
Նալբանդյանի
Երկերի
II
հատորում
(1906),
ապա
ԵԼԺ
III
հատորում
(1940)։
Ներկա
հրատարակության
համար
հիմք
է
հանդիսացել
1861
թ.
հրատարակությունը:
Նալբանդյանը
300
օրինակը
ուղարկում
է
Կոստանդնուպոլիս,
«Մեղու»
շաբաթաթերթի
խմբագրության
հասցեով,
որի
մասին
ապրիլի
12(24)-ին
նշում
է
իր
«Ծոցատետրի
նկատողություններ»-ում
(ԵԼԺ,
հ.
IV,
էջ
268)։
«Մեղուի»
խմբագիր
Հ.
Սվաճյանը
1861
թ.
№
132-ում
հայտնում
է
իր
բաժանորդներին.
«Պարոն
Նալբանդյանց
«Երկու
տող»
անունով
տետրակ
մը
հրատարակած
է
Բարիզ
եւ
հոս
ղրկած:
Այս
տետրակը
«ծախվի
հոս
ընթերցասիրաց
թանգարանում»։
Նկատի
առնելով
Նալբանդյանի
աշխատության
քաղաքական
նշանակությունը,
նրա
հիմնական
մասերը
Հ.
Սվաճյանն
արտատպում
է
«Մեղուում»:
Դրանից
հետո
«Երկու
տողը»
երկար
ժամանակ
չի
վերահրատարակվում։
1906
թ.
այն
զետեղվում
է
Նալբանդյանի
երկերի
Ռոստովյան
հրատարակության
II
հատորում:
Ստոլիպինյան
ռեակցիայի
տարիներին
Նալբանդյանի
երկհատորյակը
ենթարկվում
է
հետապնդումների,
գլխավորապես
նրա
մեջ
մտած
«Երկու
տող»
եւ
«Երկրագործությունը
որպես
ուղիղ
ճանապարհ»
աշխատությունների
պատճառով,
որոնք
Սանկտպետերբուրգյան
գրաքննչական
ատյանի
գրաքննիչի
զեկուցագրի
մեջ
բնութագրվել
են
որպես
«հանցավոր»
ստեղծագործություններ,
«իրենց
բովանդակությամբ
եւ
գրգռիչ
բնույթով։
Մասնավորապես
«Երկու
տողի»
մասին
ասված
էր,
որ
«հեղինակը
ցուցաբերում
է...
սnցիալիստական
տենդենցներ,
մերժում
է
հեղինակություններին
ու
երկնային
իդեալները,
հայերի
ազատությունը
եւ
իրավունքները
պատրաստ
է
ձեռք
բերել
զենքի
ուժով,
մեղադրում
է
հայկական
հոգեւորականությանը
սոսկալի
ոճրագործությունների
մեջ,
նշավակում
է
հետադիմությունը
եւ
ժողովրդի
ճակատագրի
հանդեպ
ցուցաբերած
անտարբերությունը,
փառաբանում
է
ազատությունը
եւ
ողբում
անցյալի
փառքը.
նշում
է
ժողովրդի
ինքնաազատագրման
ճանապարհը»
(Միքայել
Նալբանդյան,
Վավերագրերի
ժողովածու,
տեքստը
պատրաստեցին,
խմբագրեցին
եւ
ծանոթագրեցին
Ա.
Ինճիկյանը
եւ
Գր.
Հարությունյանը,
Ե,
1956,
էջ
305,
311)։
Հետագայում
«Երկու
տողը»
ունեցել
է
մի
քանի
հրատարակություններ՝
առաջին
անգամ
«Ազգային
թշվառություն»
պամֆլետի
հետ
(խմբ.
Հ.
Մելիքյան,
կոմենտարներ
Ա.
Մակարյանի,
Ե.
1930),
ապա
Նալբանդյանի
ԵԼԺ.
III
հատորում
(1940,
կոմենտարներ
եւ
ծանոթագրություններ
Ա.
Մակարյանի),
«Ընտիր
երկեր»
(1953)։
Նալբանդյանի
ծննդյան
125-ամյակի
առթիվ
«Երկու
տողը»
տպնգրվել
է
առանձին
գրքույկով,
իսկ
ծննդյան
150-ամյակի
օրերին
(1979)
մտել
է
«Երկեր»
(խմբ.
Ս.
Ավետիսյան,
առաջաբանը
Ս.
Դարոնյանի),
«Հրապարակախոսական
երկեր»
(խմբագրությունը,
առաջաբանը
եւ
մատենագիտական
տեղեկանքները
Մ.
Մխիթարյանի)
ժողովածուների
մեջ։
Նալբանդյանի
«Երկու
տողը»
հայ
հեղափոխական-դեմոկրատական
հրապարակախոսության
լավագույն
էջերից
է:
Պամֆլետը
արտացոլում
է
Հ.
Սվաճյանի
«Մեղուի»
շուրջը
համախմբված
հայ
առաջադեմ
մտավորականության
գաղափարական
սուր
պայքարը
կղերական
եւ
ամիրայական
խավերի
պահպանողական
մտայնության
դեմ։
Հայերը,
ինչպես
նաեւ
հույները
եւ
հարավսլավոնական
ժողովուրդները
(բուլղարները,
սերբերը
եւ
ուրիշներ)
գտնվում
էին
սուլթանական
Թուրքիայի
ծանր
լծի
տակ:
1860
թ.
հրապարակված
«Սահմանադրությունը»
թեեւ
ինչ-որ
չափով
կանոնավորում
էր
հայ
համայնքի
կառավարման
գործը,
սակայն,
ըստ
էության,
չէր
փոխում
նրա
աղետալի
վիճակը:
«Մեղուում»
տպագրված
«Հրաշափառ
խայտառակություն»
(1880,
դեկտեմբերի
10,
№
118)
եւ
«Նամակ
Մեղուի
խմբագրին»
(1860,
դեկտեմբերի
20,
№
119)
հոդվածներւմ
Նալբանդյանը
բացահայտում
է
Հովհ.
Չամուռճյանի
«Երեւակ»
ամսագրի
շուրջ
խմբավորված
կղերաամիրայական
շրջանների
խարդավանքները
եւ
կոչ
անում
չենթարկվել
սահմանադրական
պատրանքներին
ու
շարունակել
պայքարը
հանուն
դեմոկրատական
իրավունքների
արմատական
բարելավման։
Արեւմտահայության
աղետալի
վիճակի
մասին
Նալբանդյանը
հաղորդում
է
ռուսական
դեսպան
Ա.
Բ.
Լոբանով-Ռոստովսկուն,
նրան
ներկայացնելով
«Պոլսահայ
լուսավորչական
համայնքը»
զեկուցագիրը
(մանրամասն
տե՛ս
սույն
հրատարակության
III
հատորում),
ուր
սուր
քննադատության
ենթարկելով
կիսատ-պռատ
«Սահմանադրությունը»,
նա
շեշտում
է,
որ
հայերը
«զրկված
են
արտաքին
ամեն
մի
պաշտպանությունից
եւ
թողնված
են
«թուրք
փաշաների»
ու
Բ.
դռան
«կամայականությանը»,
որոնք
կոպիտ
կերպով
միջամտում
են
հայերի
եկեղեցական
գործերին,
մասնավորապես
պատրիարքների
ընտրությանը
(հ.
III,
էջ
320)։
Ազգային
ինքնուրույնության
ճնշման
պայմաններում,
հայ
եկեղեցու
անկախության
համար
մղվող
պայքարի
առաջադիմական
երեւույթ
էր։
Այդ
իսկ
պատճառով
Նալբանդյանը
պաշտպանում
էր
այդ
շարժումը,
իր
քննադատության
սայրը
ուղղելով
սուլթանական
կառավարության
հետ
համագործակցող
հետադիմական
հոգեւորականության
դեմ:
Ձգտելով
դեմոկրատական
շարժմանը
հաղորդել
ավելի
կազմակերպված
բնույթ,
Նալբանդյանը
եւ
Սվաճյանը
Կոստանդնուպոլսում
հիմնում
են
«Երիտասարդաց
ընկերությունը»,
որն
իր
առջեւ
նպատակ
էր
դնում
հայերի
ազգային-ազատագրական
պայքարը
միաձուլելու
Օսմանյան
կայսրության
եւ
Արեւմտյան
Եվրոպայի
ճնշված
ժողովուրդների,
ինչպես
նաեւ
ցարական
Ռուսաստանի
ժողովուրդների
ազատագրական
շարժումներին։
Նալբանդյանը
եւ
Սվաճյանը
գտնում
էին,
որ
հայերի
վրդովմունքը
թուրքական
իշխանությունների
եւ
սեփական
հարստահարիչների
կամայականությունների
նկատմամբ
հասել
է
մի
այնպիսի
աստիճանի,
երբ
արդեն
հնարավոր
են
բողոքի
բացահայտ
ելույթներն
ու
վճռական
գործողությունները։
Նալբանդյանի
եւ
Սվաճյանի
գործունեությունը
առիթ
տվեց
հետադիմական
շրջանների,
մասնավորապես
Հովհ.
Չամուռճյանի
եւ
նրա
համախոհների
կատաղի
հարձակումներին,
որոնք
բոլոր
միջոցներով
աշխատում
էին
խլացնել
«երիտասարդաց»
ձայնը։
1861
թ.
օգոստոսին
թուրքական
իշխանությունների
հրամանով
ժամանակավորապես
փակվում
է
«Մեղու»
շաբաթաթերթը,
որը
բողոքի
մեծ
ալիք
առաջացրեց
հայ
առաջադեմ
մտավորականության
շրջաններում։
Նալբանդյանի
Կոստանդնուպոլսից
մեկնելուց
հետո
(1861
թ.
դեկտեմբերի
21)
հակառակորդների
հարձակումները
նրա
եւ
Սվաճյանի
դեմ
առավել
սուր
բնույթ
ստացան։
Առանձնապես
ակտիվ
գործունեություն
ծավալեց
Հովհ.
Չամուռճյանը
«Երեւակում»
(1860,
№№
86,
87)
տպագրելով
«Խայտառակության
քննություն»,
«Նալբանդյանի
մեկ
նամակի
վրա»
հոդված-պասկվիլները,
որոնք
ուղղված
էին
Նալբանդյանի
դեմ։
Հենց
այդ
հոդվածներն
էլ
առիթ
հանդիսացան
«Երկու
տողեը»
գրելուն,
որտեղ
դրսեւորվեց
Նալբանդյան-հրապարակախոսի
եւ
բանավիճողի
անզուգական
փայլուն
տաղանդը։
Փորձելով
«պսակազերծել
Նալբանդյանին,
Չամուռճյանը
նրան
համարում
է
«սոցիալիստ»,
«կարմիր
հասարակապետական»,
Վոլտերի
եւ
Ռուսսոյի
հետեւորդ
եւ
այլն,
որին
հեղափոխական-դեմոկրատը
հպարտությամբ
պատասխանում
է.
«Հարգել
եւ
պատվել
հանճարը
եւ
բանականությունը
ուսած
լինելով
վաղուց,
անունից
երկյուղ
չունինք,
ո՛չ
Ռուսսոյի
եւ
ո՛չ
Վոլտերի,
այո՛,
պարտական
իսկ
ենք
մեծարել
եւ
հարգել
հանճարը
եւ
բանականությունը,
այն
աստվածային
քուրաները,
որոնցից
առաջին
անգամ
դուրս
թռան
ազատության
կայծերը»:
Պաշտպան
կանգնելով
«Մեղուի»
եւ
«Հյուսիսափայլի»
առաջադիմական
ուղղությանը,
Նալբանդյանը
«Երկու
տողում»
անողոք
մերկացնում
է
Հովհ.
Չամուռճյանին
եւ
Գ.
Այվազովսկուն,
որոնք
միասնական
ճակատ
էին
կազմել
դեմոկրատիայի
եւ
առաջընթացի
ուժերի
դեմ:
Այդ
պայքարը
կրում
էր
սկզբունքային
բնույթ
եւ
արտացոլում
էր
հայ
համայնքի
ներսում
սաստկացող
դասակարգային
պայքարը,
երբ
ազգային-ազատագրական
շարժումը
թեւակոխում
էր
մի
նոր
շրջան,
կրելով
Ռուսաստանում
տիրող
հեղափոխական
իրադրության
կենարար
ազդեցությունը
(1859-1861),
ինչպես
նաեւ
արեւմտաեվրոպական
եւ
մասնավորապես
իտալական
ժողովուրդների
հեղափոխական
փորձը։
Հետաքրքրական
է,
որ
Նալբանդյանի
Կոստանդնուպոլիս
եկած
օրը
Հ.
Սվաճյանը
իր
«Կարիպալտի»
հոդվածում
(«Մեղու»,
1860,
նոյեմբերի
20,
№
116)
ասում
է.
«Այս
անձը,
առաքյալն
աստուծո,
կուգա
մարդկության
բարերար
ըլլալու
եւ
գերի
ու
ստրուկ
ժողովուրդներու
իրենց
ազատությունը
ստացնելով...
Կարիպալտի
Իտալիան
ազատեց...
Տար
երկինք,
որ
ամեն
ընկճյալ
ազգերու
համար
ալ
այսպիսի
անձին
հառնեին
է
աշխարհիս
խաղաղությունը
հաստատ
հիմանց
վրա
դրվեր...
»
(Հ.
Սվաճյան,
Հրապարակախոսություն,
Եր.,
1960,
էջ
125-126)։
Թուրքիայից
մեկնելուց
մի
քանի
օր
անց
Նալբանդյանը
գարիբալդիականների
կողմից
ազատագրված
Նեապոլից
1860
թ.
դեկտեմբերի
30-ին
գրած
նամակում
ասում
է.
«Չեմ
նախանձում
Իտալիայի
ազատության,
դորա
հակառակ
առ
ի
սրտե
ուրախ
եմ,
սակայն
տեսանելով
նորա
ազատությունը
եւ
իմ
ազգի
տկարությունը,
կրծում
է
սիրտս
եւ
այրում
է
հոգիս...
Էտնան
եւ
Վեզուվին
ծխում
են.
Արարատի
հին
վուլկանի
մեջ
մի՞թե
կրակ
կմնա
իսպառ...
մահաբեր
մտածություն...
»։
Նամակն
ավարտվում
է
հետեւյալ
խոսքերով.
«Ողջունիր
իմ
կողմից,
որոնց
կուրծքի
մեջ
զարկում
է
ստուգապես
հայկական
սիրտ...
»
(ԵԼԺ,
հ.
IV,
էջ
86)։
Այսպիսի
տրամադրությամբ
եւ
մտքերով
Նալբանդյանը
հասնում
է
Փարիզ
եւ
Լոնդոն,
որտեղ
սկսում
է
առնչվել
Գերցեն-Օգարյով
խմբակցության
հետ,
որոնք
զբաղված
էին
հեղափոխական
ընկերություն
ստեղծելու
կազմակերպչական
աշխատանքներով։
Դատելով
«Երկու
տողում»
բերված,
–«Լոնդոնում
եւս
դրված
է
արդեն
հայկական
ազատ
տպագրության
համար
մի
մամուլ»–տողատակի
ծանոթագրությունից,
Նալբանդյանը
քայլեր
էր
ձեռնարկում
«Հյուսիսափայլի»
հրատարակությունը
արտասահման
փոխադրելու
համար,
եթե
այն
փակվեր
Ռուսաստանում,
ինչպես
այդ
ջանում
էր
անել
իր
առաջին
անգամ
Լոնդոն
գալու
ժամանակ,
որի
մասին
մենք
տեղյակ
էինք
1859
թ.
ապրիլի
23-ին
Փարիզից
Լոնդոն
մեկնելուց
առաջ
Գր.
Սալթիկյանին
գրած
նամակից:
Իսկ
որ
«Հյուսիսափայլի»
դեմ
հարուցած
հետապնդումները
շարունակվում
էին
եւ
Նալբանդյանի
արտասահմանում
գտնվելու
ընթացքում,
կարելի
է
մակաբերել
«Երկու
տողում»
բերված
նրա
խոսքերից.
«Պատվելի
Այվազովսքին
մեր
մինչեւ
այժմ
գրածների
համար
եւս
պատրաստվում
է
հերետիկոս
անունով
մեզ
վերստին
մկրտելու։–
Բայց
որովհետեւ,
մենք
երկյուղ
չունինք
անունից,
ուստի
եւ
ընդունում
ենք
նաեւ
պ.
Այվազովսքիին
սպառնալիքը,
«Մասյաց
աղավնու»
մեջ,
քննության
տակ
ձգել
«Հյուսիսափայլը»
սկզբից
մինչեւ
նորա
վերջը
(«Հյուսիսափայլը»,
գուցե
պ.
Այվազովսքիի
երեւակայության
մեջ
խափանված,
շարունակում
է
այսօր)
–
(Նալբանդյանի
ծանոթագրությունը)
եւ
հանդիմանել
նորա
հերետիկոսությունը։–
Հրավիրում
ենք,
որ
ասպարեզ
իջանե...
»։
Եվ
այս
մենամարտի
մեջ
Նալբանդյանը,
ինչպես
ասում
են,
իր
գաղափարական
հակառակորդին
գետին
տապալեց։
«Երկու
տողում»
Գաբրիել
Այվազովսկին
կանգնեց
իր
ամբողջ
տգեղ
երեւույթով,
որպես
III
բաժանմունքի
գործակալ,
որը
մեղադրում
էր
Նալբանդյանին,
«որպես
անկրոն,
որպես
անբարոյական,
որպես
ապստամբ
եւ
խռովեցուցիչ
ժողովրդյան»,
եւ
առաջարկում
էր
«Հյուսիսափայլ»
վնասակար
օրագիրը
դադարեցնել,
իսկ
իրեն՝
Նալբանդյանին
աքսորել
Սիբիր։
Նալբանդյանը
ծաղրում
է
Գաբրիել
Այվազովսկուն,
ամեն
կողմից
ոչնչացնող
քննադատության
է
ենթարկում
նրա
աշխատությունները
(«Պատմութիւն
Օսմանեան
պետութեան»,
«Վարդապետարան»),
ինչպես
նաեւ
նրա
գործունեությունը
որպես
մանկավարժի։
Ի
դեպ,
«Երկու
տողի»
վերջում
բերված
«մենախոսությունը
Այվազովսկու
հետ»
մի
շարք
տեղերում
համընկնում
է
Ա.
Սուլթանշահի
«Հայ
ազգի
լուսավորիչքը»
(«Հյուսիսափայլ»,
1859,
№
10)
կատակերգություն-պամֆլետի
մեջ
բերված
արտահայտությունների
հետ,
որը
գալիս
է
մեկ
անգամ
եւս
հաստատելու
նրա
ստեղծման
գործում
Նալբանդյանի
ունեցած
մասնակցությունը
(տե՛ս
Սմբատ
Շահազիզյան.
Ամառային
նամակներ,
Մ,
1897,
էջ
175)։
«Երկու
տող»
պամֆլետում
Նալբանդյանը
ամուր
կանգնած
էր
հեղափոխական-դեմոկրատական
դիրքերում
եւ
առաջ
էր
քաշում
պայքարի
մի
ծրագիր,
որը
եւ
դարձավ
դեմոկրատների
գործունեության
ծրագիրը:
«Մեք,
–
գրում
է
Նալբանդյանը,
–ազատակամ
նվիրեցինք
մեզ
հասարակ
ժողովրդի
իրավունքը
պաշտպանելու։
Մեր
անձը
եւ
գրիչը
չնվիրեցինք
հարուստներին,
նոքա
յուրյանց
արծաթի
թումբերի
տակ
միշտ
անխոցելի
են,
նաեւ
բռնակալների
իշխանության
մեջ։–
Բայց
այն
խեղճ
հայը,
այն
հարստահարված,
ողորմելի,
աղքատ,
մերկ
եւ
քաղցած
հայը,
ոչ
միայն
ճնշված
օտարներից
եւ
բարբարոսներից,
այլեւ
յուր
հարուստներից,
յուր
հոգեւորներից
եւ,
կիսագրագետ,
ուսումնական
կամ
փիլիսոփա
ասվածներից,
ահա
այն
հայը
ամենայն
արդարացի
իրավունքով
գրավում
է
մեր
ուշադրությունը
եւ
նորան
դարձյալ,
առանց
եւ
վայրկենական
երկմտության,
նվիրեցինք
մեր
բոլոր
կարողությունը։–
Պաշտպանել
այն
հայի
առաթուր
կոխված
իրավունքը
է
մեր
կյանքի
բուն
խորհուրդը
եւ
նպատակը։
Եվ
այս
նպատակին
հասնելու
համար
չէ
պիտո
ընկրկինք
ոչ
բանտի
եւ
ոչ
աքսորի
առաջեւ,
ոչ
միայն
բանիվ
եւ
գրչով,
այլեւ
զենքով
եւ
արյունով,
եթե
մի
օր
արժանի
լինենք
զենք
առնուլ
մեր
ձեռքը
եւ
մինչեւ
այժմ
քարոզած
ազատությունը
նվիրել
եւ
սրբել
մեր
արյունով։–
Ահավասիկ
մեր
դավանությունը,
որի
մեջ
տեսանում
ենք
ազգի
փրկությունը:
Մարտի
գնացող
զինվորի
երդման
պես
հնչող
եւ
հեղափոխական
պաթոսով
ներծծված
այս
բառերը
համահնչյուն
են
Նալբանդյանի
«Ազատություն»
բանաստեղծության
վերջին
քառատողի
հետ,
որը
նա
ընտրել
է
որպես
բնաբան
«Երկու
տողի»
համար։
«Երկու
տողում»
Նալբանդյանը,
ըստ
էության,
դնում
է
զինված
ապստամբության
կազմակերպման
հարցը:
«Շատ
ազգեր
պատահեցան
անբախտության,
–
գրում
է
նա,
–բայց
այդ
չեղավ
նոցա
համար
հավիտենական
մեռելություն։–
Աքսորվեցան,
կախվեցան,
գլխատվեցան
եւ
այրվեցան,
բայց
նոցա
հոգին
կենդանի
մնաց,
յուրյանց
ամայացած
հայրենիքի
փլատակների
մեջ։–
Հայրենիքի
օդը,
սարերը
եւ
անտառները,
խոր
գիշերի
լռության
մեջ,
դարերով
շշնջեցին
այդ
նահատակների
վերջին
րոպեում
արած
բողոքների
արձագանքը...
Ուրիշ
ազգերի
նահատակների
ուրվականքը
հալածեցին
հարստահարողների
կյանքը,
մինչեւ
մի
ժամանակ,
իսկ
երբ
մինչեւ
բերանը
լցված
էր
փորձության
բաժակը,
այնուհետեւ
նոցա
սգազգեստ
ժառանգների
վերարկուների
տակից
դուրս
շողացին
պողովատիկները»։
Հայ
առաջավոր
մամուլը
եւ
առաջին
հերթին
Սվաճյանի
«Մեղուն»
ողջունեցին
Նալբանդյանի
բրոշյուրի
երեւան
գալը:
Իր
«Միքայել
Նալբանդյանց.
Երկու
տող»
հոդվածում
(1861,
№
132)
Հ.
Սվաճյանը
պաշտպանում
էր
Նալբանդյանին,
հաստատելով
Հովհ.
Չամուռճյանի
եւ
հատկապես
Գ.
Այվազովսկու
գործունեությունը
մերկացնող
նրա
փաստարկները։
Ինչպես
եւ
պետք
էր
սպասել,
հետադիմական
մամուլը
մոլեգնեց
Նալբանդյանի
«Երկու
տողի»
տպագրության
առթիվ։
Հովհ.
Չամուռճյանը
մեղադրեց
«Մեղուի»
խմբագրին,
թե
նա
զբաղվում
է
Նալբանդյանի
բրոշյուրի
տարածման
պրոպագանդայով
«ստակը
հեղինակին
մոլությանը
իր
պարբերականին
մեջ
տարածելու
գործակցեց»
(«Երեւակ»,
1862,
№
123)։
«Արեւելյան
դար»
թերթը
առաջարկեց
«Երկու
տողը»
հանձնել
Պոլսի
կրոնական
գերագույն
ժողովին
եւ
Էջմիածնի
Սինոդի
«օրինավոր»
դատաստանին»,
հայտարարելով
նրա
հեղինակին
«հերետիկոս»)
(«Արեւելյան
դար»,
1861,
№
24)։
Եվ
կարծես
թե
նախատեսելով
իր
գաղափարական
հակառակորդների
չարախնդումները,
Նալբանդյանը
«Երկու
տողում»
ասում
է,
«...
Այդ
հարձակմունքը,
թերեւս
շատ
անգամ
մեր
անձին
վերա,
փոխանակ
մեր
գաղափարների,
ո՛չ
երբեք
կարողացան,
եւ
ո՛չ
նաեւ
մի
մազի
չափ,
խոտորեցնել
մեզ
մեր
ուխտյալ
ճանապարհից»։
Էջ
8,
տ.
4.
Բնաբանը
վերցված
է
Նալբանդյանի
«Ազատություն»
բանաստեղծությունից,
որը
տպագրվել
է
«Հյուսիսափայլի»
1859
թ.
իններորդ
(սեպտեմբերի)
ամսատետրակում
լույս
ընծայված
«Հիշատակարան
Կոմս
Էմմանուելի
օրագրական
թերթերից
հատվածում.
Էջ
9,
տ.
17.
«Այսօր,
վերստին
հանդեպ
է
ելնում
մեզ
խավար
տգիտությունը...
Այս
անգամ
երեւում
է
նա
պ.
Չամուռճյանի
կերպարանքով...
»–
Հովհաննես
Տեր-Կարապետյան-Չամուռճյան
(1801–1888),
եկեղեցական
գործիչ,
հրապարակախոս,
աստվածաբան,
մանկավարժ,
թարգմանիչ:
Տիրապետում
էր
եվրոպական
եւ
արեւելյան
բազմաթիվ
լեզուների՝
թուրքերեն,
իտալերեն,
ֆրանսերեն,
հին
հունարեն,
լատիներեն,
պարսկերեն,
արաբերեն,
եբրայերեն,
վրացերեն,
անգլերեն,
գերմաներեն:
Նրա
ինքնուրույն
եւ
թարգմանական
գործերի
թիվը
հասնում
էր
150–200-ի,
որոնց
թվում
30
հատորից
բաղկացած
«Եկեղեցական
պատմությունը»,
3
հատորանոց
«Պատմություն
Երուսաղեմին»։
1829
թ.
ֆրանսերենից
հայերեն
է
թարգմանել
Ժան
Ժակ
Ռուսսոյի
«Սկզբունք
քաղաքական
իրավունքի»
եւ
Մոնտեսքիոյի
«Մեծություն
եւ
անկումն
Հռոմայեցվոց»
գրքերը,
իտալերենից
աշխարհաբար
թարգմանել
է
«Ռեստենի
բժշկարանների»
6
հատորները
եւ
այլն:
Նրա
գրական
ժառանգության
մեջ
առանձնակի
տեղ
են
գրավում
կրոնաբարոյագիտական
եւ
փիլիսոփայական
աշխատությունները,
այդ
թվում
«Ֆերիերի
կարդինալին
հետ
աստվածաբանական
տեսության
մը
հայ
եկեղեցիին
դավանությանց
վրա»
(1847),
«Քննություն
կանոնի
Ս.
Գրոց»
(1850),
«Կղեմես
հայրապետ»
(1860),
«Բառանբաս
հայրապետ»
(1860),
«Դիվաց
գոյությունը
եւ
չարությունը»
(1862),
«Քրիստոնեական
եկեղեցվո
կառավարության
վրա»
(1861)
եւ
այլն։
30–40-ական
թվականներին
Չամուռճյանը
եղել
է
Սկյուտարի
ճեմարանի
տնօրեն
եւ
դասախոս:
Խմբագրել
է
«Հայաստան»
լրագիրը,
հայատառ
թուրքերեն
«Զոհալ»,
հայերեն
«Երեւակ»
հանդեսները:
Այդ
պարբերականներում
տպագրվում
էին
նրա
ինչպես
ինքնուրույն,
այնպես
էլ
թարգմանական
հոդվածները,
որոնք
հիմնականում
վերաբերում
էին
կրոնաբարոյական
հարցերին։
«Երեւակը»
արտահայտում
էր
կղերաամիրայական
վերնախավի
հայացքները,
1860-ական
թվականներից
սկսած
հանդիսանում
էր
հակասահմանադրականների
պատվարը,
պահպանողական-հետադիմական
դիրքերից
պայքարում
ընդդեմ
սահմանադականների,
դեմոկրատական
գաղափարների
եւ
նրա
ներկայացուցիչների։
«Մեղու»,
«Մյունատի»,
«Ծաղիկ»,
«Մասիս»
պարբերականների
արծարծած
լուսավորության
եւ
ազատության
գաղափարները
համարում
էր
ազգավնաս,
կրոնն
ու
եկեղեցին
հայ
ժողովրդի
«առաջընթացի
եւ
ազգային
միության
միակ
միջոցը»։
Արտահայտելով
կղերաամիրայական
վերնախավի
հետադիմական
տրամադրությունները,
Չամուռճյանը
«Երեւակի»
էջերում
պայքար
էր
մղում
ժամանակի
սահմանադրական
շարժման
եւ
դեմոկրատական
գաղափարախոսության
դեմ:
Նալբանդյանը
ճանաչում
էր
Չամուռճյանին
որպես
մի
մարդու,
որն
ընդունակ
էր
գրչավաճառքի
եւ
մատնությունների։
Եվ
դուրս
գալով
նրա
դեմ,
փաստորեն
գիտակցում
էր,
որ
շարունակում
է
իր
ծավալած
պայքարը
Խալիբյան-Ջալալյան-Մսերյան-Այվազովսկի
խմբակցության
հետ։
Էջ
9,
տ.
23.
«Երեւակ»–կրոնական,
բանասիրական
եւ
ուսումնական
կիսամյա,
ապա
ութնօրյա
հանդես։
Լույս
է
տեսել
1857–62,
1864–66
թթ.
Կ.
Պոլսում։
Տնօրեն-խմբագիր
Հովհաննես
Տերոյենց
Տեր-Կարապետյան-Չամուռճյան։
Հանդեսի
հիմական
աշխատակիցը
ինքն
էր,
նրա
գրչին
էին
պատկանում
ինչպես
ինքնուրույն,
այնպես
էլ
թարգմանական
հոդվածները,
որոնք
վերաբերում
էին
հիմնականում
կրոնաբարոյական
հարցերին։
Արտահայտել
է
պոլսահայ
կղերաամիրայական
վերնախավի
հայացքները,
կատաղի
պայքար
մղել
դեմոկրատ
մտավորականության
դեմ։
«Երեւակի»
1880
թ.
№
85-ում
տպագրված
Չամուռճյանի
«Ապացույցք
ավետարանական
պատմության»
հոդվածը,
որտեղ
հեղինակը
ջանում
էր
հաստատել
հրաշքների,
դեւերի
եւ
կախարդանքների
գոյությունը,
ենթարկվեց
Միքայել
Նալբանդյանի
սպանիչ
ծաղրին
(«Մեղու»,
1860,
№
118,
«Հրաշափառ
խայտառակություն»)։
Էջ
9,
տ.
23.
Տե՛ս
«Երեւակ»,
թիվ
87,
1860,
1
օգոստոսի,
1861,
1
հունվարի։
«Երեւակի»
համարները
հրատարակվում
էին
չափազանց
անկանոն,
հանգամանք,
որ
ծաղրվել
է
Նալբանդյանի
կողմից
դեռեւս
«Հրաշափառ
խայտառակություն»
հոդվածում
(«յուր
ներկա
տարու
1
հուլիս–30
նոյեմբեր
թիվ
85
«Երեւակի»
մեջ)
եւ
Հարություն
Սվաճյանի
«Մեղուի»
1861
թ.
փետր.
10
(№
124)
տպագրված
«Չքնաղ
հյուրընկալության
հոդվածի
մեջ.
(«Ասոր
դեմ
պ.
Հ.
Չամուռճյան
երկար
հոդված
մը
գրեր
է
իր
«Երեւակին»
87
թերթովը
1860
օգոստոսի
1-ին,
որ
երեւցավ
1861
հունվարի
վերջին
օրերը,
ապա
տողատակին
տրված
է
հետեւյալ
բացատրությունը,
–
«Ընթերցողք
պիտի
զարմանան,
թե
ինչպես
օգոստոսի
թվականով
կպատասխանե
դեկտեմբերի
20
թվականով
հրատարակած
նամակի
մը,
ասի
մարգարեությամբ
գալիքին
դեմ
չհասկցվի.
պատճառ
սա
է,
որ
պ.
Չամուռճյան
հուլիսի,
օգոստոսի
մեջ
հանելու
«Երեւանին»
թիվերը,
դեկտեմբերի
եւ
1861
հունվարի
վերջերը
հանելու
չափ
ետ
մնացած
է.
ասի
մեկ
նշան
մըն
է
հրատարակչին
իր
լրագրույն
վրա
ունեցած
մեծ
հոգացողության
եւ
անոր
ընթերցողներուն
մեծ
փափագով
եւ
ախորժանոք
հրատարակմանն
սպասելուն...
»:
Էջ
10,
տ.
1.
«Երեւակի»
վերագրյալ
տետրակը
մեզ
ուղարկողը...
»:
«Երեւակի»
հիշյալ
համարը
Նալբանդյանին
ուղարկողը,
ամենայն
հավանականությամբ,
եղել
է
Մատթեոս
Մեսրովպի
Այվատյանը,
որը
«Մեղուի»
1861
թ.
փետրվարի
10-ին
(№
124)
հանդես
է
եկել
ի
պաշտպանություն
Նալբանդյանի՝
«Երեւակի»
1861
թ.
հունվարին
№
87-ում
Չամուռճյանի
«Նալբանդյանի
մեկ
նամակի
վրա»
հոդվածի
առիթով՝
«Եկեղեցվո
կառավարությունը
սահմանադրակա՞ն
է,
թե՝
միապետական»
պատասխանով։
Երկար
տարիներ
Մատթեոս
Այվատյանի
անունը
մոռացության
էր
մատնվել
նալբանդյանագետների
կողմից
եւ
միայն
1951
թ.
«Տեղեկագրի»
№
6-ում
գրականագետ
Գառնիկ
Ստեփանյանը
հանդես
եկավ
«Մ.
Նալբանդյանի
«Երկու
տողում»
հիշատակված
մի
ազգանվան
աղավաղման
շուրջ»
հոդվածով,
որտեղ
կանգ
առնելով
անվան
շուրջ
եղած
շփոթի
վրա,
փորձեց
բացատրել
Այվատյանի
եւ
Նալբանդյանի
գաղափարական
կապը
եւ
առնչությունները:
Դոնի
Ռոստովի
հրատարակության
II
հատորում,
ամենայն
հավանականությամբ,
վրիպակի
հետեւանքով
Այվատյան
ազգանունը
տպագրվել
է
Այվազյան
(Մ.
Նալբանդյան,
Երկեր,
հ.
II,
Ռոստով,
1906,
էջ
271):
Նալբանդյանի
այդ
գործը,
երրորդ
անգամ
լույս
է
տեսել
1939
թ.
Արմֆանի
հրատարակությամբ,
որտեղ
նույնպես
սպրդել
էր
նույն
սխալը։
1940
թ.
Արմֆանի
հրատարակությամբ
լույս
տեսած
Մ.
Նալբանդյանի
ԵԼԺ
III
հատորում
արդեն
օրինականացնելով
այդ
վրիպակը,
կազմողները
փորձել
են
բացատրել
«Այվազյանի»
ով
լինելը,
առանց
պարզելու
թե
ի՞նչ
բանի
համար
է
Նալբանդյանը
շնորհակալություն
հայտնում
նրան:
Նույնացնելով
նրան
արեւմտահայ
հասարակական
գործիչ
Աբրահամ
Այվազյանի
հետ,
կազմողները
անվանական
բառարանում
տվել
են
հետեւյալ
բացատրությունը.
«Եղել
է
«Արեւելքի»
աշխատակիցներից
մեկը։
Իր
«Շար
հայ
կենսագրությանց»
գրքի
մեջ
(1893)
խոսում
է
նաեւ
Նալբանդյանի
մասին»
(ԵԼԺ,
հ.
IV,
էջ
522
)։
«Միքայել
Նալբանդյանի
երկրորդ
ուղեւորության
հետ
կապված
մի
քանի
հարցեր»
հոդվածում
(«Տեղեկագիր»,
1949,
№
9)
Գ.
Ստեփանյանը
մանրամասնորեն
անդրադառնում
էր
Աբրահամ
Այվազյանի
անձնավորությանը,
սերտ
կապ
ու
գաղափարական
միասնություն
որոնելով
նրա
եւ
Նալբանդյանի
միջեւ։
1952
թ.,
երբ
Մ.
Աբեղյանի
անվան
գրականության
ինստիտուտը
հրատարակության
էր
պատրաստում
Միքայել
Նալբանդյանի
միհատորյակը,
գրականագետ
Լուսիկ
Կարապետյանը
առաջինը
նկատելով
Այվատյան
ազգանվան
հետագա
աղավաղման
փաստը,
մատնացույց
էր
արել
այն
կազմողներին,
որոնք
եւ
պրպտումներ
կատարելով
կարողացել
էին
մոռացությունից
դուրս
բերել
այդ
շատ
հետաքրքիր
գործչի
անունն
ու
գործը։
Սուրբ
Փրկիչյան
ազգային
ճեմարանի
ուսումնապետ,
Կ.
Պոլսի
աչքի
ընկնող
ընտանիքներից
մեկի
շառավիղ,
Մատթեոս
Մեսրովպի
Այվատյանը
եղել
է
այն
ազատախոհ
երիտասարդներից
մեկը,
որոնք
համախմբվելով
Սվաճյանի
«Մեղուի»
շուրջ,
հետեւողական
պայքար
էին
մղում
հանուն
սահմանադրական
կարգերի
հաստատման,
արդեն
1853-58
թթ.
Մատթեոս
Այվատյանը
գործուն
մասնակցության
է
ցուցաբերել
«Մասիսին»,
իսկ
1860–63
թթ.
հարել
է
Սվաճյանի
«Մեղուին»։
Նույն
թվականներին
հրատարակել
է
«Հայոց
եկեղեցին
եւ
Ամերիկայի
քարոզիչք»
եւ
«Պատասխանի
կարեւոր
հարցման
նորին
բրիտանական
վեհափառության
վսեմափայլ
դեսպանին»
գրքույկները,
որոնցից
առաջինի
մեջ
մերկացրել
է
ամերիկյան
միսիոներների
կատարած
քայքայիչ
աշխատանքը
հայ
իրականության
մեջ,
իսկ
երկրորդով
հանդես
եկել
հայ
ժողովրդի
ներքին
գործերին
անգլիական
կառավարության
ունեցած
միջամտության
դեմ։
Երբ
Նալբանդյանի
«Հրաշափառ
խայտառակություն»
եւ
«Մեղուի»
խմբագրին
ուղղված
«Նամակը»
տպագրվում
են
Սվաճյանի
թերթի
էջերում
եւ
պահպանողական
մամուլը
սկսում
է
հարձակումներ
անել
Նալբանդյանի
դեմ,
«Մեղուում»
(1861,
10
փետրվարի,
№
124)
լույս
են
տեսնում
Մատթեոս
Այվատյանի
«Եկեղեցվո
կառավարությունը
սահմանադրակա՞ն
է,
թե
միապետական»
եւ
Հարություն
Սվաճյանի
«Չքնաղ
հյուրընկալություն»
հոդվածները
ի
պաշտպանություն
Նալբանդյանի։
Այվատյանն
իր
պաշտպանության
տակ
առնելով
Նալբանդյանին
Վանցի
Պողոսին
դատապարտելու
հարցում,
առաջ
է
քաշում
եկեղեցական
իշխանությունները
ընտրովի
դարձնելու,
հոգեւորականների
գործած
հանցանքների
համար
սահմանվող
պատիժների
որոշման
մեջ
ժողովրդին
մասնակից
դարձնելու
խնդիրները,
հարցեր,
որոնց
նպատակն
էր
վերջ
տալ
պատրիարքարանի
ու
կրոնական
հաստատությունների
միանձնյա
ղեկավարությանն
ու
հակաժողովրդական
արարքներին։
Բացի
սրանից,
Այվատյանը
իր
հոդվածում
առաջ
էր
քաշում
սոցիալական
հարցեր,
հայտարարում,
թե
«հոգեւորականի
եւ
աշխարհականի,
արուի
եւ
էգի,
հրեի
եւ
հեթանոսի»
մեջ
խտրություն
չպետք
է
լինի,
որ
սխալ
է,
երբ
«իշխանք
կամ
քահանայք
տեր
էին
ու
ժողովուրդը
ծառա»,
որ
«Նալբանդյանցին
ըսածին
պես...
մարդիկ
հավասար
իրավունքով
դուրս
եկան
աստծու
ձեռքից»
եւ
հավասար
էլ
պետք
է
լինեն։
Հիշյալ
հոդվածի
լույսընծայումից
հետո,
կրոնական
ժողովի
որոշմամբ,
Կ.
Պոլսի
պատրիարք
Սարգսի
հատուկ
հրամանով
առաջարկվել
էր
Հովհաննես
Չամուռճյան-Տերոյենցին
հստակ
պատասխան
արել
Այվատյանին
եւ
հերքել
նրա
դրույթները։
1861
թ.
լույս
է
ընծայվում
Չամուռճյանի
«Մ.
Մ.
Այվատյանին
նամակի
քննությունը
Քրիստոսի
եկեղեցվո
կառավարության
վրա»
գիրքը,
որտեղ
տող
առ
տող
քննության
է
առնված
Այվատյանի
հոդվածը։
Չամուռճյանն
իր
գրքում
Այվատյանին
ներկայացնում
էր
որպես
Նալբանդյանի
«սխալ»
ճանապարհի
վրա
կանգնած
ու
մոլոր
ված
մի
անձնավորության:
Խոսելով
Նալբանդյանի
քաղաքական
հայացքների
մասին
նա
հարցնում
է
Այվատյանին.
«Մենք
այսպես
մարդուն
հերետիկոս
կըսենք,
քու
լեզվովդ
ասոր
ի՞նչ
կըսեք
նե՝
մեզ
ծանուցանելիդ
շնորհ
կհամարիմ»
եւ
խորհուրդ
է
տալիս
նրան,
ում
ուզում
է
հետեւի,
միայն
ոչ
Նալբանդյանի
գաղափարներին,
«Միայն
թե
Նալբանդյանը
չըլլա
քեզի
աստվածաբանության
դաստու
ընտրածդ»,
–գրում
է
նա:
Չամուռճյանի
գրքից
պարզվում
է,
որ
Այվատյանը
եղել
է
«Մեղվականների»
կազմակերպության
անդամ,
որոնց
նա
կոչում
է
«դռնամիջյան
հերետիկոսների
ժողվք»։
Արձագանքելով
Չամուռճյանի
գրքին,
«Արեւելյան
դար»
թերթն
իր
երթին
հույս
է
հայտնում,
որ
«հերձվածողական
ձայներու
տգիտաբար
արձագանք
եղած
Մ.
Այվատյանը
Տերոյենց
մեծանուն
պատվելիին
հանած
քննության
տետրակեն
համոզվելով՝
կճանչնա
իր
սխալը»
(տե՛ս
«Արեւելյան
դար»,
1861,
№
12)։
Սակայն
Մատթեոս
Այվատյանը
ոչ
միայն
ետ
չընկրկեց
պայքարից,
այլ
1862
թ.
«Մեղուի»
ապրիլի
10-ի
համարում
(№
158)
բողոքեց
Չամուռճյանի
դեմ
եւ
պահանջեց
ոչ
թե
հայհոյություններով
լեցուն
անիմաստ
պարասխաններով
հանդես
գալ,
այլ
գիտական
ճիշտ
հերքումներով,
իսկ
թե
անկարող
է,
«լեզուն
իրեն
քաշելով
տեղը
ծանր
նստի,
ապա
թէ
ոչ՝
գիտնա
որ
վերջին
անգամ
բերանը
քաշելու
պես
պատռեմ։
Ինչ
ըսել
ուզելը
ինք
կհասկնա»։
1876
թ.
Այվատյանը
իր
հրատարակած
«Արարատում»
սուլթանական
կարգերի
դեմ
գրած
հոդվածների
համար
ենթարկվում
է
խոշտանգումների
եւ
կարճ
ժամանակ
անց
մեռնում։
Էջ
10,
տ.
7.
«Մեղու»
պատկերազարդ
երկշաբաթաթերթը
լույս
էր
տեսնում
1856-ից
մինչեւ
1865
թ.,
որից
հետո
ընդհատվում
է
եւ
վերահրատարակվում
1870
թ.
։
Խմբագիրն
էր
նշանավոր
հրապարակախոս
Հարություն
Սվաճյանը։
«Մեղուն»
արեւմտահայ
դեմոկրատների
օրգանն
էր
եւ
շնորհիվ
խմբագրի
հրապարակախոսական
տաղանդի,
ժամանակին
լայն
ժողովրդականություն
ուներ
արեւմտահայության
մեջ։
էջ
10,
տ.
7.
«...
Եվ
«Մեղուին»
եւ
պ.
Այվատյանին
մեր
շնորհակալությունը
հայտնելով»–Նալբանդյանը
նկատի
ուներ
«Մեղուի»
1861
թ.
փետրվարի
10-ին
(№
124)
«Չքնաղ
հյուրընկալություն»
եւ
Մատթեոս
Այվատյանի
նույն
համարում
տպագրած
«Եկեղեցվո
կառավարությունը
սահմանադրակա՞ն
է,
թե
միապետական»
հոդվածները։
Էջ
10,
տ.
13.
«Առաջին,
երբ
մեր
փոքրությունը
ոտք
կոխեց
Պոլիս,
ազգային
լրագիրները
մի
երկու
տող
գրեցին
մեր
մասին»–Մ.
Նալբանդյանի
Պոլիս
կատարած
այցելության
առիթով
«Մեղուն»
գրել
է.
«Շատուց
ի
վեր
կճանչեինք
պ.
Նալբանդյանը
իր
հրատարակություններովը
«Հյուսիսափայլ»
օրագրին
մեջ
եւ
իր
ոգվույն
եւ
սկզբանցը
լավ
ծանոթ
ըլլալով
հեռուեն,
հեռուեն
կօրհնենք
նաեւ
իր
եւ
իր
արժանապատիվ
աշխատակիցներուն
ջանքերը
ի
լուսավորություն
ազգին
եւ
մասնավորապես
Ռուսիաբնակ
ազգայնաց։ ...
Ուստի
հիրավի
բախտ
մը
կհամարինք
մեզ
համար
պ.
Նալբանդյանին
ի
Պոլիս
գալուստն
ու
մեր
ճանչվորությանը
իրեն
հետ»:
Նրա
գալստյան
առթիվ
դրվատական
հոդված
տպագրեց
նաեւ
«Արեւմուտքը»:
Էջ
10,
տ.
18.
«Այդ
հրատարակություւնքը,
անշուշտ,
ազգի
մեծագույն
մասին
վերա
բնավ
ազդեցություն
չգործելով,
երեւում
է,
թե
նետի
նման
ծակել
են
չխոստովանված
փիլիսոփայի
անձնասիրությունը»–Չամուռճյանը
«Նալբանդյանի
մեկ
նամակի
վրա»
հոդվածում
գրում
է.
«Պ.
Մ.
Նալբանդյանցը
մայրաքաղաքս
եկած
ժամանակը
իբրեւ
գերակատար
իմաստուն
մը
հռչակվեցավ։
Ամեն
տեղ
այս
սովորությունը
կա.
դուրսեն
նոր
բան
մը
գալու
ըլլա
նե,
առջի
բերանը
կգովվի...
»։
Եվ
ապա.
«Երբ
պ.
Նալբանդյանցը
Կ.
Պոլիս
ոտք
կոխելուն
պես
լրագիրները
զինքը
գերապանծ
իմաստուն
մը
եւ
ազգի
պարծանք
հրատարակեցին
նե,
որո՞ւ
հետ
ինչ
պայման
դրած
եղան.
չէ՞
մի
որ
մեկ
լավ
վկայություն
մըն
էր,
ինչպես
որ
ժողովուրդը
քահանայության
նվիրվելոյն...
վկայություն
կուտա»։
«Չքնաղ
հյուրընկալություն»
հոդվածում
Սվաճյանը
զգալով,
որ
«գիտնական»
պատվելուն
ամենից
շատ
վրդովել
են
Նալբանդյանի
հասցեին
ասված
մեծարանքի
խոսքերը,
գրում
է.
«...
Պ.
Չամուռճյան
կփափագի,
որ
Ազգին
մեջ
ենք
միայն
ճանչցվի
գիտուն,
իմաստուն,
պերճիմաստ,
աստվածաբան,
փիլիսոփա
եւ
այլն...
Ասոր
համար,
ով
որ
Ազգին
մեջ
անուն
կստանա,
կհարգվի
ու
կսիրվի,
անոր
նախանձը
կզայրացնե
եւ
ալ
այնուհետեւ
առիթ
մը
կբռնե
անոր
վրա
հարձակվելու
եւ
եթե
բնավ
մեկ
կերպով
մը
չկրնա
հաղթել
անոր՝
իսկույն
բողոքականության
եւ
անհավատության
մուր
մը
կքսե
անոր
վրա,
վասնզի
այս
զենքը
շատ
զորավոր
գտած
է
եւ
այս
զենքը
ապահով
միջոց
մը՝
կույր
խղճահարներու
սիրտն
ամեն
ատեն
իր
վրա
տաք
պահելու»։
Էջ
10,
տ.
27.
«Որ
հռչակավոր
Ֆոքսը...
»–
Չարլզ
Ֆոքս
(1749-1806)
անգլիացի
քաղաքական
գործիչ:
Քսանամյա
հասակում
արդեն
ճանաչված
հռետոր
էր
եւ
զբաղեցնում
էր
ծովակալության
կրտսեր
լորդի
պաշտոնը։
Պաշտպան
կանգնելով
ամերիկյան
գաղութների
ազատագրական
ձգտումներին
եւ
հակառակ
դիրք
բռնելով
կառավարության
նկատմամբ,
նա
ձեռք
բերեց
բազմաթիվ
թշնամիներ:
Իր
հետագա
գործունեության
ընթացքում,
Ֆոքսը
որպես
օպոզիցիայի
առաջնորդ,
առաջարկեց
վերացնել
Ամերիկայում
ստրկավաճառությունը,
լրիվ
ազատություն
տալ
մամուլին։
Ֆրանսիական
հեղափոխությունը
Ֆոքսը
որակեց
որպես
«համաշխարհային
պատմության
խոշորագույն
եւ
լավագույն
իրադարձություն»
եւ
կոչ
էր
անում
խաղաղություն
կնքել
Ֆրանսիայի
հետ։
Նալբանդյանը
Ֆոքսի
նամակի
տեքստը
վերցրել
է
«Կոլոկոլի»
1859
թ.
դեկտեմբերի
1-ի
համարից,
որտեղ
Գերցենը
այդ
նամակի
օգնությամբ
պատասխանել
էր
ոմն
Ելագինի,
նրա
Բեռլինում
հրատարակած
հայհոյանքներով
լեցուն
«Իսկանդիր-Գերցեն»
գրքի
կապակցությամբ:
Այս
փաստը
առաջին
անգամ
նկատել
է
Մ.
Մխիթարյանը
(տե՛ս
Մ.
Մխիթարյան,
«Հյուսիսափայլ»
ամսագիրը»,
Ե.,
1958,
էջ
197)։
Էջ
10,
պետիտ
տ.
4.
«Մեզ
եղած
հյուրասիրությամբ
մեք
ավելի
երջանիկ
ենք,
քան
թե
այն
արկածախնդիր
կրոնավորը...
»–
Ակնարկը
վերաբերում
է
Խորեն
Գալֆայանին,
որը
հայտնի
էր
իր
սիրային
արկածներով
եւ
այդ
ընթացքում
մեկնել
էր
Թեոդոսիա,
Խալիպյան
դպրոցում
պաշտոնավարելու
համար։
Էջ
11,
տ.
6.
«Որչափ
եւս
գրվածքի
սկզբում
գործ
դնե
պ.
Չամուռճյանը.
յուր
նվիրական
վերացյալ
եւ
թանձրացյալ
բառերը,
անշուշտ,
կամելով
վարագուրել
գրելու
շարժառիթը...
»–
Ակնարկում
է
իր
«Հրաշափառ
խայտառակություն»
հոդվածի
դեմ
Չամուռճյանի
գրած
«Խայտառակության
քննությունը»
հոդվածի
հետեւյալ
տողերը.
«Զվարճություններ
ալ
այն
է
որ՝
թէ
որ
այս
անունը
մենք
մեզնե
նույն
հոդվածին
վրա
դնելու
ըլլայինք
նե՝
հոդվածին
հեղինակն
ալ
կողմնակի
կերպով
մը
խայտառակ
անվանած
պիտի
ըլլայինք,
որ
մեզի
ծանր
է,
որովհետեւ
մեր
հակաճառություններու
մեջ
երբեք
թանձրացյալի,
այսինքն
մեզ
դեմ
խոսող
անձին
դեմ
խոսիլ
չենք
ախորժիր,
միշտ
կնայինք
որ
խոսքերնուս
նպատակը
վերացյալը
ըլլա,
այսինքն
ընդդիմախոս
հեղինակին
միտքը
եւ
խոսքը»,
(«Մեղու»,
1861,
հունվարի
31,
№
123)։
էջ
11,
տ.
9.
«...
Գրվածքի
հետեւությունն
է
Պողոսը
պաշտպանել...
»–Կտուց
անապատի
վանահայր
եւ
Վասպուրական
գավառի
առաջնորդության
ձգտող
Պողոս
վարդապետի
չարագործությունների
նկարագրությունները
«Մեղուում»
սկսեցին
երեւան
գալ
դեռեւս
1859
թվականից։
1859
թ.
դեկտեմբերի
10-ին
(№
34)
Սվաճյանը
«Նարեկա
վանքին
դպրոցը»
հոդվածում
արդեն
ներկայացնում
է
Պողոս
վարդապետի
տգիտությունն
ու
դաժանությունը,
որի
հրամանով
փակվել
էր
Նարեկա
վանքի
դպրոցը։
Այնուհետեւ
«Մեղուի»
1860
թ.
մարտի
10-ին
(№
91)-ում
ծանուցումներ
են
տպվել
ժողովրդի
մեջ
Պողոս
վարդապետի
մասին
եղած
ձեռագիր
հայտարարությունների
մասին,
որտեղ
մանրամասնորեն
նկարագրված
են
հիշյալ
անարժան
կրոնավորի
կատարած
չարագործությունները։
1860
թ.
հունիսի
10-ին
(№
100)
«Վանցի
Պողոս
վարդապետը»
հոդվածում
Սվաճյանը
խոսում
է
Պողոս
վարդապետի
այն
չարագուշակ
դերի
մասին,
որ
ձգտելով
ստանալ
Վասպուրականի
առաջնորդությունը,
զանազան
ստոր
միջոցներով
իրար
դեմ
է
հանում
գավառի
բնակչությանը:
Դրդելով
գավառի
քրդերին՝
թալանելու
գյուղացիների
անասունները,
նա
իբր
կարողանում
է
ետ
վերադարձնել
դրանք
իրենց
տերերին
եւ
շահել
նրանց
համակրությունը:
1860
թ.
հունիսի
30-ին
(№
101),
«Վանեցոց
գործը
հոդվածում,
Սվաճյանը
դարձյալ
խոսում
է
այն
մասին,
որ
պատճառ
դառնալով
եղբայրասպան
կռիվների,
Պողոս
վարդապետը
Վանից
փախել
է
Պոլիս
եւ
աշխատում
է
այնտեղ
գլուխ
բերել
իր
առաջնորդության
խնդիրը։
Հոկտեմբերի
10-ին
(№
112)
«Մեղուն»
ծանուցում
է,
որ
Ազգային
քաղաքական
ժողովը
խառը
հանձնաժողովին
է
հանձնել
Պողոս
վարդապետի
վրա
եղած
ամբաստանությունները
քննելու
եւ
որ
այդ
ամբաստանությունները
չափազանց
ծանր
բաներ
են։
Եվ
«Մեղուն»
համոզված
լինելով,
որ
«Ազգային
քաղաքական
ժողովը
ամեն
գործեր
այնչափ
կարգով
կանոնով
առաջ
կտանի...
որ
դեռ
անոր
ատյանին
առջեւ
չելած
ազգային
գործի
մը
համար
հառաջագույն
պիտի
դատվի
տեյի,
կասկածելն
անգամ
մեղք
կհամարենք»:
Սակայն
հոկտեմբերի
30-ին
(№
114)
«Պողոս
վարդապետին
փախուստը»
հոդվածով
«Մեղուն»
իր
վրդովմունքն
է
հայտնում
ազգային-քաղաքական
եւ
կրոնական
խառը
հանձնաժողովի
գործունեության
վերաբերյալ,
որ
փոխանակ
ամենայն
խստությամբ
դատելու
եկեղեցականի
անունը
կրելու
անարժան
վարդապետին,
թույլ
տվեցին,
որ
նրա
վրա
եղած
ամբաստանությունների
մի
մասը
հաստատվելուց
հետո
(անգամ)
նա
փախչի։
Նկարագրված
դեպքերից
ուղիղ
մեկ
ամիս
անց,
նոյեմբերի
20-ին,
Պոլիս
հասավ
Միքայել
Նալբանդյանը
եւ
հանգամանորեն
ծանոթացավ
ինչպես
Պողոս
վարդապետի
գործին,
այնպես
էլ
խառը
ժողովի
գործելակերպի
հետ:
Դեկտեմբերի
10-ին
(№
118)
«Մեղուում
տպագրվեց
«Վանցի
Պողոս
եղբայրը»
հոդվածը,
որտեղ
մանրամասնորեն
բերված
էին
Պողոս
վարդապետի
կատարած
եղեռնագործությունները
եւ
արտահայտված
մեծ
վրդովմունք
կրոնական
ժողովի
ընդունած
վճռի
դեմ,
որ
փոխանակ
բոլորովին
կարգազուրկ
անելու
չարագործ
կրոնականին,
բավարարվել
է
միայն
ժամանակավորապես
զրկելով
նրան
հոգեւոր
պաշտոն
վարելու
իրավունքից։
«Մեր
լսածին
նայելով,
–
գրում
է
«Մեղուն»,
–
Պողոս
վարդապետը
զորավոր
պաշտպաններ
ունի,
ուստի
կրոնական
ժողովն
ալ
կողմնակցություն
ըրավ»:
Եվ
առաջարկում
ու
պահանջում
է
ընդհանրապես
եկեղեցական
կոչումից
զրկել
նրան։
Ապա
«Մեղուն»
առաջարկում
է
ընթերցողներին
արձագանքել
իր
այս
կոչին։
Առաջին
արձագանքողը
եղավ
Միքայել
Նալբանդյանը,
որի
«Նամակ
«Մեղուի»
խմբագրին»
հոդվածը
լույս
տեսավ
1860
թ.
դեկտեմբերի
20-ին
(№
119):
Զետեղելով
նրա
նամակը,
Սվաճյանը
հայտնում
է,
որ
«Վանցի
Պողոս
եղբորը
(այսինքն՝
արդեն
ոչ
հոգեւորական–խմբ.
)
համար,
մեր
տված
վճռույն
մեջ
մեզի
համաձայն
եղողներուն
ստորագրությունը
խնդրելով
անոնց
հետ
ընդունեցեք
միանգամայն
եւ
հետեւյալ
հոդվածը,
զոր
հրապարակելով
մեր
ընթերցողաց
ուշադրությանը
կհանձնենք»:
Այդ
նամակի
դեմ
դուրս
եկավ
Հովհաննես
Չամուռճյանը,
որի
ելույթը,
ինչպես
նշում
է
Նալբանդյանը,
իր
անձնավորության
դեմ
զազրախոսելն
էր
«Խայտառակության
քննությունը»
հոդվածում
եւ
անարժան
Պողոս
վարդապետին
պաշտպանելը:
Էջ
11,
տ.
11.
«Ինչ
որ
մեր
ամբաստանված
նամակի
մեջ
ասել
ենք,
նույնը
կրկնում
ենք
այսօր».
Իր
հիշյալ
նամակի
մեջ
Միքայել
Նալբանդյանը
անդրադառնալով
Պողոս
վարդապետին
տրվելիք
պատժին,
գրում
է.
«Այն
հանցանքի
ցուցակը,
որ
«Մեղուն»
հրատարակեց...
հերիք
է,
որ
բորբոքե
նորա
վերա
արդարադատության
փայլակները,
ոչ
միայն
ժամանակավոր
կերպով
քահանայությունը
լռեցնելու,
ինչպես
արել
է
կրոնական
ժողովը,
ոչ
միայն
քահանայությունից
իսպառ
զրկելու,
որ
չէ
արել
հիշյալ
ժողովը
եւ
որի
թողածը
կատարեց
«Մեղուն»,
դոքա
բարոյականք
են.
եւ
այլ
քաղաքականապես
ենթարկելու
նորա
անձը
այն
պատիժներին,
որ
սահմանվում
են
քրեական
ոճրագործությունների
փոխարեն»:
Էջ
11,
տ.
18
«Սկզբունքների
համար
մեզ
տրված
սոցիալիստ,
կարմիր
հասարա-կապետական
Ժ.
Ժ.
Ռուսսոյի
դրությունը
ընդունող».
«Նալբանդյանին
մեկ
նամակի
վրա»
հոդվածում
(«Երեւակ»
1861,
հունվար,
№
87)
Հովհաննես
Չամուռճյանը
գրում
է.
«Պ.
Մ.
Նալբանդյանին
նամակին
մեջ
այս
կտորը
կկարդանք...
«Բնական
օրենքը,
վսեմակա՜ն
օրենք
ու
գերագույն
բոլոր
մարդկային
օրենքներից,
վաղուց
արդեն
հասկացուցել
է
աշխարհին,
թե
մարդիկ
հավասար
իրավունքներով
դուրս
եկած
են
արարչագործ
աստծո
ձեռքից,
մարդկային
օրենքը
գրվեցավ.
թեպետ
եւ
շատ
անգամ
եւ
շատ
դիպվածներում
շեղվելով
բնական
օրենքից,
ի
վերա
այսր
ամենայնի
ընտանեկան
կամ
ընկերական
կյանքի
պայմանները
սուրբ
պահելու
համար
այդ
օրերից
սկսած
դատապարտության
տակ
ինկավ
նա՝
որ
հանդգնեցավ
մոտենալ
ուրիշի
իրավունքին,
կամ
դրժել
ընկերական
կամ
ընտանեկան
նվիրական
պայմաններին»։
Բուն
դրությունը
Ռուսսո
հռչակավոր
անհավատ
հեղինակին
«Պատճառք
անհավասարության
վիճակաց
ի
մարդիկ»
խորագրով
շինած
ճառեն
է։
Եվ
անցյալ
դարուն
վերջը
եւ
ներկա
դարուն
կեսին
(1848)
Գաղղիա
եւ
ետքը
բոլոր
Եվրոպա
տակն
ի
վրա
ընող
սոցիալիստներուն
եւ
կարմիր
հասարակապետականներուն
դրությունն
է»:
Իսկ
իր
«Խայտառակության
քննությունը»
հոդվածում
(«Երեւակ»,
№
86)
Չամուռճյանը
գրում
է.
«...
Սատանայի
եւ
կախարդությանը
չհավատալու
կողմեն
քու
մտերիմ
սիրելիդ
եղած
պիտի
ըլլա
Վոլդերը...
»:
Հիշյալ
հոդվածը
ավարտվում
է
հետեւյալ
նախադասությամբ.
«Եկուր
կախարդության
կատարելիությունը
ընդունե,
որ
սուրբ
գրոց
խոսքերուն
պարզամտությամբ
եւ
իբրեւ
իմաստուն
հավատաս։
Չե
նե
հայտնապես
Վոլդերի
եւ
անոր
ընկերներուն
համախոհ
եւ
անցյալ
դարու
հոտած
ու
փտած
փիլիսոփայության
հետեւել
խոստովանե
դուն
քեզ
հայտնապես
եւ
քրիստոնեության
դիմակով
կեղծավորվելով
պարզամիտները
խաբելու
դադրե»։
Էջ
12,
տ.
28.
«Իսկ
մեք
Պողոսի
համար
մահապարտության
խոսք
արած
չէինք.
եւ
վատությունը
միայն
հարկադրել
էր
պ.
Չամուռճյանին
քաշքաշելով
մեր
ասածը,
ինկվիզիցիոն
հանդես
հանել».
Ակնարկում
է
Չամուռճյանի
հոդվածի
հետեւյալ
տողերը.
«Կրոնական
ժողովը
երբ
մեկ
կարգավորի
մը
վրա
ոճրագործություն
գտնե
նե՝
անիկա
աշխարհական
ատյանի
մատնելու
է,
որ
բրանկան
տա՝
թե
որ
հիմակվան
ժամանակի
եւ
գտնված
երկրներու
համար
է
նէ
ըսածը,
թե
որ
անցյալ
ժամանակի
համար
է
նե՝
կախել
կամ
գլուխը
կտրել
տա.
թե
որ
Սպանիայի
տերության
հավատաքննության
ժամանակին
վերաբերեմք
նե՝
ողջ
ողջ
այրել
տա:
Կեցցե
պ.
Նալբանդյանը,
որ
կրոնական
ժողովին
ատյանին
մեջ
Սպանիայի
սրբաքննության
կրակը
վառելու
խրատ
կուտա»:
Էջ
12,
տ.
31,
Թող
ընթերցող
հասարակությունը
վերստին
կարդա
Պողոսի
չարագործությունքը
«Մեղուի»
մեջ.
«Մեղուի»
1860
թ.
դեկտեմբերի
10-ին
(№
118)
«Վանցի
Պողոս
եղբայրը»
հոդվածի
մեջ
գրված
է.
«Մեր
լսածին
նայելով՝
Պողոս
վարդապետը
զորավոր
պաշտպաններ
ունի,
ուստի
կրոնական
ժողովն
ալ
կողմնակցություն
ըրավ.
բայց
«Մեղուն»
ոչ
կողմնակցություն
կընէ
եւ
ոչ
աչառություն,
ուստի
կրոնական
ժողովին
պակաս
թողածը
ինքը
կլրացնե
այսպես:
Արդ՝
Որովհետեւ,
Պողոս
վարդապետը
աղջիկ
մը
իր
քովը
քանի
մը
տարի
պահելեն
ետեւ
իրեն
փոքրավորն
եղող
տղու
մը
հետ
կարգեր
է
եւ
տղան
զաղջիկը
կրտսեր
ըլլալով
աղջիկը
անով
գոհ
չէ
եղեր
ու
ուրիշ
էրիկ
մը
ուզեր
է
եւ
Պողոս
վարդապետն
ալ,
չենք
գիտեր
ինչ
երկյուղով
այդ
կնոջ
կամքը
կատարեր
ու
պսակը
լուծելով
ուրիշ
մարդու
մը
հետ
կարգեր
է
այդ
կինը։
Որովհետեւ,
Պողոս
վարդապետը
ոչինչ
պատճառով
մը
կին
մը
վանք
բերել
տվել
է
ու
մարդու
մը
կռնակը
տալով
այնչափ
անխնա
ծեծել
տվել
է,
որ
հղի
կնոջ
արգանդին
միջի
երեխան
վիժեր
է։
Որովհետեւ,
ուրիշ
անգամ
մը
500
ղուրուշի
համար
մեկուն
կինը,
իր
էրկանը
կենդանությունը
առեր
ուրիշի
մը
տվեր
է։
Որովհետեւ,
Պողոս
վարդապետը
Վանա
մեկ
քանի
հայերը
տարապարտուց
շղթաներու
մեկ
քանի
տարվան
համար
աքսորը
ընել
տվել
է
ու
անոնց
ընտանիքը
վերջին
աստիճան
թշվառության
մեջ
ձգեր
է:
Որովհետեւ,
Պողոս
վարդապետը
Ս.
Պատրիարք
հոր
ղրկած
կոնդակին
եւ
զանի
ղրկողին
դեմ
անվայել
եւ
սոսկալի
հայհոյություններ
ըրել
է։
Որովհետեւ,
Պողոս
վարդապետը,
ընդ
դատաստանով
եղած
ատեն,
երբ
հետեւյալ
օրը
իր
վերջին
վճիռը
պիտի
տրվեր
(ըստ
վկայության
կրոնական
ժողովո)
ու
փախեր
է:
Եվ
վերջապես,
որովհետեւ
Պողոս
վարդապետը
վերոհիշյալ
անօրենություններե
զատ,
ուրիշ
նման
ոճիրներ
շատ
գործեր
է,
որոնք
չենք
ուզեր
հոս՝
մի
առ
մի
հիշել»։
Էջ
15,
տ,
21.
«...
մինչեւ
Պիոս
յոթերորդի
ձեռքով
վերականգյալ
պ.
Չամուռճյանի
հոգեհարազատքը,
վնաս
տվին
մարդկության».
–
Ակնարկը
վերաբերում
է
ճիզվիտներին:
1773
թ.
Պապ
Կլիմենտ
XIV
ստիպված
էր
վերացնել
ճիզվիտների
կազմակերպությունը,
քանի
որ
նրանք
արդեն
գործուն
մասնակցություն
էին
ցուցաբերում
եւ
միջամտում
եվրոպական
երկրների
քաղաքական
կյանքին,
իսկ
1814
թ.
Պիոս
VII-ը
հեղափոխական
տրամադրությունների
դեմ
պայքարելու
նպատակով,
վերականգնում
է
այդ
կազմակերպությունը
(օրդենը):
Էջ
16,
պետիտ,
տ.
1.
«Այս
խոսքի
վերադարձնում
ենք
պ.
Չամուռճյանի
մասնավոր
ուշադրությունը
եւ
շտապում
ենք
ասել,
որ
չկամեինք
պարտավիլակ
ասել,
որպես
առաջին
անգամ
չկամեինք
խրտվիլակ
ասել,
թեեւ
պարոնը
այն
տպագրական
սխալը
մատին
փաթեթ
էր
շինել»–
«Նամակ
«Մեղուի»
խմբագրին»
հոդվածում,
նկարագրելով
քահանայական
կարգ
տալու
արարողությունը,
Նալբանդյանը
գրում
է.
«Աստուածային
եւ
երկնաւոր
շնորհ,
որ
միշտ
լնու
զպետս
սրբոյ
սպասաւորութեան
առաքելական
եկեղեցւոյ,
կոչէ
(զայս
անուն)
սարկաւագս
սարկաւագութենէ
ի
քահանայութիւն,
սրբոյ
եկեղեցւոյ
ի
սպասաւորութիւն,
ըստ
վկայութեան
անձին
իւրոյ
եւ
ամենայն
ժողովրդեանս»
քարոզում
է
խրտվիլակը
երեք
անգամ
եւ
ժողովուրդը
կրկնում
է
երեք
անգամ
«արժանի
է»:
«Մեղուում»
տպագրական
սխալի
հետեւանքով
«խարտավիլակ»
բառը,
որ
նշանակում
է
թղթապահ,
տպագրվել
էր
«խրտվիլակ»
ձեւով:
«Նալբանդյանի
մեկ
նամակի
վրա»
հոդվածում
Չամուռճյանը
պատրվակ
է
դարձնում
այդ
սխալը.
«Եվ
այս
խոսքը,
որ
սարկավագները
ձայնիվ
կեղանակեն,
–
գրում
է
նա,
–
եւ
ժողովրդին
կողմէն
ալ
դպիրները
արժանի
է
կըսեն,
պ.
Նալբանդյանցը
կըսե
թե
«քարոզում
է
խրտվիլակը
երեք
անգամ»:
Պարզ
կարդալ
գիտե՞
եղեր
պ.
Նալբանդյանը,
որ
Մաշտոցին
միջի
խարտավիլակ
բառը,
որ
թղթապան
ըսել
է,
այսինքն՝
նվիրվելույն
կողմեն
արված
պայմանագիրը
պահող,
որով
նվիրյալը
կխոստանա
ամենայն
երկյուղածությամբ
կատարել
ինչ
որ
իր
ընդունած
սուրբ
կարգովը
կպարտավորվի,
հեգելով
եւ
գիրերուն
հնչմունքը
իրարու
հետ
կապելով
հազիվ
«խրտվիլակ»
կարդացեր
է,
որ
է
տաճկերեն
պոստան
գուրգուլուղու
ըսվածը,
որ
ցանված
արտերուն
մեջ
կդնեն՝
թռչունները
վախցնելու
եւ
անկից
հեռացնելու
համար:
Գուցե
ոմանց
մտքեն
անցնի,
որ
խարտավիլակը,
որ
եկեղեցվո
պաշտոնյաներեն
մեկն
է,
ծաղրելու
համար
այս
խրտվիլակ
բառը,
դրեր
է
անոր
տեղը:
Ես
ալ
ատոր
կհավատայի,
թե
որ
նամակը
պ.
Ս.
Շահբեգը
գրած
ըլլար,
վասն
զի
այդպես
անհամ
կատակներու
այն
ստորագրությունը
կվայելե.
Նալբանդյանցին
ստորագրությունը
գիտական
նամակներուն
տակ
կըլլա»։
Եվ
ապա՝
«թող
աղէկ
մը
կարդա
վկայություն
բերած
խոսքը.
խոսողը
իրավ
խրտվիլակ
չէ,
որ
ինքն
ալ
իբրեւ
ճնճղուկ
շփոթի
եւ
կարդացածը
չհասկնա»։
Նալբանդյանին
իր
պաշտպանության
տակ
է
առել
Սվաճյանը՝
իր
«Չքնաղ
հյուրընկալություն»
հոդվածում.
«Երրորդապես
կդիտենք,
պ.
Չամուռճյանին
հոդվածին
մեջ
միմիայն
շատ
խոսք
ըրած
ըլլալուն
եւ
հետեւաբար
պ.
Նալբանդյանին
քանի
մը
նախատական
խոսք
ավելի
անոնց
մեջ
տեղավորցուցած
ըլլալու
փափագով,
անոր
գրած
մեկ
հայերեն
բառին
սխալը
քաշքշելը:
Եկեղեցու
մեկ
պաշտոնեին
պ.
Նալբանդյան
խարտավիլակ
ըսելու,
խրտվիլակ
ըսեր
է
եղեր։
Պ.
Չամուռճյան
ինչպե՞ս
կրնա
հաստատել
իր
այնչափ
երկար
հեգնության
իրավացի
ըլլալը,
երբ
մենք
իրեն
ըսենք
թե
ատի
սոսկ
տպագրական
սխալ
մե,
թեեւ
աս
ալ
ըսելու
կարոտություն
չկա,
քանի
որ
հայտնի
է
թե
այն
նամակին
եւ
անձե
զատ
մինչեւ
այսօր
հայերեն
վսեմ
գրվածքներու
հեղինակը
խարտավիլակ
բառը
չգիտցած
չըկրնար
ըլալ...
»,
իսկ
ըսել
է
թե
«եկեղեցվո
մեկ
պաշտոնյան
ծաղրելու
մտոք
թերեւս
խրտվիլակ
ըսեր
է»
ձրի
զրպարտություն
մըն
է,
վասն
զի
ամենայն
ոք
քիչ
ուշադրությամբ
կտեսնե
թե
պ.
Նալբանդյան
հեգնական
ձեւ
ամենեւին
գործածած
չէ
իր
հոդվածին
մեջ
եւ
չէր
կարելի
գործածել
հոն,
ուր
լրջամտություն
մը
պետք
էր
ամենեւին:
Եթե
պ.
Նալբանդյան
հեգնական
ձեւ
մը
գործածել
ուզեր
եւ
եթե
պ.
Չամուռճյանը
լավ
ճանաչած
ըլլար,
խրտվիլակ
բառը
բուն
իսկ
անոր
կպահեր
եւ
մեծ
իրավամբ,
վասն
զի
իրավ
ինքը
խրտվիլակ
մը
եղած
է
ամեն
անոնց,
որ
բողոքական
կամ
անհավատ
չբամբասվելու
երկյուղով
իրմե
կվախենան»:
Էջ
17,
տ.
27.
«Փա՜ռք,
ի
խոնարհ,
Յուսկյուտար,
պ.
Չամուռճյանին...
»–
Կ.
Պոլսի
արվարձաններից
մեկը
ասիական
ափում,
ուր
բնակվում
էր
Հովհաննես
Տերոյենց
Չամուռճյանը։
Էջ
18,
տ.
4.
«...
Դարձյալ
պիտի
աշխատության
հանձն
առնու
պ.
Չամուռճյանը
յուր
պառավական
հերետիկոս
եւ
անհավատ
խոսքերը
մեզ
համար
գրելու...
»–
Իր
«Նալբանդյանի
մեկ
նամակի
վրա»
հոդվածում
Չամուռճյանը
գրում
է.
«Պ.
Նալբանդյանի
խոսքերեն
այն
այլ
հայտնի
կերեւի,
որ
մեկ
քահանա
մը
ծանր
մեղաց
տակ
ըլլա
նե
անիկա
քահանայությունից
ընկած
կըլլա։
Այս
կողմեն
հին
Դոնատյան
ըսված
հերետիկոսներուն
ձայնակից
կըլլա,
որոնց
աղանդը
նորոգեց
Ուիքլիֆ
անգլիացին,
Լուտերեն
հարյուր
տարիեն
ավելի
առաջ։
Եվ
անկեց
առաջ
նույնը
քարոզեց
Արնոլդոս
Պրեշիացին։
Այս
աղանդները
բավական
ժամանակե
ի
վեր
մոռացված
են.
հիմա
պ.
Նալբանդյանցը
Պողոս
վարդապետի
մը
չար
վարքը
առիթ
գտեր
է
այսպիսի
մոլոր
դրություններ
եւ
հերետիկոսություններ
տարածելու
մեր
ազգին
պարզամիտներու
մեջ,
ինչպես
որ
Լուտեր
իր
ժամանակին
կարգավորներուն
պարսավելի
բարքը
եւ
տգիտությունը
առիթ
բռնելով
եւ
չափազանցության
ձեւերով
մեծցնելով
Գերմանիայի
պարզամիտները
եւ
ետքը
խիստ
շատ
մարդիկ
մոլորության
վիհը
գլորեց»։
Էջ
19,
տ.
11.
«Այո՛,
ժամանակը
լցված
է,
ուստի
եւ
հրապարակի
առաջեւ
ասում
ենք.
տերության
լրտես–եկեղեցական–ազգը
մատնող
եւ
դավաճանող-եկեղեցական...
»–
Ակնարկում
է
Գաբրիել
Այվազովսկուն։
1856
թ.
Գաբրիել
Այվազովսկին,
որը
մինչ
այդ
պաշտոնավարում
էր
Փարիզի
Հայկազյան
վարժարանում,
որոշեց
անցնել
Ռուսաստան
եւ
իր
եղբոր՝
անվանի
ծովանկարիչ
Հովհաննես
Այվազովսկու
ազդու
կապերի
շնորհիվ
գրավել
եկեղեցական
բարձր
դիրք
կրթական
եւ
քաղաքական
գործունեության
համար։
Ահա
այս
մտայնությամբ
նա
գրավոր
ձեւով
առաջարկեց
իր
ծառայությունները
ռուսական
կառավարությանը:
Առայժմ
նրա
առաջարկությունների
մանրամասնությունները
հայտնի
չեն,
հայտնի
է
միայն,
որ
Այվազովսկին
իր
համաձայնությունը
տվեց
Փարիզի
ռուսաց
դեսպանին՝
փոխադրվել
հարավային
Ռուսաստան
եւ
այնտեղ
կառավարության
օժանդակությամբ
իր
ձեռքն
առնել
հայերի
լուսավորության
գործը:
Այվազովսկու
առաջարկը
ուղարկվեց
Պետերբուրգ,
ներկայացվեց
ցարին,
որը
նրա
գրության
վրա
մակագրեց
ֆրանսերեն
լեզվով.
«Հույժ
կարեւոր,
հարկավոր
է,
որ
սրա
մասին
խոսեք
Ներքին
գործոց
մինիստրի
հետ»:
1857
թ.
մայիսին
Այվազովսկին
Պոլսի
վրայով
ուղեւորվեց
Ռուսաստան:
Նրան
տեսակցություն
շնորհեցին
Ռուսաստանի
արտաքին
եւ
ներքին
գործոց
մինիստրները։
Արձակելով
պաշտոնից
Բեսարաբիայի
եւ
Նախիջեւանի
առաջնորդ
Վեհապետյան
Մատթեոս
արքեպիսկոպոսին,
ցարը,
առանց
կաթողիկոսի
համաձայնության,
Այվազովսկուն
նշանակեց
հիշյալ
պաշտոնում։
Այվազովսկու
նշանակման
ու
առաջքաշման
այս
ձեւը
միանգամայն
անհարիր
էր
«Պոլոժենիեյով»
սահմանված
եկեղեցական
իրավունքին
եւ
մեծ
շփոթմունք
ու
բողոք
առաջացրեց
հայկական
բոլոր
շրջաններում:
Բացի
սրանից,
Պետերբուրգում
անհապաղ
հաստատվեց
Թեոդոսիայում
բացվելիք
դպրոցի
ծրագիրը,
որը
ենթարկվելու
էր
ներքին
գործոց
մինիստրի
իշխանությանը,
առանց
մտնելու
կրթական
այն
հիմնարկների
շարքը,
որոնց
վարչությունը
նույն
«Պոլոժենիեյի»
ուժով
հատկացվում
էր
լուսավորչական
եկեղեցուն։
Այվազովսկուն
միաժամանակ
իրավունք
էր
տրվում
Թեոդոսիա
փոխադրել
«Մասյաց
Աղավնին»
եւ
սրան
զուգընթաց
հրատարակել
«Ծիածան
Հայաստանի»
եւ
սրա
ռուսերեն
«Ռադուգա»
պարբերականները,
որոնց
ե՛ւ
խմբագիրը,
ե՛ւ
գրաքննիչը
պիտի
լիներ
ինքը՝
Այվազովսկին:
Այս
թերթերը
եւս
ֆինանսավորվելու
էին
կառավարության
կողմից։
(Տե՛ս
Ա.
Հովհաննիսյան,
Նալբանդյանը
եւ
նրա
ժամանակը,
հ.
I.
Եր.
1955,
էջ
254–58)։
Էջ
19,
տ.
13. ...
«Փառքի
եւ
պատվանշանի
համար,
թողունք
նյութական
կողոպուտը, ...
կաթողիկոս
թունավորող-եկեղեցական»–
Ակնարկը
վերաբերում
է
Սարգիս
եպիսկոպոս
Ջալալյանին։
Ներսես
Աշտարակեցու
մահվանից
հետո,
1857
թ.
խոսակցություններ
կային
Սարգիս
Ջալալյանի
կաթողիկոսության
թեկնածության
վերաբերյալ։
Ահա
այդ
հնարավոր
երեւույթը
կասեցնելու
նպատակով,
նրա
հակառակորդների
կողմից
լուրեր
տարածվեցին
Սարգիս
Ջալալյանի
դրդումով
Ներսես
Աշտարակեցուն
թունավորելու
մասին։
Նալբանդյանը
«Հիշատակարանում»
նույնպես
ակնարկել
է
Սարգիս
եպիսկոպոս
Ջալալյանի
մեղսակցությունը
Ներսեսին
թունավորելու
գործում.
«Անչափ
են
դորա
չարագործությունքը.
մի
խոսքով,
այդ
մարդը
մի
շարժական
գահ
է
սատանայի
եւ
բոլոր
դժոխքի
զորության,
նորերումս
ձեռքերը
ներկեց
մի
ծերունու
արյունով»
(Մ.
Նալբանդյան,
սույն
հրատարակություն,
հ.
III,
էջ
43)։
Էջ
19,
տ.
14.
«...
Եկեղեցի
կողոպտող-եկեղեցական»–
Ակնարկը
վերաբերում
է
Գաբրիել
Այվազովսկուն:
Դեռեւս
իր
«Նամակ
առ
հրատարակողը»
հոդվածում
(«Հյուսիսափայլ»,
1858,
№
11)
նա
գրում
է.
«Առաջնորդը
փոխվեցավ...
վիճակային
գործերի
կառավարիչ
գերապատիվ
Այվազովսկի
Գաբրիել
վարդապետը
գնաց
Նախիջեւան...
ստացավ
մագիստրատից
62.
000
մանեթի
մուրհակները
եւ
հրատարակեց
պ.
Խալիբյանցը
պարտապանութենից
ազատ:
Պ.
Խալիբյանցը
62.
000
մանեթի
մուրհակներով
ազատվելով
մոտ
200.
000
մանեթ
պարտքից,
տվեց
գերապատիվ
վարդապետին
այլեւս
50.
000
մանեթ,
բայց
ո՛չ
որպես
պարտական
վճար,
այլ
որպես
պարգեւ
ու
ընծա
Ֆեոդոսիայի
մեջ
դպրոց
շինելու
համար»
(տե՛ս
սույն
հրատարակություն,
հ.
II,
էջ
331–332)։
Իսկ
իր
1862
թ.
գրած
«Արգո
խմբագիր
«Մեղու»
հանդեսի»
հոդվածում
նա
դարձյալ
անդրադառնում
է
այս
խնդրին,
արդեն
բացեիբաց
տալով
Այվազովսկու
անունը
եւ
մեղադրելով
նրան
ոչ
թե
Խալիբյանից
ստացած
գումարը
Խալիբյան
դպրոցի
պետքերի
համար
ծախսելու,
այլ
իր
անձնական
կարիքներին
տրամադրելու
համար.
«եկեղեցի
կողոպտող
մը,
որ
տերություն
եւ
ազգ
խաբելով,
ժողովրդյան
մը
քրտինքովը
ժողովված
գումարները
հափշտակեր
տարերէ,
իբրեւ
թե
ազգի
օգտի
համար
պիտի
գործածէ
զանոնք,
մինչդեռ
մաս
մը
շռայլաբար
կվատնե,
մաս
մ’ալ
իր
վաղածանոթ
ոսկետուփին
մեջ
կմթերե
իր
գալու
սեւ
օրերը
գուշակելով
(տե՛ս
սույն
հատոր,
էջ
109):
Էջ
19,
տ.
20.
«Դպրոցների
գումարը
անհետացնող-եկեղեցական...
»–
Ակնարկում
է
Գաբրիել
Այվազովսկուն
եւ
Սարգիս
Ջալալյանին:
Էջ
19,
տ.
33.
«Իրավունք
չունե՞ր
արդյոք
«Հյուսիսափայլը»
հայոց
եկեղեցու
ոտքից
գլուխ
ռեֆորմը
պահանջելու»–
Խոսքը
վերաբերում
է
«Հյուսիսափայլում»
(1860
թ.
№
10)
Ստ.
Նազարյանի
տպագրած
«Մենդելսոն,
Լեսսինգ,
Լավատեր»
վերնագրով
հոդվածին,
որտեղ
հեղինակը
անդրադառնում
է
XVIII
դարի
նշանավոր
գործիչ,
փիլիսոփա-գեղագետ
Մենդելսոնի
եւ
լուսավորիչ,
դրամատուրգ-արվեստաբան
Լեսսինգի
բարեկամության
տարիներին
տեղի
ունեցած
միջադեպին:
Ի
դեպ,
հիշյալ
Մենդելսոնը
հան
դիսացել
է
Լեսսինգի
«Նաթան
իմաստուն»
դրամայի
հերոսի՝
Նաթանի
նախատիպը։»
Ցյուրիխի
աստվածաբան
Լավատերը
Մենդելսոնին
հորդորում
է
թողնել
հրեական
դավանանքը
եւ
ընդունել
քրիստոնեություն:
Վերջինս
հրաժարվում
է,
քարոզելով
Լավատերին
լայնախոհություն
եւ
ազատություն՝
կրոնական
տարբեր
դավանանքների
վերաբերյալ։
Ցյուրիխի
աստվածաբանը
հալածանք
է
սկսում
Մենդելսոնի
դեմ,
Լեսսինգը
հանդես
է
գալիս
իր
բարեկամի
պաշտպանությամբ։
Հոդվածին
կցված
է
մի
հավելված,
որտեղ
Նազարյանը,
դատապարտելով
հայ
եկեղեցու
թշնամական
վերաբերմունքը
այլադավան
հայերի
նկատմամբ,
հորդորում
է
նրանց
Մենդելսոնի
եւ
Լեսսինգի
օրինակով,
նույնպիսի
լայնախոհություն
հայ
լուսավորչական
եկեղեցուց
հեռացած
հայերի
դավանանքի
նկատմամբ։
Նազարյանը
ապացուցում
էր,
որ
ազգությունը
եւ
կրոնը
իրարից
տարբեր
հասկացություններ
են.
«Այլ
է
ազգության
հանդեսը
եւ
այլ
է
կրոնի
հանդեսը,
–գրում
է
նա:
Մինը
աշխարհական
խորհուրդ
ունի,
բայց
մյուսը
իբրեւ
գերիշխան
խղճի
եւ
աստծո
հետ
պետ։
Ուրեմն,
հայերը
թե՛
լուսավորչականք,
թե՛
կաթոլիկք
եւ
թե՛
պրոտեստանք,
մնում
են
միշտ
արենակից
եղբարք,
մի
ազգի
որդիք,
մի
լեզվի
կցորդք,
մի
ազգային
պատմության
ժառանգներ»։
Եվ
որպեսզի
հայերը
չընտրեն
այլադավան
եկեղեցի,
Նազարյանը
առաջարկում
է
բարելավել
հայ
եկեղեցին
եւ
կատարել
եկեղեցական
ռեֆորմ
(«Հյուսիսափայլ,
1860,
№
10)։
Էջ
20,
տ.
9.
«...
այլեւ
Երուսաղեմի
միաբանությունը»–Երուսաղեմի
միաբանությունն
այն
գլխավոր
պատվարներից
մեկն
էր,
որի
վրա
հենվելով,
պոլսահայության
հետադիմական
ուժերը
պայքարում
էին
Սահմանադրության
կենսագործման
դեմ:
Էջ
20,
տ.
29.
«Ոհ
հովիւք,
որք
զանձինս
արածէք
եւ
ոչ
զխաշինս»–Տե՛ս
Աստուածաշունչ,
Երեմիա,
գլ.
ԻԳ,
1։
Էջ
20,
պետիտ,
տ.
1.
«Լսում
ենք,
թե
Երուսաղեմի
միաբանությունը
մի
տետրակ
է
հրատարակել
«Մեղուի»
(Պոլսի)
եւ
«Մյունատիի»
ընդդեմ»–
Ակնարկած
տետրակը
լույս
է
տեսել
1861
թ.
Կ.
Պոլսում,
«Հայտարարութիւն
արդի
ազգային
պարագայից»
վերնագրով։
Հեղինակը
(անհայտ)
վիճում
է
«Մեղուի»,
«Մյունատիի»
եւ
«Մասիսի»
հետ։
Վիճաբանության
առարկան
Երուսաղեմի
պատրիարք
«ներսեն-դուրսեն
ընտրելու
խնդիրն
է։
Տետրակի
հեղինակը,
անվանարկելով
«Մեղուին»
ու
«Մյունատիին»,
պնդում
էր,
որ
«պատրիարքը
դուրսեն
չըլլար»:
Էջ
20,
պետիտ,
տ.
5.
«...
Ուր
մնաց,
որ
Լոնդոնում
եւս
դրված
է
արդեն
հայկական
ազատ
տպագրության
համար
մի
մամուլ»–
Արտասահմանում
ազատ
տպագրություն,
ազատ
մամուլ
ունենալու
ցանկությունը
մշտապես
մտահոգել
է
Նալբանդյանին:
Դեռեւս
1859
թ.
արտասահմանյան
ուղեւորության
ժամանակ,
նա
մտադիր
էր
«Հյուսիսափայլը»
արգելվելու
դեպքում
ամսագրի
տպագրությունը
փոխադրել
արտասահման.
«...
Ես
հույս
ունիմ,
որ
Դուք
բոլոր
մեր
ճշմարտասեր
եւ
ազնվամիտ
հայրենակիցք
եւ
բարեկամք,
ինձ
օգնական
եւ
ձեռնտու
կլինեք,
եթե
Մոսկվա
փակվի
«Հյուսիսափայլը»,
նորից
ուրիշ
տեղ...
վերանորոգելու
եւ
բոլոր
մեր
գլխից
եւ
ձեր
գլխից,
այլեւ
ազգի
եւ
եկեղեցու
գլխից
անցածները
ճշմարտությամբ
հրատարակելու
համար»,
–
գրում
էր
նա
Փարիզից
Գ.
Սալթիկյանին
(ԵԼԺ,
հ.
IV,
էջ
62–63):
Պետք
է
ենթադրել,
որ
1861
թ.
մարտին,
Լոնդոնում
ազատ
մամուլ
ստեղծելու
նախաձեռնողը
եղել
է
Նալբանդյանը,
սակայն
պարզված
չէ,
թե
ինչու
այդ
տպարանի
կազմակերպման
գործը
lենց
սկզբից
խափանվում
է։
Էջ
20,
պետիտ,
տ.
6.
«Լսում
ենք,
թե
«Փարիզ»
լրագիրը
մանրամասն
տեղեկություն
պիտի
տա
այդ
տպարանի
մասին»–
«Փարիզ»
շաբաթաթերթը
լույս
է
տեսել
Փարիզում,
1860–63
թթ.
Ճանիկ
Արամյանի,
ապա՝
Աբրահամ
Մուրատյանի
խմբագրությամբ։
Նալբանդյանի
հիշատակած
ազատ
հայկական
մամուլի
մասին
«Փարիզը»
այդպես
էլ
ոչ
մի
տեղեկություն
չի
հաղորդել։
Էջ
21,
տ.
5.
«...
Մինչեւ
այժմ
սիմոնականությունը
վերջին
տեղը
չունի...
»–
Նկատի
ունի
Հռոմի
պապ
Սիմեոնին,
որը
եպիսկոպոսական
եւ
վարդապետական
պաշտոններն
աճուրդով
էր
բաժանում։
Դանթեն
սիմոնականներին,
իբրեւ
ամենածանր
հանցագործների,
տեղավորում
է
դժոխքի
ամենամռայլ
բաժիններից
մեկում,
5-րդ
շրջանում։
Էջ
22,
տ.
9.
«...
Շատ
անգամ
պատահեցավ
մեզ
տեսանել
հոյակապ,
բայց
այժմ
ամայի
հայկական
եկեղեցիք,
իսկ
հայ
եւ
ո՛չ
մի
հատ,
ի՞նչ
եղան,
ո՞ւր
գնացին»–
Ղրիմի
եւ
Լեհաստանի
հայերը
գաղթել
են
Անիից
եւ
նրա
շրջակա
բնակավայրերից
XI
դարի
երկրորդ
կեսին՝
սելջուկների
արշավանքների
հետեւանքով:
Ըստ
Ղազար
Ջահկեցու,
Լեհաստան
գաղթեցին
մոտ
հարյուր
հազար
հոգի:
Հայերը
դարերի
ընթացքում
ապրելով
Լեհաստանում
եւ
ենթարկվելով
իշխող
ժողովրդի
տնտեսական
եւ
կրոնական
ազդեցության,
աստիճանաբար
ձուլվեցին
լեհերի
հետ:
Էջ
22,
տ.
19.
«...
Մովսես,
Մելիքսեթ
եւ
Եղիազար
կաթողիկոսների
կամ
կիսասիրտ,
կամ
թե
ասել`
երկդիմի
գործերը
եւ
ընթացքը...
»–
Մովսես
Գ.
Տաթեւացի
կաթողիկոսը,
ինչպես
պատմում
է
Առաքել
Դավրիժեցին,
1629
թ.
բանադրեց
լեհահայերի
Նիկոլ
Թորոսովիչ
եպիսկոպոսին,
սակայն
վճռական
միջոցներ
չձեռնարկեց
նրան
բոլորովին
հեռացնելու
եւ
որոշ
չափով
պատճառ
հանդիսացավ
լեհահայերի
բռնի
դավանափոխության։
Մելիքսեդեկ
Գառնեցի
կաթողիկոսը,
որը
հայրապետական
գահին
տիրացավ
1618
թ.
Շահ
Աբասի
հատուկ
հրովարտակով,
հայտնի
էր
իր
դաժանությամբ,
շահատակություններով,
հայության
շահերը
պարսկական
արքունիքի
կամայականություններին
զոհաբերելու
ազգադավ
գործելակերպով:
1625
թ.
Մելքիսեդեկը
մեկնում
է
Լվով
եւ
շուտով
ժողովրդից
գաղտնի
քաղաքամերձ
Հաճկատար
Ս.
Խաչ
վանքում
եպիսկոպոս
է
օծում
բնիկ
լիովցի
Հակոբ
Թորոսովիչ
մեծահարուստ
հայ
վաճառականի
որդի
22
տարեկան
Նիկոլ
Թորոսովիչին,
ստանալով
դրա
համար
150
ղուրուշ։
Սույն
Նիկոլ
Թորոսովիչը,
ինչպես
վկայում
է
Դավրիժեցին,
«ոչ
ումեք
էր
սիրելի
եւ
ոչ
արժանավոր
այնմ
աստիճանի»
(Օրմանյան,
Ազգապատում,
Պեյրութ,
1861,
§
1638)։
Եղիազար
Այնթափցին
XVII
դարի
եկեղեցական
գործիչներից
է,
տիրացել
է
պատրիարքական
եւ
կաթողիկոսական
գահերին։
1649
թ.
գրավում
է
Երուսաղեմի
պատրիարքական
աթոռը,
մեկ
տարի
անց
գահընկեց
է
արվում
եւ,
Պոլիս
վերադառնալով,
հաջողացնում
Կ.
Պոլսի
պատրիարքությունը։
Ապա
ստեղծում
է
հակաթոռ
կաթողիկոսություն,
օծվում
կաթողիկոս
եւ
ստանում
Երուսաղեմի
պատրիարքության
հատուկ
հրովարտակ:
Եղիազար
Այնթափցուն
վերագրում
են
Արեւմուտքի
հետ
հարաբերությունները
ամրապնդելու
ձգտումներ
եւ
համերաշխություն
լատին
կրոնավորների
հեա,
ընդհուպ
մինչեւ
հայ
եկեղեցիների
մեջ
քարոզելու
թույլտվությունը:
Նրա
օրոք,
1669
թ.
հոկտեմբերի
10-ին
լեհահայերը
վերջնականապես
կտրեցին
իրենց
կապը
Էջմիածնի
հետ
(«Ազգապատում»,
§
1699)։
Էջ
22,
տ.
21.
«...
Որոց
մեջ
մեհրուժանական
պսակով
փայլում
է
Նիկոլ,
չիք
եպիսկոպոսը»–1626
թ.
ապօրինի
կերպով
օծվելով
եպիսկոպոս
եւ
տեսնելով,
որ
ազգային
կանոններով
եւ
ազգային
դատաստաններով
չպիտի
կարողանա
հաղթահարել
ժողովրդի
դժգոհությունը,
Նիկոլ
եպիսկոպոսը
դիմում
է
դավանափոխության,
որպեսզի
լեհական
արքունիքի
եւ
լատինոց
կրոնականների
զորությամբ
կարողանա
իր
հակառակորդներին
ընկճել:
Այս
նպատակով
դիմում
է
«առ
այնոսիկ
որ
ի
կարգին
Եզվայիթայկան
ի
մէջ
քաղաքին
Իլովովայ»,
—
ինչպես
գրում
է
Դավրիժեցին,
ամեն
լատին
կրոնավորները
եզվիթ,
կամ
ճիզվիթ,
կամ
Հիսուսյան
միաբան
կարծելով։
Մինչդեռ
լատին
պատմիչները
ճշտում
են,
թե
դիմել
է
«յեկեղեցին
հարց
Կարմելիտեանց
Բոկոտնից
եւ
հրապարակով
հռոմեադավանություն
ընդունել,
հայտարարելով,
–ինչպես
վկայում
է
Դավրիժեցին,
–
թե
«մտի
եւ
հնազանդութիւն
փափին
ամենայն
հետեւելովքն,
կատարել
զամենայն
հրամանս
որ
առ
ի
նմանէ»:
Այսպես,
1630
թ.
լեհահայերի
եպիսկոպոս
Նիկոլը
կատարեց
դավանափոխություն:
Դրանից
հետո,
Լվովի
լատին
արքեպիսկոպոսարանը
հայերին
բանադրեց,
որ
հետեւեն
Նիկոլին
եւ
հնազանդվեն,
իսկ
լեհերի
արքունիքը
զինվորական
ուժ
գործադրեց
հայերին
իր
դավանանքին
ենթարկելու
համար
եւ
հրաման
տվեց
իր
պաշտոնյաներին,
որ
«հարեալ
խորտակեցին
զդուռն
եկեղեցւոյն,
զոր
հայերը
չէին
բանար
Նիկոլի
առջեւ
եւ
զՆիկոլ
եպիսկոպոսն
մուծին
յեկեղեցին
եւ
ի
նա
յանձնեցին
զեկեղեցին
ամենայն
ընչիւք»։
Լեհահայերի
խղճալի
կացությունը
շարունակվեց
երկար
տարիներ:
Ժողովուրդն
իր
եկեղեցիներից
վտարված
եւ
եկեղեցու
խորհուրդներից
ու
կարեւոր
ծեսերից
զրկված,
ուխտել
էր
հանձն
առնել
ամեն
չարչարանք,
քան
օգտվել
Նիկոլի
ծառայություններից
եւ
ոչ
մի
ծախսերից
ետ
չէր
կենոմ
Նիկոլին
գահընկեց
անելու
հարցում,
մինչեւ
որ
վերջնականապես
աղքատացավ
եւ
սկսեց
հեռանալ
իր
տուն
ու
տեղից
եւ
«եղան
պանդուխտ
եւ
նժդեհք
շրջագայեալք
օտար
աշխարհի»:
Իսկ
Նիկոլը
իր
ծախսերը
ծածկելու
համար,
եկեղեցիների
գանձատներում
գտնված
հարստությունները,
գրքերը
եւ
սրբության
անոթները
վատնեց
եւ
ցրեց,
որը
վաճառեց,
որը
իբրեւ
կաշառք
տվեց
եւ
որը
հրեա
ոսկերիչներին
վաճառելով
դարձրեց
դրամ
եւ
լեհահայերի
բոլոր
եկեղեցական
գանձերը
լրիվ
վերացրեց:
Բացի
այս
ամենից,
ինքն
էլ
անառակ
կյանք
էր
վարում,
իր
մոտ
պահելով
մի
կույս,
որին
հափշտակել
էր
վանքից
եւ
նրանից
ուներ
որդիներ։
Նիկոլը
ապրեց
մինչեւ
1681
թվականը,
55
տարի
վարելով
լեհահայերի
եպիսկոպոսական
պաշտոնը
եւ
մեծապես
նպաստեց
նրանց
բռնի
դավանափոխության
եւ
ազգային
առանձնահատկությունները
կորցնելուն
ու
լեհերի
հետ
վերջնականապես
ձուլվելու
գործին։
(Օրմանյան,
Ազգապատում,
§§
1638–48,
1660–1776–1819)։
Էջ
22,
տ.
25.
«...
Ով
հայոց
ազգը
յուր
շահաստացության
եւ
պատվամոլության
համար
երկրից
երկիր
գաղթեցնելով...
»։
Ակնարկը
վերաբերում
է
Հովսեփ
Արղությանին։
Ղրիմահայերի
վերաբնակեցումը
Ռուսաստանի
հարավային
նահանգները
ձեռնարկված
էր
ռուսական
կառավարության
կողմից
տակավին
XVIII
դարի
60–70-ական
թվականներից։
Եկատերինա
II-ի
կառավարությունը,
տնտեսական
քաղաքականության
զուգընթաց,
համառ
եւ
անդուլ
պայքար
էր
տանում
Ռուսաստանի
համար
կենսական
նշանակություն
ունեցող
Ղրիմի
թերակղզին
Կայսրությանը
կցելու
ուղղությամբ։
Սակայն
70-ական
թվականներին
Ռուսաստանի
համար
Ղրիմի
միացումը
դեռեւս
ապահովված
հարց
չէր:
Ուստի
նպատակին
ավելի
մերձենալու
միտումով
հարկավոր
էր
նոր
միջոցների
ու
քայլերի
դիմել:
Ահա
Ռուսաստանի
հարավային
անմշակ
երկրամասի
բնակչությունը
ստվարացնելու,
այն
տնտեսապես
յուրացնելու
եւ
Ղրիմը
միացնելու
նպատակով
տարվող
լարված
պայքարի
պայմաններում
հասունացավ
թերակղզու
քրիստոնյա
բնակչության
տեղահանման
խնդիրը։
Ղրիմահայերի
գաղթի
եւ
Նոր
Նախիջեւանի
հիմնադրման
առիթով,
բազմիցս
արծարծվել
է
Հովսեփ
Արղությանի
անունը
եւ
հույժ
կարեւոր
դեր
վերագրվել
նրան։
Անշուշտ,
քաղաքի
ու
ամբողջ
գաղութի
սկզբնավորման
եւ
նրա
առաջին
երկու
տասնամյակների
պատմության
մեջ
առաջատար,
ղեկավար
մասնակցություն
է
ունեցել
ռուսահայ
թեմի
առաջնորդը,
սակայն
գաղթի
կազմակերպման
հարցում
նրան
չի
կարելի
համանման
վճռական
դեր
վերագրել։
1773
թ.
Արղությանը
նշանակվում
է
ռուսահայ
նորահաստատ
թեմի
առաջնորդ
եւ
մեկնում
Հաշտարխան:
1779
թ.
օգոստոսին,
երբ
Պետերբուրգի
նորակառույց
հայկական
եկեղեցին
օծելու
առիթով
նա
ժամանում
է
մայրաքաղաք,
իրեն
մոտ
եկած
հայ
պատգամավորների
հետ
առաջին
անգամ
պաշտոնապես
զբաղվում
է
ղրիմահայերի
խնդիրքով:
1779
թ.
աշնանը
գաղթը
ոչ
միայն
կազմակերպվեց,
այլեւ
հիմնականում
արդեն
ավարտվեց։
Արղությանը
միայն
արագացրեց
ընտրած
տեղի
եւ
հրովարտակի
ստացումը,
որը
կատարվեց
այդ
հարցով
արդեն
հիմնավորապես
զբաղվող
Հովհաննես
Լազարյանի
միջնորդությամբ։
Այս
հարցի
մասին
ավելի
մանրամասը
տե՛ս
Վ.
Բարխուդարյան,
Նոր
Նախիջեւանի
հայկական
գաղութի
պատմությունը,
Ե.,
1967,
էջ
23–87։
Էջ
24,
տ.
3.
«...
Երրորդ,
սաստիկ
պատվեր
տալ
բոլոր
եկեղեցականներին...
չհամարձակվել
ձեռք
վերցնել,
կամ
գավազան
բարձրացնել
հայոց
ազգի
զավակները
գանակոծելու
եւ
գիշատելու
համար
(տե՛ս
«Մեղու»,
թ.
127)»–
«Մեղուի»
1861
թ.
մարտի
10-ի
համարում
(127),
տպագրվել
է
«Գողություն
վանքի
մը
եւ
եկեղեցիի
մեջ»
հոդվածը։
Այդ
հոդվածում
բերվում
է
Պողոս
Թոմպուլյան
անունով
տասնվեց
տարեկան
մի
տղայի
նամակը,
որը
ծառայում
էր
Կեսարիայի
Սուրբ
Կարապետ
վանքում
որպես
փոքրավոր։
Վանքից
գողացվել
էր
չորս
խաչ։
Հիշյալ
պատանյակին
կասկածելով
գողության
մեջ,
մեծավոր
հոր
հրամանով
նրան
ծեծում
ու
խոշտանգում
են
եւ
բոլորովին
ուշքը
կորցրած,
արյունաթաթախ
գցում
են
վանքի
բանտախուցը։
Մի
քանի
օրից
հետո
պարզվում
է,
որ
բազմաթիվ
սպասքների
գողության
հեղինակը
Տեր
Ավետիս
քահանան
եւ
Գեւորգ
վարդապետն
են,
որոնք
իրենց
ավարը
այնուհետեւ
վաճառում
են
Կեսարիայի
ոսկերիչներին։
«Կեսարիա
վանքին
եւ
անոր
շրջակա
մեկ
եկեղեցիին
մեջ
եղած
գողությունը
հրատարակելով,
վանքերու
եւ
եկեղեցյաց
հարստության,
որոնց
ձեռքով
գողցվիլը
ընթերցողաց
ուշադրությանը
կհանձնենք»,
–
վերջացնում
է
հոդվածը
«Մեղուն»։
Էջ
24,
պետիտ,
տ.
1.
«Մեք
այդ
ժպիրհ
ընթացքը
հոգեւորների
նկատեցինք
նաեւ
Էջմիածնի
մեջ
(1860
հոկտեմբեր)»–
Նալբանդյանը
Էջմիածնում
եղել
է
1860
թ.
սեպտեմբերի
6-ից
մինչեւ
հոկտեմբերի
15-ը,
Հնդկաստան
գնալու
ճանապարհին։
Էջ
26,
տ.
22.
«Ուստի
եւ
ընդունում
ենք
նաեւ
պ.
Այվազովսքիի
սպառնալիքը
«Մասյաց
Աղավնու»
մեջ»–
«Մասյաց
աղավնիի»
1860
թ.
№
11-ում
(դեկտեմբեր)
գրված
է.
«Հյուսիսափայլի»
դիտմունքը,
ընթացքը
եւ
աշխատությունը,
ուղղակի
այս
մեր
ազգային
դավանության
եւ
ամենայն
ազգային
գեղեցիկ
հատկությանց
դեմ
պատերազմել
եւ
ասոնք
ջնջել,
փչացնել
է»:
Հոդվածի
վերջում
Այվազովսկին
սպառնում
է
հետեւյալ
համարից
սկսած
«Հյուսիսափայլի»
«առաջին
ամսատետրակեն
մինչեւ
վերջինը»
քննության
ենթարկել։
Էջ
27,
տ.
3.
«...
Հրատարակել
պ.
Այվազովսքիի
ընթացքի
եւ
գործերի
պատմությունը
այն
րոպեից,
ուր
դադարում
է
Վ.
Հայր
Սարգսի
Մուրատյան
վարժարանի
պատմության
երկրորդ
հատորը,
ուր
գուցե
մինչեւ
այս
տարու
վերջը
հրապարակվի»–
Սարգիս
վարդապետ
Թեոդորյանի
«Պատմութիւն
Մուրատեան
եւ
Հայկազեան
վարժարանաց
եւ
Մխիթարեան
աբբայից»
գրքի
երկրորդ
հատորը
լույս
է
ընծայվել
1866
թվականին
Փարիզում
եւ
վերջանում
է
1850
թվականի
իրադարձություններով:
Գաբրիել
Այվազովսկու
գործունեության
մասին
շարադրված
է
Թեոդորյանի
պատմության
Գ
եւ
Դ
հատորներում,
որոնք
դարձյալ
լույս
են
ընծայվել
Փարիզում,
1866
թ.
։
Էջ
27,
պետիտ,
տ.
2.
«...
Ըստ
որում
նորա
գրվածքը
չեն
քննվում
ցենզուրյան
ժողովի
մեջ»–
Համաձայն
1858
թ.
հուլիսի
19-ին
ներքին
գործոց
մինիստր
Լանսկոյի
կողմից
հաստատված՝
Խալիպյան
ուսումնարանի
կանոնադրության,
Այվազովսկին
եւ՛
«Մասյաց
Աղավնիի»
խմբագիրն
էր,
եւ՛
գրաքննիչը:
Էջ
27,
պետիտ,
տ.
8.
«...
Դնում
ենք
այստեղ
պ.
Այվազովսքիի
վեց
նամակների
պատճենը,
որոնց
բնագիրը
գտնվում
է
Վենետիկ,
Ղազարու
վանքը»–1848
թ.
Գ.
Այվազովսկին,
իբրեւ
Մխիթարյան
միաբանության
անդամ,
նշանակվում
է
Փարիզի
Մուրադյան
վարժարանի
տեսչի
օգնական։
Վարժարանի
տեսուչն
էր
Սարգիս
Թեոդորյան
վարդապետը։
Ձգտելով
տիրանալ
Թեոդորյանի
պաշտոնին,
Այվազովսկին
սկսում
է
Աբբահորը՝
Գեորգ
Հյուրմյուզյանին
գրել
զրպարտիչ
ու
վարկաբեկիչ
նամակներ
Թեոդորյանի
գործունեության
վերաբերյալ։
Գաբրիել
Այվազովսկու
նամակների
պատճենները
Նալբանդյանը
ստացել
էր
արքեպիսկոպոս
էդուարդ
Հյուրմյուզից՝
(Աբբահայր
Գեորգ
Հյուրմյուզի
եղբայրը)
Պոլսում։
Ահա
թե
ինչ
է
գրում
այդ
մասին
Սարգիս
Թեոդորյանն
իր
«Պատմութիւն
Մուրատեան»
գրքի
երկրորդ
հատորի
ԻԲ
գլխում։
«...
Թեպէտ
եւ
յիշատակութենէն
յընթացս
պատմութեանս,
եւ
ոչ
առ
մի
ոք
երբեք
ակնառութեամբ
գնալով
մեր
ցարդ՝
առնեմք
զյիշատակութիւնս
աստ.
այն
զի
յիշատակեալ
այս
արդէն
այլուսը
եւ
հրատարակեալ
տպագրութեամբ,
այն
է
քանի
մի
նամականին
Գաբրիել՝
վարդապետի
Այվազեան
գրեալ
երբեմն
ի
1848
եւ
49
ամի
առ
Առաջնորդ
իւր
Գեր.
Գեորգ
Հյուրմիւզեան
ի
Վենետիկ,
եւ
հրատարակեալ
այն
ի
պարոն
Միքայէլ
Նալբանդեանէ
յԵրկու
տող
անուանեալ
տետրակի
իւրում
ի
Փարիզ
քաղաքի
յԱրամեան
տպարանի
ի
1861
թ.
ամի։
Խնդրիցեն
դարձեալ
վերծանողք
պատմութեանս
արդեօք,
թէ
ուստի՞
եւ
զիա՞րդ
ուներ
պ.
Մ.
Նալբանդեան
զնամականիս
այսորիկ.
ահա
տամք
տեղեկութիւն
ըստ
բանից
պատմութեան
նորին
իսկ
Նալբանդեանի,
որ
ետ
մեզ
բերանով
իւրով
աստ,
ի
Փարիզ
եւ
զայս
առնեմք
այնչափ
յօժարութեամբ,
որ
քանի
հարկ
է
ինձ
յանձնէ
ի
բաց
քերել
զամենայն
կասկածանս
անգիտաց
եւ
չարակամից,
թէ
իմ
իցէ
մատուցեալ
պ.
Նալբանդեանի
զօրինակս
նամականւոյն
այնտրիկ
յուրաց
չունէի
եւ
ոչ
վանկ
մի
առ
իս:
Ահավասիկ
որ
ինչ
լեալն
է։
Գնացեալ
պ.
Մ.
Նալբանդեանի
երբեմն
ի
Պոլիս՝
հանդիպի
անդ
Գեր.
Էդուարդ
Հիւրմիւզի,
եւ
առնու
ի
ձեռանէ
նորին
զպատճէնս
նամականւոյն
այնոտիկ,
յետ
խօսակցութեան
եւ
քննութեան
զգնացից
Հ.
Սարգսի
Թեոդորեան
եւ
Հ.
Գաբրիել
Այվազեան...:
Թէպետ
եւ
Հ.
Սարգիս,
որպես
վերագոյն
ասացաք,
ճանաչեր
է
եւ
փորձոյ
գիտեր
զհակառակութիւն
հ.
Գաբրիելի
որ
ընդ
ինքն,
սակայն
ոչ
կարծէր
թէ
եւ
զայնպիսի
նամականի
գրեր
նա
առ
Առաջնորդ
իւր
ի
Վենետիկ,
մանաւանդ
տեսանելով
զհաճութիւն
եւ
զհաւանութիւն
նորա
ընդ
անսպառ
եւ
երկար
գրութիւն
իւր
առ
Գեր.
Գէորգ
Հիւրմիւզ,
զորս
եւ
ընթեռնոյն
յականջս
նորա...
թողումք
ասել
զգովեստից
նորա
որ
ընդ
այնս։
Իսկ
ընդ
ետեւեալ
բանս.
Երանի
թէ
չսկսեալ
էր
նա
վերստին
եւ
առաւել
քան
զառաջինն,
տեսցեն
վերծանալքն
ի
պատմութեան
Հայկազեան
վարժարանին
է
չորրորդում
մասին
մատենիս,
եւ
դատիցին
զարժանն»:
Այնուհետեւ
Սարգիս
Թեոդորյանը
իր
պատմության
մեջ
զետեղում
է
Նալբանդյանի
հրատարակած
նամակները
ամբողջությամբ։
«Մասյաց
Աղավնիի»
1861
թ.
№
9-ում
Գաբրիել
Այվազովսկին
փորձում
է
արդարացնել
իրեն
եւ
մեղադրական
խոսքեր
է
ուղղում
Աբբահորը:
Դիմելով
Կ.
Պոլսի
իր
թղթակից
Գ.
Հ-ին,
նա
գրում
է.
«...
Ձեր
պատվական
նամակին
հետ
ընդունեցանք
աշխարհածանոթ
շաղակրատի
մը
«Երկու
տողը»
հորում
եթե
երկու
հարյուր
ծռություն
եւ
ստություն
կա
ըսեմք,
չափազանցություն
մը
ըրած
չենք
լինիր:
Ուրախ
եմք,
որ
Դուք
ալ
ուրիշ
ամենայն
ճշմարտասիրաց
հետ
այնպես
դատեցիք
եւ
հասկցաք
այն
«Երկու
տող»
ըսված
տետրակին
բազմաթիվ
բարբաջմունքը
ընդդեմ
բոլոր
ազգիս
ընդհանրապես,
մանավանդ
ընդդեմ
եկեղեցականաց
առ
հասարակ,
ընդդեմ
Պոլսո
Կրոնական
ժողովույն
եւ
ընդդեմ
քանի
մի
պատվավոր
անձանց...
»:
Չհերքելով
«Երկու
տողում»
տպագրված
իր
նամակների
վավերական
լինելը,
Այվազովսկին
վրդովմունք
է
հայտնում,
որ
Աբբահայրը
իր
այդ
նամակները
«կառնու
կմատնէ
ան
անձին
ոխերիմ
թշնամիներուն
ձեռքը»:
«Մեք
ասքանը
միան
ավելցընեմք
ձեր
իրավացի
խորհրդածությանը
վրա,
որ
Մխիթարյանց
մեծավորին
այդ...
գործողությունն
ընելու
մի
միայն
նպատակն
էր
անշուշտ
Հայր
Սարգիս
Վ.
Թեոդորյանին
ու
այն
նամակները
գրողին
մեջ
գժտություն
ձգել...
Ոխակալությունը
չէ
թողուցած
Մխիթարյանց
մեծավորին
մտածել
այդ
գործողության
ժամանակը,
թե
հապա
ի՞նչ
մեծամեծ
վնասներ
կրնային
ծագել
իրեն
եւ
յուր
միաբանությանը,
եթե
հանկարծ
այն
հին
ատենադպիրն
ալ
(իմա
Գ.
Այվազովսկին)
ելներ
տպագրությամբ
հրատարակեր
նորա
եւ
քանի
մը
գլխավոր
միաբաններուն
առ
ինքը
գրված...
նամակները...
բայց»:
(«Պատմութիւն
Մուրատեան
եւ
Հայկազեանց
վարժարանաց»,
Փարիզ,
1866,
էջ
356–57)։
Էջ
27,
պետիտ,
տ.
11.
«...
Եթէ
հիշենք
յուր
ասածները,
ի
«Հայտարարության
անցից
Մուրատյան
վարժարանին»,
թե
հ.
Սարգիսը
յուր
վերա
շարժեց
վանքի
բարկությունը,
պ.
Այվազովսքիին
պաշտպան
կալավ,
Հռովմի
եւ
վանքին
ընդդեմ»–
Խոսքը
վերաբերում
է
«Հայտարարություն
անցից
Մուրատյան
վարժարանին»
(1855
թ.
Փարիզ)
առաջին
գրքի
ԻԸ
գլխի
մեջ
բերված
այն
իրադարձությունների
պատմությանը,
երբ
Աբբահայր
Գեորգ
Հյուրմյուզյանի
հրամանով
1854
թ.
հուլիսի
15-ին
Մուրատյան
վարժարանից
հեռացված
Գաբրիել
Այվազովսկուն
պաշտպանելու
համար,
պաշտոնից
հեռացվում
է
նաեւ
ինքը՝
Սարգիս
Թեոդորյանը.
«...
Ապրիլի
5-ին,
ավագ
հինգշաբթի
օրը,
ըսավ
իրեն
Գ.
Հյուրմյուզյանը
թե
«պետք
է,
որ
Մուրատյան
վարժարանեն
ելլիս,
–
հարցուց
հ.
Սարգիս
թե
«ի՞նչ
պատճառավ»։
Մեծավորը
պատասխանեց.
«Հռոմ
լսեր
է,
որ
դուն
ալ
կամակից
եւ
գործակից
ես
եղեր
հ.
Գաբրիելին
Փարիզու
մեջ
Արեւելյան
վարժարան
անունով
նոր
դպրոց
մը
բանալուն
եւ
որովհետեւ
հ.
Գ.
Գաբրիելը
փրոփավանդային
հաճո
մարդ
չէ,
ինչպես
որ
ինքն
ելավ
վարժարանես՝
դուն
ալ
պետք
է,
որ
ելլես»
(«Հայտարարություն
անցից»,
էջ
137–38)։
Քանի
որ
հիշյալ
գիրքը
լույս
է
ընծայվել
երեք
վարդապետների՝
Սարգիս
Թեոդորյանի,
Գաբրիել
Այվազովսկու
եւ
Ամբրոսիոս
Գալֆայանի
հեղինակությամբ,
ապա
Նալբանդյանը
հիշյալ
նկարագրությունը
համարում
է
իր՝
Այվազովսկու
գրածը։
Էջ
30,
տ.
1.
«...
Լուսավորչական
հայերի
առաջնորդ
կարգվելուց
հետո
հրատարակել
է
հայոց
եկեղեցու
հակառակ
«Վարդապետական
քրիստոնեական
հավատո»–
Խոսքը
վերաբերում
է
Գաբրիել
Այվազովսկու
«Միջակ
վարդապետարան
ուղղափառ
հաւատոյ
Հայաստանեայց
եկեղեցւոյ»
գրքին,
որը
լույս
է
տեսել
1858
թ.
Փարիզում,
Արամյան
տպարանում,
Կ.
Պոլսի
Հակոբոս
պատրիարքի
թույլտվությամբ
(մանրամասնությունները
տե՛ս
սույն
հրատարակության
հ.
III,
էջ
416-425):
Էջ
32,
տ.
5.
«...
Այն
ժամանակ
նա
չէ
ճանաչում
եղած
հ.
Սարգսին
եւ
հետո,
ճանաչելով...
ի
«Յայտարարութեան
անցից
Մուրատեան
Վարժարանին»,
հռչակել
է
նորա
իրավունքը»–
Այսինքն
համակրանքով
է
արտահայտվել
Սարգիս
Թեոդորյանի
մասին՝
հիշյալ
գործի
մեջ,
պարսավագրերը
գրելուց
հետո։
Էջ
32,
տ.
10.
«Պ.
Այվազովսքին
Օսմանյան
պատմության
մեջ
հայոց
ազգը
հերվածող
է
գանչում»–
«Պատմութիւն
եւ
պատճառք
վերադարձի
երից
վարդապետաց
հայոց
Սարգիսի,
Գաբրիելի
եւ
Ամբրոսյա
ընդ
հավանեալ
լուսավորչական
սուրբ
աթոռոյ
Հայաստանեայց
եկեղեցւոյ»
գրքի
(1857,
Թիֆլիս)
41-րդ
էջում
ասված
է.
«Մասնավոր
կերպով
մը
ազգասիրաց
աչքին
զարկած
է
այս
կողմանէ
իբրեւ
կաթոլիկության
չափազանց
պաշտպանության
եւ
հայության
պարսավ՝
վերջին
հալածանաց
համառոտ
պատմությանը,
որ
«Օսմանեան
պատմութեան»
Բ
հատորին
570
երեսեն
մինչեւ
376
երեսը
դրված
է:
Բայց
այն
պատմության
հեղինակը
հարկ
կհամարի
զայս
միայն
հիշեցնել,
թե
այն
կտորը
իր
շարադրածը
չէ,
այլ
երբ
որ
ինքը
հրաժարել
է
գրելեն,
Պոլիսեն
Մխիթարյանց
մեկը
շարադրեր
եւ
ուղարկեր
էր
եւ
մեծավորը
պատշաճ
տեսեր
էր,
որ
Օսմանյան
պատմության
մեջ
ըստ
այնմ
անցվին
այն
ցավալի
եւ
շատ
սրբագրությանց
կարոտ
անցքերը։
Հայերեն
լեզվիս
համար
կարդացողները
այն
հատվածին
շարադրությանը,
թե
որ
ուշադրությամբ
դիտեն,
մեկեն
կիմանան
թե
որչափ
տարբեր
է
հեղինա
կին
բուն
գրչեն
ու
շարադրութենեն»:
«Օսմանյան
պատմութեան»
Բ
հատորի
570-ից
մինչեւ
576
էջը
նկարագրված
է,
թե
ինչպես
լուսավորչական
հայերը
ցանկանալով
բոլորովին
բնաջնջել
կաթոլիկներին,
1827
թ.
ռուս-թուրքական
պատերազմի
օրերին՝
նրանց
առաջնորդներին
մեղադրում
են
լրտեսության
մեջ.
«Գիր
ամբաստանութեան
եւ
մատոյց
առ
արքա՝
լի
ամենայն
զրպարտութեամբ
զուղղափառաց,
մինչեւ
կնքել
զբանն՝
թե
ցորչափ
այս
ազգ
յաշխարհ
տեսութեան
մերոյ
եւ,
անհնար
է
մեզ
դուլ
առնուլ
ի
նենգութենէ
հաւատակցութեան
սոցա
ընդ
թշնամիս
մեր։
Ապա
խորհուրդ
հաստատեցաւ
հալածել
զնոսա
ի
թագաւորեալ
քաղաքէն
եւ
վտարել
կանամբք
եւ
որդւովք,
եթէ
ոչ
դարձցին
եւ
հնազանդեսցին
ազգապետին
կամ
թե
ասել
պատրիարքին
Հայոց։
Հալածումնս,
որոյ
նմանն
ոչ
յիշատակի
ի
պատմութիւն
ազգից,
տեւեաց
զերկեամ
մի
մինչեւ
յելս
1829
ամին»)
(հ.
Գ.
Վ.
Այվազովսքի
«Պատմութիւն
Օսմանեան
պետութեան,
Վենետիկ,
1841,
էջ
570–576)։
Էջ
32,
տ.
16.
«(Պ.
Այվազովսքին
պատասխանում
է)
–
Մի
հերետիկոս»–Նալբանդյանն
այստեղ
նկատի
ունի
իրեն:
Էջ
32,
տ.
19.
«Տպագրության
սխալանք
են.
գրաշարը
շարադրել
է
այն
բոլոր
կտորները»–
Ինչպես
«Օսմանյան
պատմության»
մեջ
Գ.
Այվազովսկին
հերքել
է
իր
հեղինակությունը
լուսավորչական
հայերի
նկատմամբ
ասվածների
վերաբերյալ,
այնպես
էլ
ներկա
դեպքում
«Վարդապետարանի»
մեջ
եղած
սխալները
վերագրել
է
գրաշարին։
«Փարիզ»
լրագրի
1861
թ.
մայիսի
3-ին
(№
45)
Ճանիկ
Արամյանը,
որի
տպարանում
էր
տպագրվել
հիշյալ
«Վարդապետարանը»,
գրում
է.
«Նույն
տետրակին
մեջ
պ.
Նալբանդյանց
կհայտնե,
թե
Գեր.
Այվազովսքի
վարդապետը
հրատարակել
է,
որ
յուր
հորինած
Վարդապետարանին
մեջի
Հայաստանյաց
եկեղեցվո
ընդդեմ
կտորները
տպագրության
սխալանք
են,
ուստի
պ.
Ճանիկ
Արամյան
հարկ
համարեց
հետեւյալ
հերքումը
լրագրույս
միջոցով
հրատարակել։
«Անցյալ
շաբթու
«Երկու
տող»
անուն
տետրակ
մը
տպվեցավ
մեր
տպարանի
մեջ,
հորմե
իմացանք,
որ
«Վարդապետարան»
անուն
քրիստոնեականը
Ռուսիո
մեջ
դատապարտվելեն
հետո
Գերապատիվ
Գաբրիել
վրդ.
Այվազյան
շրջաբերական
մըն
է
հրատարակել,
ուր
ըսեր
է,
թե
հայոց
եկեղեցվո
ընդդեմ
տպված
բոլոր
կտորները
տպագրության
սխալանք
են:
Գերապատիվ
վարդապետին
այս
մասին
մեջ
սխալիլը
մեզ
եւս
պարտավորեց
բողոքով
ծանուցանել
Արգո
Հասարակության,
թե
ոչ
միայն
աստվածաբանական
շարադրությանց
անկարող
ենք,
այլ
եւ
հիշյալ
Վարդապետարանին
ձեռագիրն
ու
տպված
թղթերուն
Տպագրեսցինն
(bon
a
tirer)
ստորագրյալ
քովերնիս
կեցած
են
եւ
ով
որ
կամի,
պատրաստ
եմք
ցույց
տալով
ստուգելու,
թե
տպարանեն
դուրս
ելածը
իրենց
ձեռագրույն
իսկ
եւ
իսկ
նման
է»:
Էջ
32,
տ.
33.
«Պ.
Այվազովսքին
յուր
դպրոցի
կանոնների
մեջ
(§
34)»
Տե՛ս
«Մասյաց
Աղավնի»,
1856
թ.
№
Ժ,
«Արեւելյան
վարժարանի
բարեկարգման
հիմունքը»,
էջ
257,
§
ԽԴ.
։
Էջ
33,
տ.
20.
«Կեցցէ
Հոգեւոր
վարժությունը,
կեցցէ
Լոյոլան»–
Ակնարկը
վերաբերում
է
Գ.
Այվազովսկու
ճիզվիտական
վարքագծին:
Իգնատիոս
Լոյոլան
1534
թ.
Փարիզում
հիմնադրում
է
ճիզվիտների
կրոնական
կազմակերպությունը
(օրդենը),
որը
կոչված
էր
պայքարելու
ռեֆորմացիայի
դեմ:
Այն
հաստատվեց
պապ
Պողոս
III-ի
կողմից
1540
թ.
։
Լոյոլայի
«Հոգեւոր
վարժություն»
գիրքը
(Exercitia
spiritualia)
դարձավ
ճիզվիտների
գաղափարական
հենարանը։
«Հոգեւոր
վարժության»
գլխավոր
իմաստը
հռոմեական
եկեղեցուն
լիովին
հպատակվելու
մեջ
էր:
Կազմակերպության
մեջ
մուտք
գործողը
պետք
է
իր
մեջ
սպաներ
ամեն
անհատականություն,
դառնար
կույր
գործիք
կազմակերպության
հրամանները
կատարելու
հարցում։
Գիրքը
պահանջում
էր
բարոյական
հասկացությունները
հարմարեցնել
կազմակերպության
նպատակներին։
Շատ
արագ
ճիզվիտների
կազմակերպության
անդամները
«Հոգեւոր
վարժության»
ազդեցության
տակ
ընկնում
էին
մի
ինչ-որ
բարոյական
հիպնոտիզմի
մեջ
եւ
դառնում
ամեն
ինչի
ընդունակ
արարածներ:
