Ծանոթագրություններ

[ԾՈՑԱՏԵՏՐԻ ՆԿԱՏՈՂՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ] 

(էջ 98-117) ծոցատետրի ինքնագիրը պահվում է Մոսկվայում՝ ЦГАОР, ф. ОППС 112, опись 1, д. 50, 65, լուսապատճենը՝ ԳԱԹ, ՄՆՖ 14-1(270)։ Տպագրվում է ըստ ԳԱԹ-ում պահվող լուսապատճեն օրինակի։ Առաջին անգամ տպագրվել է՝ Անտիպ երկեր, 227–256, ապա ԵԼԺ, հ. 4, 261-278։ Հետագայում Ա. Ինճիկյանը այս հատորի իր անձնական օրինակի վրա ըստ ինքնագրերի կատարել է բազմաթիվ ճշգրտումներ եւ լրացումներ, որոնք հաշվի են առնված այս հրատարակությունը պատրաստելիս: 

Փոքր ծոցատետր է, գրված է սեւ թանաքով, մաքուր, երբեմն՝ մատիտագիր, ան փույթ, ծոցատետրում արված են, ամենայն հավանականությամբ, 1859 –62 թթ. գրառումներ։ 

Պահպանված է նախկին հրատարակությունների սկզբունքը՝ [Ծոցատետրի նկատողություններ»] ընդհանուր վերնագրի տակ են ամփոփված Նալբանդյանի նամակների ցանկերը՝ 1859-61 թթ. գրած՝ Մատյան հիշատակաք, Մատյան գնացած թղթերի եւ Գնացած թղթեր վերնագրերի տակ, Հնդկաստան կատարած ճանապարհորդության ընթացքը, Հասցեք, Գրելիք, Հիշելիք, [Դրամական հաշիվներ], [Գրական] գրառումները։ Այս տեղ է դրված նաեւ Նամականիք 62 ցուցակը, որ իր բնույթով նման է ծոցատետրի նյութերին, թեեւ նրա մեջ չի մտնում։ Սա նույնպես Նալբանդյանի ինքնագրի լուսապատճեն օրինակն է եւ պահվում է առանձին համարի տակ՝ ԳԱԹ, 28—I (254), Գրառումներում անձնանունների եւ տեղանունների կրճատումները բացված են սուր փակագծերում, ամսանունների կրճատումները, նաեւ հապավումները լրացվում են առանց փակագծերի։ Ծոցա տետրում հանդիպում են գրառումներ, որ արված են ոչ Նալբանդյանի ձեռքով։ Օտար լեզվով արված նշումները հասցեների մասին երբեմն կրկնվում են, թվում է թե դրանց մի մասը Նալբանդյանի ձեռքով չի գրված: Օտար լեզուներով հասցեները երբեմն գրված են անճշտություններով. տալիս ենք ճիշտ ձեւը։ Գրառումները ներկայացվում են ըստ խմբավորումների. Նալբանդյանը նամակների ցուցակներում ամսաթվերը նշում է ե՛ւ հին, ե՛ւ նոր տոմարներով միաժամանակ կամ գրառման կողքը նշում է տոմարը՝ հին կամ նոր նամակները, մեծ մասամբ, համարակալված են, 

Ծոցատետրում կան Նալբանդյանի երկու բանաստեղծության՝ «Անցած օրերի» եւ «Հրաժեշտ» (ԵԼԺ, հ. 1, էջ 101, 102), նախնական տարբերակները աննշան տեքստային եւ վերջինիս վերնագրի տարբերություններով։ 

ԳԱԹ-ում պահվում են Նալբանդյանի ուղարկած նամակների եւ ճանապարհորդության ընթացքի ռուսերեն օրինակները (լուսապատճեն, 27-I (325) եւ 28-1 (326), Նալբանդյանի ձեռագիրը չէ, թարգմանված է քննիչ հանձնաժողովի համար, որը որոշ տեղանունների եւ անձնանունների տակ արել է ընդգծումներ եւ ուշադրություն հրավիրելու նշան, 

[«ՄԱՏՅԱՆ ՀԻՇԱՏԱԿԱՔ] 

(1859

(էջ 93) տ. 2 Մատյան հիշատակաք - Գրված է այս թվականի գրառումների մի հատված լուսանցքին. հարմար գտանք դնել որպես վերնագիր ամբողջ թվականի համար։ 

էջ 93, տ. 7 Սալտիկյանցին—Խոսքը նորնախիջեւանցի վաճառական Գրիգոր Սալթիկյանի մասին է: Սկզբնական շրջանում Նաբանդյանի համախոհներից է եղել, նյութապես աջակցել է «Հյուսիսափայլին», սակայն հետագայում նրանց հարաբերությունները սառել են. Նամակը չի պահպանվել (կորած եւ պահպանված նամակների մասին տե՛ս հ. V, էջ 474–479)։ 

տ. 8 Սրբազանին– Խոսքը Նոր Նախիջեւանի եւ Բեսարաբիայի Հոյոց հոգեւոր թեմի առաջնորդ (1847—1858), արքեպիսկոպոս, Նալբանդյանի մտերիմ բարեկամ եւ հովանավոր Մատթեոս Վեհապետյանի մասին է: 

տ. 10 Սահակին- Նկատի ունի նորնախիջեւանցի. բժիշկ Իսահակ Ալաջալյանին, որ Նալբանդյանը՝ Մոսկվայի մտերիմներից էր։

տ. 13 15/27 Նազարյանցին եւ Հյուսիսափայլին – Ա. Ինճիկյանը հավանական է համարում (Տարեգրություն, 328), որ այս ամսաթվով Նազարյանին ուղարկած հոդվածը «Հյուսիսափայլի» 1859 թ. փետրվարի ամսատետրակում (148—166) տպագրված Հիշատակարանն է, որը գրել է Մոսկվա-Վարշավա-Բեռլին ճանապարհին, գնացքում. «Ով Հիշատակարան... քո վերջին հատվածը չգրեցի՞, մինչ գնում էր շոգեշարժ կառքով... »: 

տ. 15 Կորսաքովին– Ս. Դարոնյանը հնարավոր է համարում, որ խոսքը Ա. Ս. Կորսակովի՝ «Կազանի ուսանողների գրադարանի», իսկ հետագայում՝ «Զեմլյա ի վոլյա» Հեղափոխական գաղտնի ընկերության անդամի մասին է (Մ. Նալբանդյան, էջ 99)։

թ. 17 Զոթով- Խոսքը լրագրող եւ դրամատուրգ Վլադիմիր Ռաֆայիլովիչ Զոտովի մասին է (Անտիպ երկեր, էջ 728, հ. 4, էջ 395, Մ. Նալբանդյան, էջ 280)։ 

տ. 23 Սալտիկ[յանին]- Նամակի ինքնագիրը պահվում է՝ ԳԱԹ, ՄՆՖ 74 (62 )11, տե՛ս Հ. , էջ 84–85։ Փարիզից գրած այս նամակում Նալբանդյանը հայտնում է իր մտադրությունը «Հյուսիսափայլը» արգելվելու դեպքում փոխադրել այն արտասահ ման. «Ես հույս ոճիմ, -գրում է նա, —որ դուք, բոլոր մեր ճշմարտասեր եւ ազնվամիտ հայրենակիցք եւ բարեկամք ինձ օգնական կլինիք... Աղաչում եմ... օգնել ինձ, պանդխտականիս... եւ ավելացնում. ... «իմ ապագան..., որ նվիրել եմ իմ սիրեկան Ազգին... »: 

տ. 24 տեր Հարությունին] - [Խոսքը մոսկվացի քահանա, Նալբանդյանի եւ Նազարյանի վաղեմի բարեկամ Հարություն Գյոքչեյանի մասին է։ Նալբանդյանը բանաստեղծությունների իր ձեռագիր տետրը նրան է ձոնել (Հ. V, էջ 46–48, նամակ-ընծայականը)։ 

էջ 94 տ. 3 28/10 Թյույսուզյանցին- Հովհ. Թյույսուզյանցը Փարիզում բնակվող թուրքահայ մեծահարուստ վաճառական էր, Նալբանդյանը նրա հետ ծանոթացել էր 1859 թ. Փարիզում: Հանդիսանում էր «Արեւմուտք» ազատամիտ թերթի հրատարակիչներից մեկը: 1859 թ. «Հիշատակարանում Կոմս Էմմանուելը բնորոշում է նրան որպես «ազգասեր հայ (հ. III, էջ 167)։ 

տ. 6 Սաթինին–Խոսքը Ստանիսլավ Սատինի մասին է, որի հետ Նալբանդյանր սովորել էր Մոսկվայի համալսարանում, այնուհետեւ հանդիպել Փարիզում (Փարիզի հասցեն հանդիպում է այս նույն ծոցատետրում, տե՛ս հ. 1, էջ 11։ Ստ. Սատինը Գերցենի եւ Օգարյովի մտերիմ ընկեր, բարեկամ, բանաստեղծ Ն. Մ. Սատինի ազգականն էր, Ն. Ա. Տուչկովա-Օգարյովայի քրոջ ամուսինը: Տուչկովա-Օգարյովան իր հուշերում («Воспоминания» M., 1959, էջ 189) նկարագրելով 1862 թ. սկզբներին Նալբանդյանի այցելությունը Լոնդոն, նկատում է, որ Գերցենի տանը Նալբանդյանի մասին «լսել էին եւ առաջ, նրա ընկեր Ս. ից»։ Այս Ս-ն Ս. Դարոնյանի կարծիքով հենց Ստանիսլավ  Սատինն էր («Գրական թերթ», 1985, փետրվ. 15)։ 

էջ 94 տ. 7 29/11 Богдановой – Ա. Հովհաննիսյանը գտնում է, որ խոսքը Մոսկվայի Մեծ թատրոնի հայտնի պարուհի Նադեժդա Կոնստանտինովնա Բոգդանովայի մասին է (տե՛ս Անտիպ երկեր, էջ 721)։ Ա. Ինճիկյանի կարծիքով ծոցատետրում խոսքը Չեռնիշեւսկու, Գերցենի, Ն. Սերնո-Սոլովյովիչի զինակից բարեկամ, հեղափոխական Մարիա Արսենեւնա Բոգդանովայի մասին է (Տարեգրություն, էջ 328–329)։ 

տ. 10 Մայիս 5/17 Սուլթանին— Անանիա Սուլթանշահը Նալբանդյանի ուսանողական ընկերն է եղել Մոսկվայի համալսարանի բժշկական ֆակուլտետում, նրա մտերիմ բարեկամն ու զինակիցը. Նալբանդյանի բանտարկության շրջանում տեսակցել եւ թղթակցել է հետը։

տ. 11. 11/23 Ամբր[ոսիոս] վարդ[ապետին]- Նկատի ունի Ամբրոսիոս վրդ. Գալֆայանին: Նալբանդյանը Գալֆայան եղբայրների հետ (մյուսը՝ Գալֆայան Խորեն վրդ. ) ծանոթացել է 1959 թ. Փարիզում։ Կոմս էմմանուելը քննադատաբար խոսելով նրանց գրական գործունեության մասին, կոչ է անում, այնուամենայնիվ, նյութական օգնություն ցույց տալ նրանց՝ դպրոցական գործունեությունը շարունակելու համար (Անտիպ երկեր, էջ 725)։ 

տ. 12 Արեւմուտքին, Ոսկանյանին— Նկատի ունի 1859-1865 թթ. Փարիզում լույս տեսնող «Արեւմուտք» երկշաբաթաթերթը, որի խմբագիրն էր Ստեփան Ոսկանը։ Կոմս Էմմանուելը նրան որակում է որպես «քանքարավոր», «ազատախոս», «ուսումնական» (հ. III, էջ 166)։

տ. 13 [12/24 հ[այր] Ղեւոնդին]– Այս նշումը ինքնագրում ջնջված է. հավանաբար, Նալբանդյանը նամակը չի ուղարկել. Նալբանդյանը Վենետիկի Մխիթարյան վարդապետ, բանաստեղծ եւ հնագետ Ալիշանի հետ ծանոթացել է 1859 թ. Փարիզում, ուր նա կարգված էր կառավարիչ՝ Մուրադյան վարժարանին։ Իր «Հիշատակարանի» մեջ Նալբանդյանը անդրադարձել է Ալիշանի «Նվագներին» (հ. II, էջ 156). 

տ. 14 20/1 Նազարյանցին— Մ. Մխիթարյանը ենթադրում է (հ. II, էջ 437), որ մայիսին Լոնդոնից Նազարյանցին գրած երկու նամակից (մյուսը՝ մայիսի 22) մեկը կարող է լինել «Նամակ հրատարակողին», ստորագրված՝ մայիսի 9, Բեռլին, Մարտիրոս Սառաֆյանց, ուր խոսվում է Հումբոլդի՝ գերմանացի մեծ գիտնականի կյանքի եւ գործի, նրա մահվան մասին, տեղի ունեցած մայիսի 10-ի օրը։ 

տ. 14 Կոմս Էմմ[անուել]ից եւս— Ըստ երեւույթին «Հիշատակարանի» հերթական հոդվածն է ուղարկում՝ Կոմս Էմմանուել ստորագրությամբ։ 

տ. 18 Բրյուսելից- Ավելացրել է հետո, մատիտով։ 

տ. 19 28/9 Քյաթիբյանին [2 նամակ] տպելու– Նկատի ունի Հովհաննես Քյաթիպյանին, Նալբանդյանի արեւմտահայ համախոհներից մեկին: Նալբանդյանը նրան հանդիպել է Փարիզում, է տ. 20 Ոսկանյանին, 2 նամակ տպելու— Չենք կարող ասել, թե ինչ նամակներ են, որ նախ ուղարկել է Քյաթիպյանին, ապա ավելի հարմար է գտել ուղարկել Ոսկանին՝ տպելու: 

տ. 21 Սարգիսին –Նալբանդյանի Պետերբուրգի ծանոթներից (տե՜ս Անտիպ երկեր, էջ 763)։ 

տ. 23 Էսսեն]ից – Էսսենը բուժավայր է Գերմանիայում, 

տ. 25 Դրուցքոյին, Լոնդ[ոն]- Ա. Ինճիկյանը ենթադրում է, որ Նալբանդյան գուցե նկատի ունի դեկաբրիստ Ս. Պ. Տրուբեցկոյի որդուն՝ Ի. Տրուբեցկոյին, որ ուսանել է Մոսկվայի համալսարանում (տե՛ս Անտիպ երկերի Ա. Ինճիկյանի անձնական օրինակը, էջ 728), 

Էջ 88, տ. 1 Էմսից, Ֆրանկ[ֆուրտի] վերայով— Էմսը (այժմ՝ Բադ Էմս) բուժավայր է Գերմանիայում, 

հ. 7 հուլիս 2–ին, Նազարյանցին, հոդվածներ, Մեռելահարցուկ եւ Հիշատակարան– Այդ օրը «Հյուսիսափայլին» ուղարկում է «Մեռելահարցուկ» վեպի Ա-3 գլուխները (N 8, էջ 581-628), Հիշատակարանի ճանապարհորդական տպավորություններին նվիրված հատվածը (h. տ., էջ 647–659) եւ հոդվածներ (տե՛ս Տարեգրություն, էջ 124). վերջինները անհայտ եւն: 

տ. 12 lուլիս 7/19 Մարկոսյանց-Խոսքը, գուցե, մոսկվացի բժիշկ Հ. Մարկոսյանի մասին է (տե՛ս նաեւ Հասցեք, Putney... ծանոթագրությունը)։ Գրառումը արված է Վարշավայում, հաջորդը՝ սեպտ. 28-ին, Մոսկվայում: 

տ. 15 Արgմ– Խոսքը գրական-հասարակական գործիչ, նշանավոր տպագրիչ Ճանիկ Արամյանի մասին է: Նրա ձուլած տառերը հայտնի են Արամյան անվանումով: Փարիզի նրա տպարանում է հրատարակվել Նալբանդյանի «Երկու տողը», ԳԱԹ-ում է պահվում (ՄՆՖ 143–145 (III) Արամյանի տպարանի հաշիվը «Երկու տողի» թղթի եւ տպագրության մասին. այն տպագրվել է 500 օրինակ, մյուս հաշիվր վերաբերում է տառատեսակներին (հ. 4, էջ 391)։ 

տ. 16 Մոսկվայից Փարիզ- Նալբանդյանը Վարշավայից գալիս է Մոսկվա, ուր մնում է բավականին երկար ժամանակ. Մոսկվայից գրված մի նամակը Գր. Սալթիկյանին թվագրված է հոկտեմբ. 27-ին (հ. V, էջ 86-87), 

տ. 24 Ոսկանյանցին, եւ բողոքը — Խոսքը «Արեւմուտքի» հրատարակիչների դեմ անարդար վերաբերմունքի Նալբանդյանի «բողոքի» մասին է: Այս առիթով, հետագայում, նկատի ունենալով Նալբանդյանին, Ստ. Ոսկանը գրում է «Արեւմուտքում» (1859, 8: 24, էջ 186). «... մեր խորին շնորհակալությունը մատուցանելով Ռուսիայի մեր ազատասեր ազգայիններուն, կիմացնենք, որ երբեք մոռանալու չենք իրենց՝ մեզի տված քաջալերությունը եւ համակրությունր» (Տարեգրություն, էջ 130)։ Այս օրը գրաքննությունը տպագրության է թույլատրում «Հյուսիսափայլի» նոյեմբերի (N 11) ամսատետրակը։ Նալբանդյանի գրչին են պատկանում՝ «Հիշատակարան Կոմս Էմմանուելի օրագրության թերթերից» (907-918) եւ նամակներ՝ Մարտիրոս Սառաֆյանի եւ Ադոլֆ Բլումենթալ ստորագրություններով (902-906)։ 

ՄԱՏՅԱՆ ԳՆԱՑԱԾ ԹՂԹԵՐԻ 

1860 (էջ 95) 

Էջ 96 տ. 4 Փետրվար 11-22 Կաթողիկոսին, Այվազի գրքով հանդերձ– Խոսքը Գաբրիել Վրդ. Այվազովսկու «Միջակ վարդապետարան ուղղափառ հաւատոյ Հայաստանեայց Եկեղեցւոյ» գրքի մասին է, տպագրված 1858 թ. Փարիզում։ Այս գրքի առթիվ էլ գրված է հիշյալ նամակը Ամենայն Հայոց կաթողիկոս (1859–1866) Մատթեոս Չուխաճյանին (տե՛ս հ. III. էջ 225-244)։ 

Էջ 96, տ. 5 16–23 Կ. Մ. Հայրապետյանցին այս թղթի օրինա[կը]- Նորնախիջեւանցի վաճառական, եղել է քաղաքագլուխ, (1860-62, 1865–67), Խալիբյան-Այվազյան խմբակցության դեմ պայքարող կենտրոնական դեմքերից։  Նալբանդյանի հանդիսավոր թաղումը կազմակերպելու համար պատասխանատվության ենթարկվեց։ Այս թղթի օրինակը ասելով նկատի ունի վերը հիշված՝ կաթողիկոսին գրած նամակի պատճենը։ 

տ. 8 26 Բերբերին— Նկատի ունի Հովհաննես Բերբերյանին. Նալբանդյանի գործակիցներից եւ մտերիմներից մեկը։ 

տ. 9 21–27 Մարտին Մակարիչին—Խոսքը Նալբանդյանի Վարվառե քրոջ երկրորդ Ամուսնու՝ Մարտիրոս Մյասնիկյանի մասին է։ 

տ. 12 26–30 Մատթեոս» սրբա [զանին], պատճենք խնդրեցան– Խոսքը Մատթեոս Վեհապետյանի մասին է (տե՛ս էջ 93, տ. 7 ծանոթ. )։ Անհայտ է, թե ինչ պատճենների մասին է խոսքը. գուցե նորից կաթողիկոսին գրած նամակի պատճենի մասին: 

տ. 16 10–33 Փարիզ, Կովայլսկուն– Բժիշկ Դմիտրի Կովալսկին Նալբանդյանի ուսանողական շրջանի ծանոթներից է եղել (Մ. Նալբանդյան, էջ 99–100)։ 

տ. 17 15–34 տեր Մովսեսին— Նկատի ունի Մոսկվայի հայ քահանա Մովսես Ալամխանյանին։

տ. 19 36 Քարաքաշին— Խոսքը կոլեգիական խորհրդական Դանիել Թորոսյան Գարագաշի մասին է:

տ. 20 37 Ղազարոս եղբորս- Ղազարոսը Նալբանդյանի խորթ (հորից) եղբայրն էր, Պետերբուրգ էր տեղափոխվել Նալբանդյանի բանտարկության տարիներին, այցելում էր նրան բերդում, դեղեր, գրքեր տանում: Նրան են հասցեագրված Նալբանդյանի՝ բերդից գրած նամակները: 

տ. 21 38 Ուստիմովիչին— Խոսքը բժիշկ, Նալբանդյանի ուսանողական ընկեր Կոստանդին Ուստիմովիչի մասին է (Անտիպ երկեր, էջ 753)։ 

տ. 22 19–39 Սիմեոն վարդապետին, Աստրախան— Խոսքը, հավանորեն, Սիմեոն Մուշեղյանի մասին է, որ Աստրախանում գործակցում էր Մատթեոս Վեհապետյանի հետ: Նրա միջոցով էլ ծանոթացել էր Նալբանդյանի հետ (ն. տ., էջ 742),

տ. 24 41 Սրբազանին, տեղեկությամբ – Նամակն ուղղված է Մ. Վեհապետյանին, իսկ թե ինչ տեղեկության մասին է խոսքը, անհայտ է: 

տ. 25 42 Վանկային — Հավանորեն, խոսքը Նալբանդյանի մտերիմ, նորնախիջեւանցի բանաստեղծ եւ երաժշտագետ Հովհաննես Սարատյանի մասին է՝

տ. 32 49 Սերոբ եղբորս - Նալբանդյանի խորթ (հորից) եղբայրն է, առեւտրական, ուներ դեղատուն։ 

Էջ 97, տ. 1 51 Լուսեղեն եղբորս– Նամակի ինքնագիրը պահվում է՝ ԳԱԹ, ՄՆՖ, 33(50)11, տե՛ս հ. 7, էջ 90, Նալբանդյանի խորթ (հորից) եղբայրն է։ Հայտնում է, որ գրել է Հայրապետյանին, որպեսզի վերջինս օգնի եղբոր խանութի գործին: 

տ. 2 52 Հայրապետյանցին Կ. Մ. — Գրում է Լուսեղեն եղբոր գործի մասին՝ կապված խանութի հետ։

տ. 4 6— Ապրիլի 6-ին Գաբրիել վրդ. Այվազովսկին, հիմնվելով Հովհ. Լազարյանի՝ իրեն գրած նամակի վրա, հայտնում է Խալիբյանին, թե «Հյուսիսափայլը» դադարեցված է, եւ կառավարությունը չի թույլատրել հայերեն լեզվով նոր թերթ հրատարակել (ակնարկը վերաբերում է Մովս. Բուդաղյանին, տե՛ս 1860 թ. դեկտ. 14 ծանոթագրությունը)։ Այնքան մեծ է եղել «Հյուսիսափայլը» փակելու վտանգը, որ նրա հակառակորդները խոսում են իբրեւ արդեն կատարված փաստի մասին (Տարեգրություն, էջ 138)։ 

էջ 97, տ. 5 20 — Ապրիլի 20-ին Նալբանդյանը մի նամակ էլ գրել է Մելքոն Փանյանին, Ռ. Պատկանյանի եղբայր, նկարիչ Հովհ. Պատկանյանի՝ կաթողիկոս Մատթեոս Չուխաճյանի լիտոգրաֆիական դիմանկարը տարածելու գործում իրեն օգնելու մասին։ Այս նամակի մասին չի նշված ծոցատետրում (հ. V, էջ 92-93), 

տ. 6 22–55 Սրբազանին, կոնդ[ավի] պատճենով– Ի պատասխան «Վարդապետարանի» գրախոսության, Մատթեոս կաթողիկոսը 1860 թ. մարտի 13-ին Նալբանդյանին օրհնության կոնդակ է ուղարկում (Անտիպ երկեր, էջ 286)։ Խոսքը այս կոնդակի մասին է: Այս նույն օրը Նալբանդյանը քննություն է հանձնում հայոց լեզվից (ս. հ.,  էջ 114)։

տ. 7 8–58 Պոլիս, գ. Մալյում Հազարյան– Նկատի ունի «Հյուսիսափայլի» Պոլսի գործակալին: 

տ. 8 10–57 Կաթողիկոսին— Այս նամակը, ուղղված Մատթեոս Չուխաճյանին, պատասխանն է վերջինիս ն. թ. մարտի 13-ի կոնդակի (հ. 7, էջ 91-92)։ 

տ. 9 1- Այս օրը համալսարանում քննություն է հանձնում ռուսաց լեզվից (ս. հ., էջ 114)։

տ. 14 30–83 Հայրապետ[յանցին], Կալկաթայի մասին — Ինքնագիրը պահվում է՝ ԳԱԹ, ՄՆՖ 13(187)II, Ի պատասխան Կ. Հայրապետյանի նամակի (հ. 9, էջ 93), Նալբանդյանը մանրամասն շարադրում է ճանապարհորդության եւ հնդկահայ կտակի գործի հանգամանքները՝ առաջարկելով իր պայմանները (հ. 7, էջ 93–100)։

տ. 15 84 Հայրապետյանցին], կաթ[ողիկոսի] կոնդակով - Տե՛ս ապրիլի 22-ի ծանոթագրությունը։ 

թ. 17 1–85 Փանյանցին, Աստվածաշունչ խնդրեցա- Նալբանդյանը խնդրում է ուղարկել 1857 թ. Պոլսում տպագրված աշխարհաբար Աստվածաշնչի մի օրինակ, «քննելու Մեր Աստվածաշունչի թերությունքը»։ Հոդվածը անհայտ է (հ. V, էջ 101–102)։ 

տ. 18 5–88 Նազարյանցին, հանդերձ ձեռա[գրով]- Հավանաբար, հոդված է ուղարկել «Հյուսիսափային: Այս օրը քննություն է հանձնում թուրքերենից (ս. հ., էջ 114)։ 

տ. 28 3–75 Նազարյանցին, Հիշատակարանով– Ուղարկում է հերթական «Հիշատակարանը (վերջին հատվածն է), որ տպագրվում է «Հյուսիսափայլի» 1860 թ. N 6-ում (Տարեգրության, էջ 142)։

տ. 34 [Նոր Նախիջեւանից]-1860–61 թթ. տեղանունները լրացված են ըստ Նալբանդյանի «Ճանապարհորդությանս ընթացքի» (ս. հ., էջ 108)։ 

տ. 36 19–81 Աջեմյանցին– Խոսքը սեւաստոպոլցի վաճառական, Պետերբուրգաբնակ Հարություն Աճեմյանի մասին է, որի հետ միասին Նալբանդյանը նախիջեւանցիների կողմից պատվիրակ ընտրվեց՝ Հնդկաստան ուղեւորվելու համար: 

էջ 98, թ. 1 28–82 Խաֆաֆյանցին- Խոսքը նորնախիջեւանցի վաճառական Լազար Իլյիչ Խաֆաֆովի մասին է, որին Նալբանդյանը իմացել է մանկուց: Ապրում էր Պետերբուրգ, Կ. Մ. Հայրապետյանի առեւտրական գործակիցն էր։ Խաֆաֆովի անունով էին հասցեագրված «Երկրագործության» տպագիր 10 օրինակները, որ ուղարկել էր Բակունինը Նալբանդյանին հանձնելու համար, եւ որոնք ընկան ոստիկանության ձեռքը (հ. 4, էջ 307)։

տ. 2 83 Խալիբյանցին— Ըստ Ա. Հովհաննիսյանի (տե՛ս Անտիպ երկեր, էջ 296) Վարդան Խալիբյանն է, որ հիշվում է նաեւ մի քիչ ուշ, նույն ծոցատետրում (ս. հ., էջ 101, 104)։ Ով լինելը անհայտ է:

Էջ 98, տ. 8 27 —Օգոստոսի 27-ին Նալբանդյանը Կովկասի փոխարքայի դիվանատանը ստանում է անցագիր՝ արտասահման մեկնելու համար (տե՛ս քննիչ հանձնաժողովին տված պատասխանները):

տ. 12 7–89 Կաթողիկոսին, գործերով - Ինքնագիրը պահվում է՝ ԳԱԹ, ՄՆՖ, 61(88)11, տե՛ս հ. V, էջ 102-103: Մատթեոս կաթողիկոսին է ներկայացնում Նոր Նախիջեւանի հասարակության՝ իրեն տված հավատարմագիրը՝ Խալիբյանի յուրացրած հասարսկական գումարների գործը վարելու համար, եւ հայտնում է, որ պատրաստ է թե՛ գրավոր, թե՛ բանավոր պարզաբանել գործը հանուն ազգի իրավունքների պաշտպանության:

տ. 13 8-90 Համասփյուռին— Խոսքը Նալբանդյանի ուսանողական շրջանի ծանոթներից, «Հյուսիսափայլի» թղթակից Հարություն Համասփյուռի մասին է:

տ. 18 95 Սիմեոնյանցին. ապահ<ովագրյալ>- Խոսքը հրապարակախոս, «Մեղու Հայաստանի» թերթի խմբագիր (1863—1886) Պետրոս Սիմոնյանի մասին է, որը խիստ հսկողության տակ առնվեց` Նալբանդյանի մահվան առթիվ մահախոսական գրելու համար (հ. 4, էջ 405)։

տ. 19 98 Քալանթարյանցին— Ուղղված է Երեւանի փոստատան պետ Հարություն Քալանթարյանին, որ Նալբանդյանի հրատարակելիք Հայաստանի աշխարհագրության քարտեզի գործակալն էր Երեւանում:

տ. 20 26–97 Վարդազարյանցին, ուսմ<ան> վրայով – Հայրապետ Վարդազարյանը Մոսկվայի համալսարանի 60-ական թվականների ուսանողներից է: Ուսմ<ան> վրայով ասելով Նալբանդյանը գուցե նկատի ունի՝ շրջանցելով Ուսումնական շրջանի հոգաբարձությունը (տե՛ս «Բանբեր Երեւանի համալս. », 1981, N 2(44), էջ 131)։

տ. 25 101 Պատգամավորաց- Նամակի ինքնագիրը պահվում է՝ ԳԱԹ, ՄՆՖ 15 (81) (տե՛ս Հ. V, 106–110): Նալբանդյանը հաղորդում է, որ կաթողիկոսի եւ Սինոդի առջեւ հարուցած Խալիբյանի յուրացրսած գումարների խնդիրը մնացել է առկախ, եւ կոչ է անում չթողնել, որ ժողովրդական գումարները կորչեն:

տ. 28 102 Հայրապետյանցին — Ինքնագիրը պահվում է՝ ԳԱԹ, ՄՆՖ 14 (187)II: Նալբանդյանը պաշտոնական գրությամբ հայտնում է, որ Մատթեոս կաթողիկոս Չուխաճյանը հաստատել է Նոր Նախիջեւանի հասարակության որոշումը Մ. Նալբանդյանին եւ Հ. Աճեմյանին Հնդկահայերի կտակների գործի լիազոր ներկայացուցիչներ ընտրելու մասին, նաեւ՝ այդ առթիվ նրանց տրված վկայականը՝ «երեսփոխանական թուղթը» (հ. V, էջ 103-106)։

տ. 32 21-105 Կռնկին — «Կռունկ հայոց աշխարհին» պահպանողական ամսաթերթ էր, լույս էր տեսնում Թիֆլիսում 1860-63 թթ. Մ. Աղաբեկյանի խմբագրությամբ: Թե ինչ է գրել կամ ուղարկել Նալբանդյանը թերթին, անհայտ է:

տ. 34 107 Եսայի վարդապետին — Ուղղված է Երուսաղեմի վանքի միաբան, ապա եւ պատրիարք Եսայի Կարապետյանին:

տ. 35 108 Քվաքեռաց — Ըստ Ա. Հովհաննիսյանի, Նալբանդյանը հետաքրքրվել է կրոնական ազատ համայնքներով եւ կապ ունեցել նրանց հետ: Նամակը գրված է Թիֆլիսից, մյուսը՝ դեկտեմբերի 20-ին, Պոլսից: Այստեղից գրականագետը եզրակացնում է, որ Նալբանդյանը նրանց հետ ծանոթություն է ունեցել երկրորդ անգամ Եվրոպա մեկնելուց առաջ, եւ որ նրանք գտնվում էին Թիֆլիսից եւ Պոլսից դուրս, հավանորեն Արեւմտյան Եվրոպայում, որտեղ եւ Նալբանդյանը ծանոթություն էր հաստատել նրանց հետ 1859 թ. ճամփորդության ժամանակ: Քանի որ երրորդ նամակը գրվել է 1861 թ. հունվ. 17/29-ին Լոնդոնից, ապա նա ենթադրում է, որ «քվաքեռները» գտնվել են նաեւ Լոնդոնից դուրս, հավանաբար, Փարիզում (Անտիպ երկեր, էջ 296)։ Ա. Ինճիկյանը հավանական է համարում (Տարեգրություն, էջ 330–331), որ «քվաքեռներ» բառը գործածված է կոնսպիրատիվ նպատակներով եւ ոչ մի առնչություն չունի կրոնական այն աղանդի հետեւորդների հետ, որոնց անողոք մերկացրել ու խարանել է Նալբանդյանը (ծ. 19, էջ 282-287)։

1 տ. 99, տ. 1 109, Գրիգ. Վ. Տեր–Ստեփ[անոսյանց]- Ուղղված է Վաղարշապատի ծխական դպրոցի ուսուցիչ Գրիգոր Տեր-Ստեփանոսյանցին: Ենթադրվում է, որ Նալբանդյանը նրա հետ ծանոթացել էր 1860 թ. Էջմիածնում եղած ժամանակ (հ. 4, էջ 407):

տ. 2 110 Եղիազար եպ[իսկոպոսին] — Էջմիածնի Սինոդի անդամ, հետագայում Բեսարաբիայի եւ Նոր Նախիջեւանի թեմի առաջնորդ:

տ. 3 111 Մկրտիչ վարդապետին, Բաբամյանց— Վաղարշապատցի վարդապետ, հետագայում եղել է եպիսկոպոս եւ կաթողիկոսական տեղապահ:

տ. 5 24–113 Սանասարյանցին, Հախվերդի հետ — Խոսքը խոշոր վաճառական Մկրտիչ Սանասարյանի մասին է, ապրում էր Պետերբուրգում, օժանդակում էր «Հյուսիսափայլին»: Հախվերդը, Ա. Հովհաննիսյանի կարծիքով, Սայաթ-Նովայի առաջին հրատարակիչ Գ. Ախվերդյանն է (Անտիպ երկեր, էջ 737):

տ. 6 26–114 Եգյանցին, Ամատունու հետ - Խոսքը արեւելագիտության մագիստրոս Կարապետ Եզյանի մասին է, եղել է 60 -ական թթ. հայ պահպանողական խմբակցության ազդեցիկ ներկայացուցիչներից մեկը: Մեծ ազդեցություն է ունեցել հայ ուսանողական շրջանների վրա: Պատմագիտական աշխատություններից են. «Внутренный быт Древней Армении» и «Сношения Петра Великого с армянским народом (հ. 4, էջ 394): Ամատունու ով լինելը անհայտ է:

տ. 9 116 Հայրապետյանցին—Ինքնագիրը պահվում է՝ ԳԱԹ, ՄՆՖ, 16(87)II (տե՛ս՝

հ. V, 110–112): Ուղարկում է Մատթեոս կաթողիկոսի անունից Կովկասի փոխարքային - (Ա. Ի. Բարյատինսկի) գրած պաշտոնական գրության պատճենը հնդկահայերի կտակների մասին:

տ. 20 123 Փափազյանցին— Փափազյանի ով լինելը անհայտ է: Այս մասին ենթադրություններ է արել Ա. Հովհաննիսյանը՝ Անտիպ երկեր, էջ 779:

տ. 22 14-125 Բուդաղյանցին— Խոսքը «Հյուսիսափայլի» թղթակից, աստրախանցի Մովսես Բուդաղյանի մասին է: Նալբանդյանի համախոհներից, «Հյուսիսափայլի» պաշտպանության համար կազմված դիմումը ստորագրողներից մեկն է: Եղել է նոր կազմավորվող «Երիտասարդ Հայաստան» խմբակցության ղեկավարներից մեկը, մտադրություն է ունեցել հայերեն թերթ հրատարակելու՝ դեռ 1856 թ.: 1859 թ. դիմում է ներկայացրել Պետերբուրգի գրաքննչական կոմիտեին թույլտվության համար եւ արդեն սկսած է եղել բաժանորդագրությունը, սակայն մերժում է ստացել (Տարեգրություն, էջ 329, նաեւ Մ. Սաղյան, Ռ. Պատկանյան, Եր., 1980, էջ 167-169):

տ. 27: 20–130 Միանսարյանցին - Խոսքը «Հյուսիսափայլի» աշխատակից Միքայել Միանսարյանի մասին է: Նալբանդյանը նրա հետ ծանոթացել է Թիֆլիսում: Նրա կազմած «Քնար հայկական» երգարանում (Պետերբուրգ, 1868) հրատարակվել են Նալբանդյանի մի շարք բանաստեղծությունները:

Էջ 99, տ. 33 136 Մեղուին — «Մեղու» երկշաբաթաթերթը լույս էր տեսնում Պոլսում 1856-65 եւ 1870–74 թթ. Հ. Սվաճյանի խմբագրությամբ: 1860–61 թթ. թերթը «Հյուսիսափայլից» արտատպում է Նալբանդյանի մի շարք գրվածքները: Պոլսում Նալբանդյանը մտերմանում է Սվաճյանի հետ, «Մեղվում» հրատարակում մի քանի հոդված եւ բանաստեղծություն:

տ. 35 30–137 Մկրտիչ Աղաթոնին– Եղել է 60 -ական թթ. Պոլսի «բարեգործական ընկերության» ղեկավարներից: Նալբանդյանը նրա հետ ծանոթացել է, հավանաբար, այդ շրջանում:

Էջ 100, տ. 1 138 Մեղուին—Հարություն Սվաճյանին ուղղված միակ նամակն է, որ պահպանվել է (ո՛չ ինքնագիրը): Խմբագիրը այն տպագրել է «Մեղվում» (1871, սեպտ. 9), Նալբանդյանին անվանելով «իրավամբ գիտուն եւ ստուգիվ ազգասեր չնաշխարհիկ անձ» (s. V, էջ 112-116):

ԳՆԱՑԱԾ ԹՂԹԵՐ

1861

(Էջ 100)՝

ա տ. 7 13/25 1 Հայրապետյանցին — Ինքնագիրը պահվում է՝ ԳԱԹ, ՄՆԱ 17(87) II: Նկարագրում է իր ճամփորդության ամբողջ ընթացքը՝ Փոթիից մինչեւ Լոնդոն: Հայտնում է, որ ներկայանալու է Լոնդոնի ռուսական դեսպանատուն՝ Հնդկահայերի կտակների գործով: Գրում է Լոնդոնի իր հասցեն՝ 40 Longham street Great Portla Նամակը գրել է հունվարի 12-ին, հետո որոշ փոփոխություններով, ուղարկել է 13/25 -ին (հ. 7, էջ 117 —123):

տ. 8 2 Սահրատյանցին— Երաժշտագետ Հովհ. Սահրատյանը Նալբանդյանի բարեկամներից է եղել, նրա խորհրդով թարգմանել է Վերդիի «Տրուբադուր» օպերայի լիբրետտոն, որ լույս է տեսել Պետերբուրգում (1864 թ. Ռ. Պատկանյանի տպ. ): ԳԱԹ-ում պահվում է Նալբանդյանին ընծայած օրինակը:

տ. 22 14 Լալաեւին– Խոսքը, ամենայն հավանականությամբ, Մատթեոս Լալաեւի մասին է, որը «Սովրեմեննիկը» հրատարակող Ի. Ի. Պանաեւի մորաքրոջ որդին էր, ազատ մուտք ուներ «Սովրեմեննիկի» խմբագրություն եւ տպագրվում էր այնտեղ (Մ. Նալբանդյան, էջ 310)։

տ. 24 16 Րուդնեւին—Ֆյոդոր Մակսիմովիչ Ռուդնեւը Նալբանդյանի Մոսկվայի բարեկամներից էր: Նրա անունը հիշվում է Նալբանդյանի բերդից գրած նամակներում:

տ. 32 12 Քաթանյանցին— Խոսքը նկարիչ եւ փորագրիչ Հովհ. Քաթանյանի մասին է: Նալբանդյանը նրան Թիֆլիսի գործակալ էր նշանակել (Անտիպ երկեր, էջ 780) իր հրատարակելիք Հայաստանի աշխարհագրական քարտեզը տարածելու համար: Վերակացու նշանակվելով Ներսիսյան դպրոցում, աշակերտների մեջ տարածում է «Հյուսիսափայլը», որը դառնում է նրա հեռացման պատճառներից մեկը (Տարեգրություն, էջ 110-111):

տ. 33 13 Մալենցովին — Խոսքը Էջմիածնի Սինոդի պաշտոնյա Գրիգոր Մաչենցովի մասին է:

Էջ 100, տ. 35 15 Բերբերյանցին —Հունվարի 18-ին (հին տոմարով՝ 30-ին) Նալբանդյանը ստանում է Հովհ. Բերբերյանի՝ Փարիզից տված ծածկագիր-հեռագիրը, որով իրեն շտապ Փարիզ է կանչում (հ. Y, էջ 333):

Էջ 101, տ. 2 5/17– Փետրվարի 5-ին, Լոնդոնում, Նալբանդյանին կանչում են ռուսական դեսպանատուն: Հայտնում են, որ անգլիական կառավարությունը, Ռուսաստանի արտաքին գործերի մինիստրի միջնորդության համաձայն, Նալբանդյանին ճանաչել է որպես լիազոր պատվիրակ Նոր Նախիջեւանի հայերի կողմից՝ հնդկահայ կտակների գործում (5. V, էջ 123-126):

տ. 7 21 Էլիգյուզելին— Նկատի ունի Սարգիս Էլիգյուզելյանին, «Մասյաց աղավնու» Պոլսի գործակալին:

տ. 8 22 Սվաճյանին — Արեւմտահայ հրապարակախոս եւ հասարակական գործիչ, Պոլսի «Մեղրի» խմբագիր (տե՛ս Մատյան գնացած թղթերի, 1860 թ. դեկտ. 20-ի ծանոթագրությունը)։

տ. 12 8/20 26 Հայրապետյանցին — Ինքնագիրը պահվում է՝ ԳԱԹ, ՄՆՖ 19(187)11 (տե՛ս Հ. Մ, էջ 123-126 )։ Այդ օրը Նալբանդյանը ներկայանում է Լոնդոնի ռուսական հյուպատոսարան «երեսփոխանական թուղթը» հաստատելու, սակայն պարզվում է, որ փաստաթուղթը նախ պետք է ներկայացնել արտաքին գործերի ատյան եւ ապա ռուսական հյուպատոսարան:

տ. 20 15/27 34 Մարիա Նիկոլաեւնային— Խոսքը դերասանուհի Մ. Ն. Պանովայի մասին է, որի հետ Նալբանդյանը ծանոթացել էր 1857 թ, եւ եղել բարեկամական հարաբերությունների մեջ:

տ. 27 22/6 41 Հայրապետյանցին— Նամակի ինքնագիրը (սեւագիր օր. ) պահվում է՝ ԳԱԹ, ՄՆՖ. 21(187)II (տե՛ս ԳV, էջ 126-128)։ Լոնդոնից գրած այս նամակում Նալբանդյանը հայտնում է, որ Անգլիայի արտաքին գործերի ատյանը հաստատել է իր երեսփոխանության թուղթը: Մնում է ստանալ ռուսական դեսպանությունից անգլիական կառավարության՝ Հնդկաստանի ընդհանուր նահանգապետին ուղղած հրամանի պատճե

Էջ 102, տ. 6 12/26 53 Մեղուին 4 պատկ<եր>, 300 Երկու տ<ող> Նալբանդյանը «Մեղուին» է ուղարկել 1861 թ. Փարիզում լույս տեսած իր «Երկու տող» պամֆլետից 300 օրինակ՝ վաճառքի հանելու համար: 4 պատկ<եր>ը ըստ Ա. Հովհաննիսյանի, այդ ժամանակ Արամյանի տպարանում լույս տեսած «Ոգի Հայաստանի» նկարի չորս օրինակն է (Անտիպ երկեր, էջ 297):

4 տ. 8 55 Լոնդոն–Հասցեատիրոջ անվան փոխարեն զգուշության համար Նալբանդյանը գրել է՝ Լոնդոն: Ա. Ինճիկյանը հնարավոր է համարում, որ նամակը ուղղված լինի Գերցենին (Տարեգրություն, էջ 332):

տ. 13 59 Մուրադյանցին— Խոսքը արեւմտահայ հրապարակախոս եւ մի շարք պարբերականների (այդ թվում եւ «Փարիզ» շաբաթաթերթի» խմբագիր Աբրահամ Մուրադյանի մասին է:

տ. 20 65 Ստանիսլավին — Տե՛ս 1859 թ. ապրիլի 28-ի ծանոթագրությունը:

Էջ 103, տ. 4 78 Հակոբյանցին– Ըստ Ա. Հովհաննիսյանի՝ կտակարար Եղիա Մահտեսի Հակոբյանի ազգակիցներից է (Անտիպ երկեր, էջ 737)։

էջ 103, տ. 12 85 Ալփիարին — Եգիպտահայ, որի միջոցով, ըստ քննիչ հանձնաժողովին տված ցուցմունքների, Նալբանդյանը Հնդկաստանից նամակներ էր ուղարկում ծնողներին (ս. հ. ):

տ. 19 12/24 88 Հայրապետյանցին— Ինքնագիրը պահվում է՝ ԳԱԹ, ՄՆՖ 23(180)II (տե՛ս հ. 9, էջ 132-141): Հայտնում է, որ Կալկաթայի անգլիական իշխանությունները խոչընդոտներ են հարուցում, եւ որ ինքը փաստաթղթեր եւ տեղեկություններ է հավաքում կտակների գործը դատարան հանձնելու համար:

տ. 24 93 Կալկաթայի տեր Հովհաննես ա[վագ] քհն. — Ինքնագիրը պահվում է՝ ԳԱԹ, ՄՆՖ 6 (79)II (տե՛ս հ. 9, էջ 128—131): Խոսքը Կալկաթայի հայ համայնքի քահանա եւ եկեղեցական գործիչ Հովհաննես Խաչկյանի մասին է: Նալբանդյանը խնդրում է տեղեկություններ հաղորդել կտակարարներ Ե. Հակոբյանի եւ Ս. Աղավելյանի մասին:

տ. 27 14/26 95 առ Վառվառ տիկին Էլիազ– Ինքնագիրը պահվում է՝ ԳԱԹ, ՄՆՖ 5(91)II (տե՛ս հ. 9, էջ 142)։ Նալբանդյանը տեսակցություն է խնդրում՝ կապված Կատարինե Խոջամալյանի կտակի հետ: Այդ օրը Նալբանդյանը, որպես Նոր Նախիջեւանի հասարակության լիազոր ներկայացուցիչ, օրենսգետ Պողոս Պալի միջոցով պահանջ է ներկայացնում անգլիական կառավարիչ Հագին՝ Հնդկահայ կտակների վերաբերյալ (հ. 9, էջ 145–154): ՝

տ. 28 15/27 96 առ Հ. Գ. Աբգար—Նամակը չի պահպանվել: Հ. Աբգարյանից նույն օրը ստացված երկտողը (հ. 7, էջ 334), ըստ երեւույթին, այս նամակի պատասխանն է: Երկտողի հետ ուղարկում է Վարվառե Էլիազի գրությունը, որով վերջինս տեսակցություն է նշանակում Նալբանդյանին Կատարինե Խոջամալյանի կտակի գործի կապակցությամբ:

տ. 29 22/4 97 առ Պալօրենսգետ, ի մասին Աղավելյանի — Ինքնագիրը պահվում է՝ ԳԱԹ, ՄՆՖ 64(92)11 (տե՛ս հ. 7, էջ 142)։ Ազգությամբ հայ, Կալկաթաբնակ իրավաբան Պողոս Պալին (Paul-Փոլ) էր հանձնել Նալբանդյանը հնդկահայ կտակների գործը: Նամակում խնդրում է նրա աջակցությունը՝ Սարգիս Աղավելյանի կտակած գումարի կեսը հանձնել տիրոջը՝ Նոր Նախիջեւանին: ՝

տ. 30 26/8 98... — Ինքնագրում այստեղ դրված են բազմակետեր: Ա. Հովհաննիսյանը ուշադրություն է հրավիրում (Անտիպ երկեր, էջ 297) նույն օրվա ամսաթվով Ա. Սուլթանշահին ուղղված մի նամակի վրա, որի մասին չի նշված ծոցատետրում (հ. 7, էջ 143-144)։ Հավանաբար ուղարկված է Լոնդոն, ինչպես եւ հաջորդ նամակը: NB էջ 102, տ. 8 ծանոթագրությունը:

Էջ 104, տ. 7 106 Սուլթանին— Ինքնագրի պատճենը պահվում է՝ ԳԱԹ, ՄՆՖ 78(70)II (տե՛ս 5. Y, էջ 143–145): Հայտնում է, որ անգլիական դատարանում երեք դատ ունի հնդկահայ կտակների առթիվ, որոնց հաջողության վրա վստահ է:

տ. 16 27 /8 114 Հայրապետյանցին— Ինքնագիրը պահվում է ԳԱԹ, ՄՆՖ 25 (86)II (տե՛ս հ. 9, էջ 145-154): Նկարագրում է կտակների գործի ընթացքը, գրելով, թե ինչ դժվարություններ են ներկայացնում մի կողմից անգլիական իշխանությունները եւ դատական օրգանները, մյուս կողմից՝ Գ. Վ. Այվազովսկին եւ նրա համախոհները:

տ. 26 10/22–0գոստոսի 10-ին գրաքննությունը տպագրության է թույլատրում «Հյուսիսափայլի» 3 9 (սեպտեմբեր) եւ M10 (հոկտեմբեր) ամսատետրակները Նալբանդյանի հոդվածներով՝ Նամակ Կոմս` Էմմանուելին, : Ա. Ա. Ե. ստորագրությամբ (N4 9, էջ 221-225), «Հռոմեական նամակ» Ալֆոնզո Ռաթթի ստորագրությամբ (N: 10, 301–330): (Տարեգրություն, էջ 186):

Էջ 104, տ. 29 17/29 126 Կալկաթայի եկեղեցպանին.... Ինքնագիրը պահվում է՝ ԳԱԹ, ՄՆՖ 85(23)II (տե՛ս Ա. V, էջ 154): Տեղեկություններ է խնդրում կտակների հարցի հետ կապված եւ սեպտ. 13-ին ստանում է այս երկտողի պատասխանը (հ. 9, էջ 338): Էջ 105,

տ. 4 8/21 134 Սեթ Աբգար— Հ. Աբգարյանի որդին, եղել է դատավոր Կալկաթայում:

տ. 5 23/9 135 Թ. Խ. Ավետում – Խոսքը Թադեոս Ավետումյանի մասին է, ապրում էր Կալկաթայում, վայելում էր «ազգասեր հայի» եւ «ուսումնասեր հայկաբանի» համբավ (Անտիպ երկեր, էջ 718)։

տ. 8 138 Եղբորս— Հավանորեն նկատի ունի Ղազարոս եղբորը:

տ. 15 143 Անջելո Ռազետտո– Իտալացի առեւտրական, որի հետ Նալբանդյանը ծանոթացել էր Հնդկաստանում:

տ. 20 146 Պողոս Մելիտոս— Ա. Ինճիկյանը ենթադրում է, որ Գրիգոր Միլիտոսի (կամ Մելիտոսյան) հայրն է, որի հետ Նալբանդյանը ծանոթացել էր Կալկաթայում եղած ժամանակ: Գրիգոր Պողոս Մելիտոս անունը հանդիպում է «Արկածք տեառն Յովհաննու Խաչկեան խաչակիր աւագ քահանայի եւ ասպետի» գրքում (1863, Կաբկաթա), 1862 թ. կազմված մի քանի պաշտոնական գրությունների տակ (հ. IV, էջ 400):

 

ՆԱՄԱԿԱՆԻՔ

Ա 1862 է (էջ 105)՝

 

Էջ 106, տ. 7 8 տեր Հովհաննես Խաչիյան — Ինքնագիրը պահվում է ԳԱԹ, ՄՆՖ 7(80)II (տե՛ս Հ. Մ, էջ 165—166): Գրում է, որ Ջուղայի ժողովրդի ծանր վիճակի մասին հայտնել է Մատթեոս կաթողիկոս Չուխաճյանին:

տ. 8 4-9 Եղբարցս— Հավանաբար նկատի ունի Ղազարոս եւ Սերեք եղբայրներին:

տ. 24 12–25 Պապային— Ա. Հովհաննիսյանը գտնում է, որ Նալբանդյանը նկատի ունի իր հորը (Անտիպ երկեր, էջ 757)։

տ. 27 15–28 Տիգր[ան] Փեշտմալճյանցին— Մասնագիտությամբ բժիշկ, հետագայում՝ հասարակական գործիչ:

տ. 35 36 Մ. Կ. Մ. Դավթյանց—Հավանորեն հնդկահայ:

Էջ 107, տ. 1 Մարտ— Մարտի սկզբին Լոնդոնում Նալբանդյանը սկսել է գրել «Երկրագործությունը որպես ուղիղ ճանապարհ» աշխատությունը (Տարեգրություն, էջ 202):

տ. 10 18–46 Նորիճանին— Խոսքը, ըստ Ա. Հովհաննիսյանի, բժիշկ Հովսեփ Նուրիջանյանի մասին է, Նալբանդյանի Փարիզի մտերիմներից եւ նրա ազգային-քաղաքական ուղղությանը համակրողներից (Անտիպ երկեր, էջ 751):

տ, 23 58 Ս. Թագոր— Խոսքը Սերովբե Թագվորյանի մասին է. Պոլսի բարեգործական ընկերության ղեկավարներից մեկը: Նրան է պատկանում 1862 թ. մայիսի 14/26-ին Նալբանդյանին Պոլսից ուղարկած ծածկագիր-նամակը (ն. տ., էջ 729):

էջ 107, տ. 26 12— Ապրիլի 12-ին Նալբանդյանը նամակ է ստանում Լոնդոնից՝ Մ. Ա. Բակունինից: Այս եւ հետագա նամակներում (հ. V, NN 16-20, 23, 26-28) Բակունինը գրում է իր կնոջը Իրկուտսկից Լոնդոն փոխադրելու գործը կազմակերպելու մասին: Նալբանդյանի հետ ունեցած նամակագրության մեջ եւս Բակունինը անզգույշ էր, որը եւ կործանարար եղավ ինչպես «լոնդոնյան պրոպագանդիստների» գործով մեղադրվող մյուս գործիչ: ների, այնպես էլ Նալբանդյանի համար:

ՃԱՆԱՊԱՐՀՈՐԴՈՒԹՅԱՆՍ ԸՆԹԱՑՔԸ

1860

(էջ 107)

տ. 30 Պետեր[բուրգից] ելա... հունիսի 15— Պետերբուրգի համալսարանի արեւելյան ֆակուլտետի հայ-վրաց-թաթարական բաժնի ազատ ունկնդիր Մ. Նալբանդյանը ներկայացնելով «Об изучении армянского языка в Европе и научном значении армчнской литературы» («Հայոց լեզվի ուսումնասիրությունը Եվրոպայում եւ հայ գրականության գիտական նշանակությունը») դիսերտացիան (հ. III, էջ 245-253) եւ ստանալով արեւելյան լեզուների թեկնածուի աստիճան, Պետերբուրգից մեկնում է Նոր Նախիջեւան:

Էջ 108 տ. 1 Մոսկվա մտա ... 16— Նալբանդյանի Մոսկվա մտնելու օրը տպագրության է թույլատրվում «Հյուսիսափայլի» հուլիսի ամսատետրակը, որտեղ տպագրված էր «Մանկության օրեր» բանաստեղծությունը Կոմս Էմմանուել ստորագրությամբ (էջ 22-23):

տ. 3 Նախիջեւան մտա... հուլիսի 6— Նալբանդյանը Նախիջեւան է գալիս հնդկական կատակների վավերացնող թղթերը ձեւակերպելու համար: Այս մասին Գ. Վ. Այվազովսկին Հ. Խալիբյանին գրած նամակում (Տարեգրություն, էջ 143) Հույս է հայտնում , թե Նալբանդյանը «իրեն խելքին ու խոսքին հետեւող քիչ մարդ կգտնե»: Նախիջեւանում տեղի է ունենում հասարակական ժողով՝ նվիրված հնդկահայ կտակների գործով Կալկաթա ուղարկելու համար պատվիրակներ ընտրելուն: Չնայած խալիբյանականների դիմադրությանը, Նալբանդյանը ընտրվում է պատվիրակ: Երկրորդ պատվիրակ է ընտրվում սեւաստոպոլցի վաճառական Հարություն Աճեմյանը:

տ. 4 Նախիջեւանից ելա... օգոստ. 17 — Նալբանդյանը ուղեւորվում է Թիֆլիս, ապա Էջմիածին՝ վավերացնել տալու կաթողիկոսի եւ փոխարքայի կողմից տրված լիազորությունները եւ ապա ստանալու նրանց օժանդակությունը՝ անգլիական կառավարությունից համապատասխան թղթերը վերցնելու (Տարեգրություն, էջ 146)։

տ. 5 Թիֆլիս մտա ... 24– Թիֆլիսում եղած ժամանակաշրջանում, մինչեւ սեպտ. 3-ը, Նալբանդյանը հանդիպումներ է ունենում Ղ. Աղայանի, Մ. Միանսարյանի, Պետրոս Սիմեոնյանի եւ այլոց հետ: Ղ. Աղայանը հիշում է. «Այդ ժամանակ մենք հափշտակվեցանք նրա ճարտար հայախոսության վրա» (Ղ. Աղայան, Երկերի ժողովածու 4 հատորով, հ. IV, Ե., 1963, էջ 401):

տ. 7 Էջմիածին մտա... 6— Նալբանդյանի Էջմիածին մտնելու օրը գրաքննությունը տպագրության է թույլատրում «Հյուսիսափայլի» նոյեմբերի ամսատետրակը, որտեղ լույս է տեսնում «Նամակ Կոմս Էմմանուելին» (էջ 384–396), Սարգիս Տեր-Միքայելյան Վարշամյանց ստորագրությամբ (ստորագրության մասին տե՛ս հ. III, էջ 453): Նալբանդյանը լինում է Օշական գյուղում եւ գրում «Օշական» բանաստեղծությունը (հ. 1, էջ 114 ), Էջմիածնի մատենադարանում հանդիպում է ունենում Դանիել վրդ. Շահնազարյանցի հետ, այստեղ է տեսնում Ղազար Փարպեցու «Թղթի» մի ձեռագիր օրինակը (հ. IV, էջ 322)։ Էջմիածնում Մատթեոս կաթողիկոսին ներկայացնում է Խալիբյանի յուրացրած գումարների մասին «Հայտարարությունը», հայտնելով, որ պատրաստ է պարզաբանել գործը՝ հանուն ազգի իրավունքների պաշտպանության (հտ. V, էջ 102-103): Նալբանդյանը Էջմիածնում կառուցվելիք դպրոցի օգտին նվիրում է 100 ռուբլի (Տարեգրություն, էջ 330):

էջ 108, տ. 8 Էջմիածնից ելա... հոկտ. 15– Ստանալով կաթողիկոս Չուխաճյանի հաստատած վկայականը՝ «երեսփոխանական թուղթը» եւ Մատթեոս կաթողիկոսի անունից Կովկասի փոխարքա Ա. Ի. Բարյատինսկուն մի պաշտոնական նամակ գրելով՝ մեկնում է Թիֆլիս (Տարեգրություն, էջ 150)։

տ. 10 Թիֆլիսից ելա... նոյեմբերի 1— Ա. Ի. Բար յատինսկին հաստատում է Նալբանդյանին տրված հավատարմագիրը հնդկահայ կտակների գործի առթիվ: Նա պաշտոնական գրությամբ դիմում է Ռուսաստանի արտաքին գործերի մինիստրին՝ տեղեկացնելու այդ մասին Անգլիայի կառավարությանը (հ. 9, էջ 111): Նալբանդյանը, չսպասելով երկրորդ պատվիրակ Հ. Աճեմյանին, որ բացակայում էր առեւտրական գործերով, մեկնում է Փոթի (5. V, էջ 121):

տ. 12 Փոթուց ելա... 13— Կ. Հայրապետյանին Թիֆլիսից գրած նամակում (5. V, էջ 111), Նալբանդյանը մտադիր էր Փոթիում լինել մինչեւ նոյեմբերի 8-ը, «յորում աւուր շոգենաւն նաւելոց է ի Տրապիզոն», սակայն մնում է մինչեւ նոյեմբերի 13 -ը:

տ. 16 Պոլիս մտա... 20 — Բազմաթիվ նեղություններ կրելով հասնում է Պոլիս (հ. V, էջ 121)։ Այստեղ Նալբանդյանը մասնակցում է Պոլսի հայոց բարեգործական ընկերության հիմնադրմանը, Հ. Սվաճյանի հետ միասին արեւմտահայ դեմոկրատներից կազմակերպում է ընկերություն եւ եռանդուն մասնակցություն ունենում նրա աշխատանքներին: (Տարեգրություն, էջ 154-155): Արեւմտահայ լիբերալ գործիչ Նշան Օտյանը Նալբանդյանի այս այցի տպավորությամբ նրան բնութագրում է որպես «շիտակը գլխի տեր մարդ, բայց անդիի ծայր հակառակասեր ոգի... », ապա ավելացնում է՝ «այսքան չափազանցութենե զգուշանալու է»: Հ. Սվաճյանը «Մեղվում» (1860, N 117, էջ 258) ողջունում է Նալբանդյանի ժամանումը Պոլիս. «... Հիրավի, բախտ մը կհամարինք մեզի համար՝ պարոն Նալբանդյանին ի Պոլիս գալուստն ու մեր ճանչվորությունը՝ իրեն հետ... միեւնույն հողի վրա եթե չկրնանք միանալ, գոնե միանանք սրտով եւ տենչանոք՝ երկրով ու կրոնքով վարատական հայքս... » (Տարեգրություն, էջ 156, 171):

տ. 17 Պոլսից ելա... դեկտեմբերի 21— Պոլսից դուրս գալով Նալբանդյանը նավով ուղեւորվում է Մարսել, այնտեղից Լոնդոն անցնելու համար: Պոլիսը եւ «Պոլսի ազգայինները» Նալբանդյանի վրա մեծ տպավորություն են թողնում. «Մենք չենք կարող բառ գտանել Պոլսի ազգայինների՝ մեզ ցույց տված համակրության մասին մեր առ ի սրտե անկեղծ շնորհակալությունը հայտնելու: Լռում ենք, որ մեր սիրտը զգա եւ յուր լեզվով խոսի. այսպիսի դիպվածներում նորա խոսքը թեեւ ուրիշին անլսելի, բայց ըստինքյան ավելի վսեմ է, քան թե մարդկեղեն բարբառը» (տե՛ս հ. V, էջ 10)): Նալբանդյանի թողած տպավորությունը իր հերթին այնքան ուժեղ է եղել, որ ըստ ժամանակակիցների հուշերի, այդ այցելությունից 20 տարի անց արեւմտահայ մտավորականներից շատերը, հիշելով Նալբանդյանին, ասել են. «Այո՛, այնպիսի մարդ մենք այլեւս չտեսանք» (Տարեգրություն, էջ 156)։

Էջ 108, Ա. 18 Մեսսինա մտա... 25— Փոթորիկի պատճառով Նալբանդյանը կանգ է առնում Սիցիլիայի Մեսսինա նավահանգստում: Այս մասին գրում է Հ. Սվաճյանին (5. V, էջ 112-116):

տ, 19 Մեսսինայից ելա... 26— Դուրս է գալիս դեպի Մարսել: Շոգենավը կանգ է առնում Նեապոլում, եւ Նալբանդյանը շրջում է քաղաքում: Այս մասին գրում է վերը հիշված նամակում: Լինում է նաեւ Հռոմում:

1861

(Էջ 108)

տ. 23 Գենուա մտա ... [հունվ. ] 4—Նալբանդյանը հասնում է Ճենովա: Որոշում է ճանապարհը շարունակել ցամաքով, զգալով, որ ծովային ճանապարհորդությունը վատ է ազդում առողջությանը: Երկաթուղով, հետո ջորիով, ապա սահնակով, նորից երկաթուղով հասնում է Փարիզ (հ. 7, էջ 116):

տ. 31 Լոնդոն մտա... [փետրվ. ] 3— Լոնդոնում Նալբանդյանին կանչում են Ռուսական դեսպանատուն, ուր հայտնում են, որ անգլիական կառավարությունը Ռուսաստանի արտաքին գործերի մինիստրի միջնորդության համաձայն, Նալբանդյանին ճանաչել է որպես լիազոր պատվիրակ հնդկահայ կտակների գործում (հ. V, էջ 126–128):

տ. 33 Փարիզ մտա... (մարտի 14-Փարիզից Նալբանդյանը հեռագրում է Կ. Հայրապետյանին, խնդրելով ուղարկել 600 ֆունտ ստեռլինգ «զանազան պետքերի, ճանապարհածախսի եւ Կալկաթայում ապրելու համար» (Տարեգրություն, էջ 171–172): Փարիզում, մարտին, գրում է «Երկու տողը» (հ. IV, էջ 9–35)։

տ. 34 Փարիզից ելա... ապրիլի 19— Ձմեռային դժվար, 38 օր տեւող ծովային ճանապարհը նկատի ունենալով, Նալբանդյանը ձգձգում է իր ուղեւորությունը դեպի Կալկաթա, սպասելով մինչեւ գարուն. «... հաւատամ, թէ առաւելն ցանկալի է ազգին կենդանութիւն իմ, եթէ ոչ վասն իմ, գէթ վասն գործոյն՝ ինձ յանձն եղելոյ» — գրում է նա Կ. Հայրապետյանին (h. V, էջ 125)։

Էջ 109, տ. 7 Սուեզից ելա... մայիսի 7–ին — «Սուեզից մինչեւ այստեղ (Կալկաթա), գրում է նա Ան. Սուլթանշահին, — 24 օր ծովի վերա էի. շատ մրրիկների եւս հանդիպեցի»: Ապա նկարագրում է Սուեզ-Ադեն-Ցեյլոն-Մադրաս-Կալկաթա ճանապարհը (հ. 9, էջ 143-144):

տ. 8 Ադեն (Թատմոր) մտա... 13 – «Կարմիր ծովից դուրս գալու ժամանակ կանգնեցանք չորս ժամ Ադեն քաղաքի առաջեւ: Սա հին Թատմորն է արաբական, որ երբեմն Սողոմոն շինեց եւ որ վերջումը նյութ եղավ արաբական բանաստեղծներին. իհարկե, հիշում ես Անթարը», — գրում է Նալբանդյանը վերը հիշված նամակում, ապա ավելացնում. «Թատմորից գնացինք Ցեյլոն կղզին... »:

տ. 14 Կալկաթա մտա... մայիսի 30–ին– «Յետ քսան եւ չորից աւուրց նաւարկութեան ի Սուէզայ, ողջամբ մտեալ ի Կալկաթա», — գրում է Կ. Հայրապետյանին: Կալկաթայում ներկայանում է գլխավոր կառավարիչ Հագին, որպես Նոր Նախիջեւանի Հասարակության լիազոր ներկայացուցիչ: Հագը հայտնում է, որ կտակների գործը պետք է վարել անգլիական օրենքների համաձայն, դատարանի միջոցով: Նալբանդյանը հանդիպում է եւ օրենսգետ Պողոս Պալին, որը «երեսփոխանական թղթի» բնագիրը եւ անգլերեն թարգմանությունը կտակի հետ միասին, պաշտոնական գրությամբ ուղարկում է Հագին (տե՛ս . V, 131–134):

Էջ 109, տ. 15 Կալկաթայից ելա... սեպտեմբերի 27 –Նալբանդյանի հարուցած գործի առթիվ Կալկաթայի դատական ատյանը կայացնում է վճիռ՝ Նոր Նախիջեւանի օգտին: Նալբանդյանը հաջողությամբ ավարտելով հնդկահայ կտակների գործը, մեկնում է Կալկաթայից:

տ. 16 Սուեզ մտա... հոկտեմբերի 24–Մինչեւ Սուեզ հասնելը մոտ մեկ ամիս Նալբանդյանը մնում է ճանապարհին՝ Մադրասում եւ մի քանի օր էլ Ցեյլոն կղզու Գալլ քաղաքում (Տարեգրություն, էջ 333)։ է տ. 22 Հոպպե... նոյեմբ. 9–10 — Այժմյան Հայֆան է, նավահանգիստ Իսրայելում, Միջերկրական ծովի ափին:

տ. 23 Ալեք[սանդրետ]— Այժմյան Իսկենդերոն քաղաքի հունական անվանումը: Նավահանգիստ է Թուրքիայում, Միջերկրական ծովի ափին:

տ. 25 Իզմիր մտա... 18–Նալբանդյանի Իզմ իր ժամանելու առթիվ «Ծաղիկ» տասնօրյա հանդեսը (N 15, էջ 120) գրում է. «Մ. Նալբանդյանցը... փրկավետ դրության մը տեր է եւ իր տեսությունը թեեւ կարճատեւ եղավ, սակայն մեր հիշողությունը համակրության այնպիսի դրոշմով մը կնքեց, զոր ժամանակին թեւը անկարող պիտի ըլլա սրբել եւ ջնջել» (Տարեգրություն, էջ 103):

տ. 27 Պոլիս մտա... նոյեմբ. 20–Նալբանդյանը Հնդկաստանից վերադառնալու ճանապարհին մտնում է Պոլիս: «Մեղուն» (N 146, էջ 217) նշում է «հայ ազգին ողջամիտ մասին սիրելի բարեկամի» երկրորդ այցելությունը. «... հայտնելով մեր ուրախությունը պ. Նալբանդյանցի փառավոր հաջողության վրա, անոր մատուցանելով ազգին կողմ են մեր խորին շնորհակալությունը եւ հուսալով, որ Նախիջեւանի ազգայինք, շընորհիվ բարեհիշատակ հանգուցյալներուն արդյանց եւ շնորհիվ անոնց բարերարության կյանք տվող պ. Նալբանդյանցի տաժանելի աշխատությանցը, կարող պիտի ըլլան դաստիարակության, կրթության եւ ծառաջադիմության ամենահարկավոր եւ գլխավոր պիտույքը ձեռք բերած, ազգային տանը մեկ անկյունին հիմն ալ իրենք դնելու» (Տարրեգրություն, էջ 193)։

1862

(էջ 109)։

Էջ 110, տ. 1 Լոնդոն մտա... [հունվար] 9–Լոնդոնում, այս ամսին, Ա. Ինճիկյանի ենթադրությամբ, ծանոթանում է մարկիզ դե Տրավերսեի հետ (Տարեգրություն, էջ 199)։

տ. 3 Փարիզ մտա... [փետրվար] 13 –Փարիզ մտնելու հաջորդ օրը «Փարիզ». թերթը (N 61) հաղորդում է Էջմիածնի Սինոդի որոշումը «Հյուսիսափայլի» հրատարակությունը արգելելու համար Կովկասի փոխարքայի առաջ հարց հարուցելու մասին, ապա ավելացնում. «... եթե անոր («Հյուսիսափայլի») հրատարակածները մոլար գաղափարներ ալ լինին, դարձյալ անիկա դադարեցնել տալը խղճի եւ տպագրական ազատության դեմ է եւ դարույս ոգվույն հակառակ» (Տարեգրություն, էջ 138, 200):

էջ 110, ց. 4 պլա... — Ֆրանսիայից դուրս գալուց առաջ փետրվարի 21-22 (մարտի 5–6) լինում է Կալեում (Տարեգրություն, էջ 200):

տ. 5 Լոնդոն մտա... — Չի նշել մտնելու օրը: Նալբանդյանը Լոնդոնից մի նամակ է գրել Հովհ. Քյաթիպյանին փետրվարի 24 (մարտի 8)-ին:

տ. 6 Ելա... — Նույնպես չի նշված օրը: Ենթադրվում է, որ դուրս է եկել ապրիլի 4 (16)-ին (Անտիպ երկեր, էջ 299, Տարեգրություն, էջ 204):

ՀԱՍՑԵՔ

տ. 9 Mr. Sarkis— Նկատի ունի հայ կաթոլիկ վարդապետ Սարգիս Թեոդորյանին (Անտիպ երկեր, էջ 729)։

տ. 10 Mr. Oskanian–Նկատի ունի Փարիզի «Արեւմուտք» հանդեսի հրատարակիչ Ստեփան Ոսկանին:

տ. 11 Mr. Alischanian— Խոսքը Ղեւոնդ Ալիշանի մասին է:

տ. 12 Mr. Missak - Խոսքը թուրքահայ բանաստեղծ Խաչատուր Միսաքյանի մասին է, ապրել է Փարիզում, 1858–61թթ. հանդես եկել «Մասիսի» էջերում Ստ. Ոսկանի եւ այլոց դեմ (Անտիպ երկեր, էջ 742):

տ. 15 Mr. Kiatibian— Խոսքը Նալբանդյանի արեւմտահայ բարեկամներից Հովհաննես Քյաթիպյանի մասին է: Ավարտել է Փարիզի համալսարանի բժշկական ֆակուլտետը: Նալբանդյանը նրան հանդիպել է Փարիզում 1861 թ. (հ. 4, էջ 408)։

տ. 16 Mr. Aram– Նկատի ունի Ճանիկ Արամյանին, տե՛ս 1859 թ. հուլիս 7/19 ծանոթագրությունը:

տ. 17 Mr. Tuysuzian— Նկատի ունի Հովհաննես Թյույսյուզյանին, տե՛ս 1859 թ. ապրիլ 28/10-ի ծանոթագրությունը: ՝

տ. 19 Mr. Thomas– Ըստ Կ. Աղամյանի՝ խոսքը Մատթեոս Թովմասյանի մասին է, պոլսեցի, Լոնդոնում ունեցել է «Թուրքական սրճարան» (մանրամասն տե՛ս «Լրաբեր», 1988, N 3, էջ 43):

տ. 21 ... վարժապետ Համբարձումյանց — Եղել է «Հյուսիսափայլի» համակիրներից եւ բաժանորդներից:

տ. 24 ... Миансарову — Նկատի ունի Միքայել Միանսարյանցին, «Հյուսիսափայլի» թղթակից, Հեղինակ «Քնար հայկական» երգարանի, որտեղ հրատարակել էր Նալբանդյանի մի շարք բանաստեղծությունները:

տ. 26 ... Симеонову — Խոսքը Պետրոս Սիմեոնյանցի մասին է (տե՛ս 1860, սեպտեմբերի 19-ի ծանոթագրությունը):

տ. 30 Md. Bogdanoff — Տե՛ս 1859 թ. ապրիլի 29-ի ծանոթագրությունը:

տ. 31 Typographie Wolder, Rue Napoleon 44– Ըստ երեւույթին ֆրանսիացի տպագրիչ Վալտերի տպարանի հասցեն է: )

էջ 110, տ. 32 Lanschtein— Քաղաք Գերմանիայում, Էմսի մոտ:

էջ 111, տ. 1 Putney, at mister Tincler's House- Մատիտագիր է, գրված է անգլերենին անվարժ ձեռագրով, դժվարընթեռնելի: Ա. Ի. Գերցենի՝ Փոթնեյի տան հասցեն է. «Փութնեյ, պարոն Թինքլերի տանը»: Այս հասցեն գուցե առաջին քայլն էր՝ արված Նալբանդյանի կողմից Գերցենի հետ հարաբերություններ ստեղծելու ճանապարհին։ Փութնեյը Լոնդոնի արվարձաններից մեկն էր, գտնվում էր «քաղաքից հյուսիս-արեւմտյան երկաթգծով մոտ քսան րոպեի ճանապարհի վրա» (տե՛ս Ա. Պ. Միլյուկովի հուշերը «Герцен в воспоминаниях современников» գրքում, 1956, էջ 222)։ Գերցենը այդ տանն ապրել է 1856 թ. սեպտեմբերից մինչեւ 1858 թ. նոյեմբերի (Герцен А. И. Собр. соч. в 30-и томах, T. XXVI, M., 1962, c. 26, 432):

Նալբանդյանի ինքնագրում, հասցեի տակ արված է մեկ ուրիշ գրառում եւս՝ կապված դրամական հաշիվների հետ. «Я знал у господина Маркузова 43 т[алер] 22 г[рош]», միեւնույն ձեռագրով, պետք է ենթադրել, միաժամանակ: Մարկոսովի ով լինելը չի պարզված: Թերեւս նույն Մարկոսյանցն է, որ հանդիպում է Նալբանդյանի «Մատյան գնացած թղթերի» ցուցակում. Նալբանդյանը նրան նամակ է ուղարկել 1859 թ. հուլիսի 7-ին, Վարշավայից: Գուցե մոսկվացի բժիշկ Հարություն Հովհաննիսյան-Մարկոսյանն է, որի մասին Նալբանդյանը այնքան ջերմ է արտահայտվում Գ. Գեղամյանցին նվիրված մահախոսականում (հ. II, էջ 191-193)։ Այս անունը հանդիպում է մեկ անգամ եւս, վերը նշված ռուսերեն գրառման հայերեն օրինակում՝ «Մարկոսյանցից առել էի 43. 22»: Նշումն արված է Էմսից Լանշտեյն գրառման տակ, որտեղ Նալբանդյանը դրամական հաշիվներ է անում, հավանաբար, Մարկոսյանի համար ինչ-որ գնում կատարելուց հետո, որովհետեւ վերցրած ընդհանուր գումարից հանում է՝ 43. 22/2. 1//41. 21 եւ ավելացնում. «Պիտի ուղարկեմ նորան այժմ 41 տալեր 21 զիլբեր գրոշ»։ Այսինքն, փող վերցնելու մասին գրառումը արված է, մինչեւ Նալբանդյանի Էմս հասնելը, մինչեւ հունիսի 9/21 (ս. հ. ): Եթե ընդունենք, որ նշված ռուսերեն գրառումը եւ Փութնեյի հասցեն գրված են միաժամանակ, ապա Նալբանդյանը դրամը եւ հասցեն վերցրել է արտասահմանում, ուղեւորության ընթացքում, ամենայն հավանականությամբ, Գերմանիայում (փողի միավորը հաշվի առնելով), մոտավորապես ապրիլի 15/27 -ից մինչեւ ապրիլի 23/5-ը: Այդ ժամանակ Գերցենը արդեն չէր ապրում Փութնեյում. 1858 թ. նոյեմբերի 24-ից նա տեղափոխվել էր Լոնդոնի Ֆուլհամ արվարձանը եւ այնտեղ մնաց մինչեւ 1860 թ. մայիս (տե՛ս Герцен А. И. Собр. соч., T. XXVI, c. 432): Այսինքն, Նալբանդյանը Լոնդոնում գտնված ժամանակ՝ մոտավորապես ապրիլի 24 (մայիսի 6) -ից մինչեւ մայիսի 22 (հունիսի 30-ը ունեցել է Գերցենի Հին հասցեն:

Սկզբում հավանական էր թվում, որ Գերցենի Փութնեյի հասցեն Նալբանդյանի ծոցատետրում կարող էր գրված լինել եւ 1857 թ. (այս մասին տե՛ս «Գրակ. թերթ», 1986 թ., դեկտ. 5), սակայն ճշմարտությանն առավել մոտ ենք համարում 1859 թ., եթե ընդունենք, որ Նալբանդյանը վերոհիշյալ գումարը Մարկոսյանցից պարտք է առել նույն՝ 1859 թ. եւ եթե Փութնեյի տան հասցեն եւ պարտքի մասին նշումը արված են միաժամանակ:

Այս նույն ծոցատետրում, մի քանի թերթ հետո, կա եւ Ֆուլհամ արվարձանի հասցեն, գրված վստահ, հստակ անգլերենով եւ թվում է, թե իր՝ Նալբանդյանի ձեռագիրը չէ: Այս նոր հասցեն, Նալբանդյանն, հավանաբար, իմացել է հենց Լոնդոնում (թերեւս Գերցենի գործակալ, նրա շատ ստեղծագործությունների հրատարակիչ Ն. Տրյուրներից, վերջինիս գրախանութում ), որտեղ նրան մանրամասն բացատրել են տան տեղը:

էջ 111, տ. 12 ... Stanislav Satine— տե՛ս «Մատյան գնացած թղթերի» 1859 թ. ապրիլի 28-ի ծանոթագրությունը։

տ. 19 2-г-ну Корганяну — Ղորղանյանը Պետերբուրգի հայերից էր:

տ. 20 Soden ... fraul[ein] Lebedieff— Խոսքը նշանավոր պարուհի Պ. Պ. Լեբեդեւայի մասին է (Տարեգրություն, էջ 130-131)։ Գրառումը արված է, հավանաբար, 1859 թ., երբ նա Մ. Ն. Մուրավյովայի հետ հյուրախաղերի՝ էր արտասահմանում (Անտիպ երկեր, էջ 743):

տ. 25 Новроцкий — Արեւելագետ, Պետերբուրգի համալսարանի պրոֆեսոր, Նալբանդյանի դասախոսներից:

տ. 27 Пипин — Խոսքը Չեռնիշեւսկու մորաքրոջ որդու՝ գրականագետ Ա. Ն. Պիպինի մասին է:

տ. 29 Honore Chevalier — Հասցեների մի շարք կրկնվում է. ներկայացնում ենք ինչպես որ կա:

տ. 30 Debouest 86. Mr. Chahnazarian— Խոսքը. վարդապետ Կարապետ Շահնազարյանի մասին է: 1855 թ. Փարիզում հիմնեց իր տպարանը եւ հայտնի դարձավ հայ պատմիչների աշխատությունների հրատարակություններով (հ. 4, էջ 402):

տ. 33 M. Calfa — Խոսքը Գալֆայան եղբայրներից, հավանաբար, Ամբրոսիոսի մասին է:

Էջ 112, տ. 2 ... und Murayieff— Խոսքը նշանավոր պարուհի Մ. Ն. Մուրավյովայի մասին է (տե՛ս էջ 111, տ. 20 -ի ծանոթ. ):

տ. 4 Park House... Fulham... — Լոնդոնի Ֆուլհամ արվարձանի այս հասցեն նույնպես Ա. Ի. Գերցենի հասցեն է, որտեղ նա ապրել է 1858 թ. նոյեմբերից: Ըստ Ս. Դարոնյանի, Նալբանդյանի եւ Գերցենի հանդիպումը տեղի է ունեցել այս տանը («Գրակ. թերթ», 1985, փետրվ. 15):

ԳՐԵԼԻՔ

(էջ 112)

5, 6 Արեւմուտք օրագիրը — նորա վախճանը — Այս պարբերականը փակվել է 1859 թ.: Նալբանդյանը դեռեւս իր «Հիշատակարանում» (հ. III, էջ 166) հայտնում է թերթի մասին՝ գրելու իր մտադրությունը:

տ. 7 Մասիսը — Միսաքյանի հոդվածները — «Մասիս» պոլսահայ պարբերաթերթը լույս էր տեսնում 1852-1889 թթ. Կ. Յութուճյանի խմբագրությամբ։ Նալբանդյանը, հավանորեն, նկատի ունի Խ. Միսաքյանի՝ 1859 թ. համարներում լույս տեսած հոդվածները Ստ. Ոսկանի եւ «Արեւմուտքի» դեմ (հ. 4, էջ 383):

տ. 8 Մասյաց աղավնի... — Այս պարբերականը հրատարակվում էր 1859՝թ. Թեոդոսիայում Գ. Վ. Այվազովսկու խմբագրությամբ: Ըստ Ա. Հովհաննիսյանի Նալբանդյանը մտադիր է եղել անդրադառնալ «Հյուսիսափայլի» դեմ այդ թերթում տպվող հոդվածներին (տե՜ ս Անտիպ երկեր, էջ 300):

Էջ 112, տ. 9 Կռունկ հայոց աշխարհին— Պահպանողական ամսաթերթը լույս էր տեսնում Թիֆլիսում 1860 -63 թթ. Մ. Աղաբեկյանի խմբագրությամբ:

տ. 10 Արամյանի հայտարարությունը Արեւմուտքի մասին — Խոսքը Ճանիկ Արամյանի այն հայտարարության մասին է (տպված «Փարիզ», 1860, N 1), որով նա իրեն սահմանազատում էր Ստ. Ոսկանից (հ. 4, էջ 383):

տ. 11 Փարիզ անուն հանդեսը, Մուրադյանցի— Աբրահամ Մուրադյանի «Փարիզ» հանդեսը հրատարակվում էր Փարիզում, 1860 — 63 թթ.:

տ. 12 Oրագիրների ներկա վիճակը... — Գրառումը արված է 1860 թ. գարնանը, երբ արդեն հարուցվում էր Հնդկական կտակների առթիվ արտասահման մեկնելու հարցը: Այս պատճառով Նալբանդյանի այդ ծրագիրը՝ գրել մի տեսություն ժամանակի հայ պարբերական մամուլի մասին, չի իրականանում (հ. 4, էջ 383):

տ. 14 Վարդապետարան Քրիստո[նեության] ֆ. — Խոսքը Գ. Վ. Այվազովսկու «Վարդապետարան Քրիստոնեության... » գրքի մասին է, որ լույս էր տեսել 1858 թ. Փարիզում, Ճ. Արամյանի տպարանում: Նալբանդյանը այդ գրքի մասին իր գրած քննությունը 1860 թ. փետրվարի 11-ին ուղարկել է Մատթեոս կաթողիկոսին (ն., տ. ):

տ. 16 Խուդաբաշյանի գիրքը — Խոսքը «Обозрение Армении в географическом, историческом и литературном отношених» (CTI6, 1859) գրքի մասին է, որը, Նալբանդյանի բառերով, «Հառաջաբանից մինչեւ վերջը պատկերացնում է... մի զարհուրելի խաոս... » (հ. III, էջ 204–220)։

տ. 22 18 դարու վերջին կեսի վերա մի խորհրդածություն... — Մտահղացումը մնացել է անկատար:

տ. 24 Ռոս կայսրների հրովարտակները, Սուվորովի նամակը... —Նալբանդյանը նըկատի ունի «Сборник актов, относящихся к обозрению истории армянского народа» գիրքը (Mocквa, 1838), որի 2-րդ մասի 68-70 էջերում բերված է 1780 թ. հունվարի 10-ին Հովհ. Լազարյանի՝ Ա. Վ. Սուվորովին ներկայացրած գրությունը՝ պարսկական եւ թուրքական լծից Հայաստանն ազատագրելու մասին: Հմմտ. ՝ Լեո, «Հայոց պատմություն», հ. III, Եր., 1946, էջ 832-833 (հ. 4, էջ 383 )։

ՀԻՇԵԼԻՔ

(էջ 112)

տ. 27 ... Թափառական հրեա առնուլ– Խոսքը Էժեն Սյուի հայտնի վեպի մասին է, որի մի մասը թարգմանել եւ 1857 թ. հրապարակել էր Նալբանդյանը:

տ. 29 Աշակերտք Նեստորի... — Այս գրառումը Նալբանդյանը հետագայում օգտագործել է «Հիշատակարանում» (հ. III, էջ 212), Աբրահամ Բաբկենյանց ստորագրությամբ նամակի ծանոթության մեջ, Խուդաբաշյանի վերը հիշված գրքի առթիվ վիճելիս: Բարոնիոսը «Եկեղեցական պատմության» հեղինակն է, որը կարդալ է առաջարկում Նալբանդյանը՝ պատմական ճիշտ տեղեկություններ ստանալու համար:

տ. 31 Գրիգոր Աբրահամյան Փեշտմալճյան... — Խոսքը պոլսահայ դպիր, աստվածաբան, հայկաբան, բանաստեղծ Գ. Փեշտմալճյանի մասին է: Նրա գրչին է պատկանում երկհատոր «Բառգիրք հայկազեան լեզուի» աշխատությունը, որ լույս է տեսել Պոլսում 1844 թ.: Հրատարակել է նաեւ «Քերականութիւն Հայկազեան լեզուի, հաւաքեալ ի քերականական մատենից երեւելի հեղինակաց» (1829), (տե՛ս Անտիպ երկեր, էջ 779):

տ. 33 Խազեզյանցի գրքերը... — Խոսքը նորնախիջեւանցի, Նալբանդյանի դասընկեր Ավետիք Խազեզյանի մասին է, որը Մատթեոս Վեհապետյանի թեմակալ առաջնորդության շրջանում առժամանակ վարել է քարտուղարի պարտականությունները (հ. 4, էջ 396)։

Էջ 113, տ. 2 Պետրոս պեյ — Պողոս բեյ Տատյանի որդին, 50-60 թթ. ապրում էր Փարիզում, Լեւոն Լուսինյանի գործակալն ու կուսակիցը (Անտիպ երկեր, էջ 757, 495):

տ. 5 Мейснер ... — Այս անունները գրված են օտար ձեռքով:

տ. 10 Մարտիրոս Հովհաննես քահանա... —  Գրված է ուրիշի ձեռքով:

տ. 13 Ավետաբեր — «Ավետաբերը» լույս էր տեսնում Պոլսում՝ 1855-1915 թթ.:

տ. 14 225 հատ մնաց, Փարիզ, 27 մարտի — Այս գրառումը, ամենայն հավանականությամբ, Նալբանդյանն արել է 1861 թ., երբ Փարիզում էր: Ըստ Ա. Հովհաննիսյանի, խոսքը վերաբերում է «Երկու տողի» օրինակներին (Անտիպ երկեր, էջ 300):

տ. 15 Գեորգեւսկ... Տեր-Պողոսյան — «Հյուսիսափայլի» Գեորգեւսկի բաժանորդներից, քահանա:

տ. 16 ... Չուչաքյան— Հավանաբար, դարձյալ «Հյուսիսափայլի» բաժանորդներից:

տ. 17 ... Խոճայեանց — «Հյուսիսափայլի» Գեորգեւսկի գործակալը («Հյուսիսափայլ», 1858, էջ 25)։

տ. 18 ... Չուվալյան — «Հյուսիսափայլի» Ստավրոպոլի բաժանորդներից:

տ. 20 ... Իզմիրյանցին — Խոսքը Հովսեփ Իզմիրյանի մասին է, ղզլարցի վաճառական, ապրել է Պետերբուրգում, նյութական օգնություն է ցույց տվել «Հյուսիսափայլին», ամսատետրակի բաժանորդներից: «Հյուսիսափայլի» դեմ ուղղված հալածանքի առիթով կաթողիկոսին ուղղված բողոքագրի տակ ստորագրողներից է: Նալբանդյանը նրան նշանակել էր Ղզլարի եւ Նիժնի Նովգորոդի համար իր հրատարակելիք Հայաստանի քարտեզի գործակալ (Անտիպ երկեր, էջ 731):

տ. 24 Կարկանով — Նկատի ունի Ղորղանյանին, պետերբուրգցի հայ:

տ. 25 ... Շանշյանց — Խոսքը Նիկողայոս Շանշյանի մասին է, ապրել է Պետերբուրգում, աջակցել է «Սովրեմեննիկին», հարել է «Հյուսիսափայլի» խմբակցությանը: Անունը հանդիպում է այն գրության տակ, որ ուղարկել էին Պետերբուրգի հայերը Մատթեոս կաթողիկոսին՝ բողոքելով «Հյուսիսափայլի» 1860 թ. N 10-ի առիթով ամսագրին հետապինդելու դեմ (ն. տ., էջ 752)։

տ. 26 Խնդիրք Արամա... – Հատվածը գրված է ուրիշի ձեռքով, Ա. Ինճիկյանի ենթադրությամբ՝ հենց Ճանիկ Արամյանի (հ. 4, էջ 276):

տ. 28 ... խոսել Սադայի... հետ— Նկատի ունի շամախեցի առեւտրական Սադա Դավթյան Ալեքսանդրյանցին, որ Մոսկվայում մտերմացել էր «Հյուսիսափայլի» աշխատակիցների հետ: Նալբանդյանը նրան նշանակել էր իր հրատարակելիք Հայաստանի քարտեզի Շամախիի գործակալ (Անտիպ երկեր, էջ 760):

տ. 30 պ. Եզովին— Խոսքը Կարապետ Եզյանի մասին է (տե՛ս 1860 թ. հոկտ. 26 -ի ծանոթագրությունը):

տ. 31 ... Չերքեզով... — «Հյուսիսափայլի» 1858 թ. Նոր Նախիջեւանի բաժանորդներից:  

Էջ 114, տ. 2 11 апреля, русский язык... — Նշված են «յն առարկաները, որոնցից Նալբանդյանը Պետերբուրգի համալսարանի արեւելյան ֆակուլտետում քննություն է հանձնել 1860 թ. ապրիլ-մայիս ամիսներին թեկնածուի աստիճան ստանալու համար:

տ. 8 Հիշատակարան 3: 4– Այս եւ հետագա համարներում նշված են «Հյուսիսափայլի» 1858–59 թթ. տպագրված Նալբանդյանի հոդվածները (թեեւ ոչ լրիվ), այդ թվում եւ Նալբանդյանի կեղծանուններով (Մարտիրոս Սառաֆյանց եւ Ադոլֆ Բլումենթալ)՝ ստորագրվածները:

[ԴՐԱՄԱԿԱՆ ՀԱՇԻՎՆԵՐ]

(Էջ 114) էջ 114, տ. 18 Ֆրանկ[ֆորտից] Կաստ[ել]- Հատվածը գրված է 1869 թ., , խոսքը, գուցե, Ֆրանկֆուրտի մոտ գտնվող Կաստել քաղաքի մասին է (Գերմանիա):

տ. 25 Մարկոսյանցից առել էի — տե՛ս էջ 111, տ. 1-ի ծանոթագր. -ը:

տ. 29 իզվոշ[չիկ] 30 [իմա՝ извозчик] – Հատվածը վերաբերում է 1859 թ. արտասահմանյան ճանապարհորդությանը:

Էջ 115, տ. 10 Վագ[?] - Անընթեռնելի, գուցե Վագրամ, այժմ Դեյչ-Վագրամ, Վիեննայի մոտ: Հայտնի է Նապոլեոնի՝ 1809 թ. ավստրիացիների դեմ տարած հաղթանակով: Փարիզում կա այս անվանումով փողոց, որ տանում է դեպի Հաղթական կամարը:

տ. 12 մինչեւ Փրես—Գուցե Փրես «բուրգ» (Pressburg), այժմյան Բրատիսլավան Չեխոսլովակիայում, այն ժամանակ Ավստրիային էր պատկանում: Փարիզում կա այս անվանումով փողոց, օղակաձեւ, որի կենտրոնում է գտնվում Հաղթական կամարը:

տ. 14 Ֆրանկ[ֆուրտից] Դրեզդեն — Այս ամբողջ հատվածը գրված է առանձին թերթիկի վրա. Նալբանդյանի հաշվումներն են, կապված դրամի սղության հետ:

տ. 17 Բրեսլավ — Այժմյան Վռոցլավ քաղաքն է (Լեհաստան)։

[ԳՐԱԿԱՆ]

(էջ 116)

Էջ 116 տ. 2 Дела давно минувших - Ա. Պուշկինի «Ռուսլան եւ Լյուդմիլա» պոեմի հայտնի տողն է, որ դարձել է թեւավոր խոսք (А. С. Пушкин, Соч. в 3-х томах, T. I, M., 1985, c. 654):

տ. 3 Глагол времен, металла звон... – Գ. Դերժավինի (1743-1816) «На смерть князя Мещерского» բանաստեղծության առաջին տողերն են (տե՛ս «Три века русской поэзии», M., 1987, c. 17):

տ. 8 Էակներ խոսում էին... — Մտքերը հմմտ. ՝ Շիլլեր, Ավազակներ, արարված 1, տեսարան II, 1952, էջ 51, 53, 59, 60։ Հետագայում օգտագործված է «Հիշատակարանում» (հ. III, էջ 101–103)։ Այս մասին տե՛ս հ. 4, Ա. Ինճիկյանի անձնական օրինակ, էջ 303):

տ. 23 պ. կ Հոմս. Էմ[մանուել]. — Գրել է 1859 թ. փետրվարին, ակնարկվում է «Հյուսիսափայլի» 1858 թ. եւ 10-ից հետո «Հիշատակարանի» ընդհատումը (հ. IV, - էջ 386):

Էջ 117, տ. 3 Առավել վատթար լեզուք... - Նկատի ունի Գ. Վ. Այվազովսկու բողոքները, որի հետեւանքով «Հյուսիսափայլը» արգելելու վտանգը սպառնալից էր դարձել (ն. տ. )։