Ծանոթագրություններ

ԿՏՈՐ ՄԸ ԱՅՎԱԶՈՎՍՔԻԱԲԱՆՈԻԹՅՈԻՆ

(էջ 369)

Ինքնագիրը չի պահպանվել: Գրվել է հավանաբար 1864 թ. վերջերին Պետրոպավլովյան բերդում: Առաջին անգամ տպագրվել է Կոստանդնուպոլսի «Մեղու» շաբաթաթերթում, 1864 թ. դեկտեմբերի 5-ի համարի հավելվածում:

Առաջին անգամ Մ. Նալբանդյանի երկերի ժողովածուում տպագրվել է ռուսական հրատարակության մեջ (М. Налбандян, Избранные философские и общественно-политические произведения, общая редакция А. Б. Хачатуряна, М․, 1954, стр. 595–608).

Քանի որ այն առաջին անգամ տպագրվել է «Մեղուի» հավելվածում առանց ստորագրության, որոշ ուսումնասիրողներ պամֆլետը համարել են Հ. Սվաճյանի ստեղծագործություն եւ զետեղել 1960 թ. լույս ընծայված Հ. Սվաճյանի «Հրապարակախոսություն» ժողովածուի մեջ:

Ներկա տպագրության համար հիմք է հանդիսացել առաջին հրապարակումը:

Նալբանդյանի գրչին պատկանելը հաստատվում է Աշոտ Հովհաննիսյանի՝ պամֆլետի քննական տեքստի հրատարակության ծանոթագրություններում (տե՛ս  Ա. Հովհաննիսյան, Միքայել Նալբանդյանի նորահայտ պամֆլետը, ՀՍՍՀ ԳԱ «Տեղեկագիր», հաս. գիտ., 1950, № 7, էջ 51–76):

Պամֆլետի ձեռագիրը (դարձյալ առանց ստորագրության) հայտնաբերել է Աշոտ Հովհաննիսյանը Մատենադարանի արխիվում (թղթապանակ № 247, վավերագիր № 1059): Այն բաղկացած է 7 էջից, գրված «Фабрика Сергеева № 7» պիտակն ունեցող գրասենյակային թղթի վրա: Ի՞նչ ճանապարհով եւ ե՞րբ է հիշյալ ձեռագիրը հայտնվել Մատենադարանի արխիվում, դեռեւս չի պարզված: «Հայտնի է միայն, — նկատում է Ա. Հովհաննիսյանը, — որ դա չի մտել Սինոդի գործերի, կամ կաթողիկոսյան դիվանի թղթերի մեջ, այլ պատկանում է այն վավերագրերի թվին, որոնք կուտակվում էին Էջմիածնում մասնավոր մարդկանց պատկանած հավաքածուներից»:

Ձեռագրի ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ այն գրված է ոչ Նալբանդյանի ձեռքով, այլ արտագրություն է, որ, Ա. Հովհաննիսյանի բացատրությամբ, հաճախ «արվում էին հրապարակախոսի բարեկամների կողմից եւ օգտագործվում նրա հակառակորդների դեմ, որպես պայքարի ընդհատակյա զենք»:

«Կտոր մը Այվազովսքիաբանություն» պամֆլետի հեղինակի ինքնությունը հաստատելու համար Ա. Հովհաննիսյանը հենվում է բովանդակության մանրակրկիտ քննության, պամֆլետի ոճի եւ լեզվի ուսումնասիրության, ինչպես նաեւ տպագրված տեքստի եւ ձեռագրի համեմատության վրա, որոնց միջեւ կան էական տարբերություններ (գլխավորապես լեզվի մեջ): Ականավոր նալբանդյանագետի փաստարկումները հետեւյալ հիմնավոր դրույթներն են. Պամֆլետում գլխավոր մեղադրյալը Գաբրիել Այվազովսկին է — Միքայել Նալբանդյանի վաղուցվա գաղափարական հակառակորդը, որի դեմ նա բազմիցս սուր ելույթներ է ունեցել («Երկու տող» եւ այլն): Պամֆլետի հեղինակը ցուցաբերում է ռուսական իրականության եւ մասնավորապես արեւելյան հայերի կյանքի լավ իմացություն: Պամֆլետում կան մի շարք փաստեր, մտքեր եւ գրական ձեւեր, որոնք ուղղակիորեն համընկնում են Նալբանդյանի այլ ստեղծագործությունների ու նամակների հետ: Գրված լինելով արեւմտահայ լեզվով, պամֆլետը մատնում է արեւելահայերենով խոսող եւ գրող հեղինակին, որն առանձնապես ակնհայտ է դառնում տպագիր եւ ձեռագիր տեքստերի համեմատությունից, որոնցից տպագիրը անկասկած ենթարկվել էր լեզվային խմբագրման (հավանորեն հենց «Մեղուի» խմբագիր Հ. Սվաճյանի կողմից):

Բերենք Աշոտ Հովհաննիսյանի մի քանի փաստարկումները, որոնք հիմնված են պամֆլետի տպագիր տեքստի եւ ձեռագիր արտագրության համեմատության վրա:

1. «Ձեռագիրը տպագրության հանձնելուց առաջ «Մեղուի» խմբագիրը փոխում է նրա ուղղագրությունը». «զրկուեցաւ», «սկսուածի» — «զըրկվեցաւ», «սկըսված» եւ այլն:

2. «Արեւմտահայ լեզվով գրող հեղինակն արել է արեւելահայ լեզվին հատուկ խոտորումներ: Հարկ եղավ, որ խմբագրությունն շտկեր այդ խոտորումները»: Այնուամենայնիվ տպագիր տեքստի մեջ մնացել են բնագրի արեւելահայ որոշ ձեւերը «կճանաչե» փոխանակ «կճանչնա», «կտա», փոխանակ «կուտա» եւ այլն:

3. Նալբանդյանի լեզուն — նորնախիջեւանյան բարբառն է, որը պատկանում է արեւմտահայ, կամ՝ «կը»-ական ճյուղին: Այդ իսկ պատճառով նա միանգամայն ազատ կարող էր արեւմտահայ լեզվով հոդված գրել «Մեղուի» համար, ճիշտ է, որոշ շեղումներով: Բայց նա գիտեր, որ Սվաճյանը կուղղի դրանք: Ավելացնենք, որ Նալբանդյանը ուներ արդեն այդպիսի փորձ՝ «Երկու տող»-ում տողատակի ընդարձակ մեջբերումները եւ «Արգո խմբագիր «Մեղու» հանդեսի» պամֆլետը ամբողջությամբ:

4. Հեգնելով Արիստոտելի՝ մարդկային ուղեղը սպունգի հետ համեմատելու փաստը, Նալբանդյանը անտիկ մտածողների ասածը վերագրում է Գ. Այվազովսկու ուղեղին: Արիստոտելի այդ ասացվածքը, ինչպես պնդում է Աշոտ Հովհաննիսյանը, «վաթսունական թվականների հայ գրականության մեջ հանդիպում ենք միայն Նալբանդյանի մոտ եւ այդ դարձյալ բանտի գրվածքներում» — «Հեգելը եւ նորա ժամանակ»-ում եւ 1863 թ. մայիսի 1-ին եղբորը գրած նամակում եւ ճիշտ նույն հեգնական ձեւով:

5. Պամֆլետում օգտագործված են Նալբանդյանի «Հիշատակարանի» մի քանի հնարանքները, եւ դարձյալ նրա համար, որպեսզի իսկական հեղինակից հեռացվեն բոլոր կասկածները:

«Կտոր մը Այվազովսքիաբանություն» պամֆլետը, կարծես թե, ամբողջացնում, ի մի է բերում Այվազովսկու եւ նրա համախոհների դեմ Նալբանդյանի մղած պայքարը, որոնք աշխատում էին խլացնել դեմոկրատ գրողի ճշմարտության ձայնը:

Գաղափարական իր հակառակորդների դեմ Նալբանդյանը պայքարում էր «բանականության սրով» (այլ միջոցներից նա զուրկ էր բերդում), եւ ստիպված էր դիմելու կամ այլաբանության, ինչպես «Կընդուկ պոչատի եւ նորա Սանչոյի մկրտությունը» եւ «Մամիկոնյան մեծ Վահանի պատասխանը» բանաստեղծություններում (գրված նույնպես Պետրոպավյովյան բերդում), կամ քողարկումների, ինչպես «Կտոր մը Այվազովսքիաբանություն» պամֆլետում, հրատարակելով այն առանց ստորագրության, արտասահմանյան օրագրում: Նալբանդյանը մերկացնում է Այվազովսկու գործունեությունը Նախիջեւանի եւ Բեսարաբիայի թեմի առաջնորդի պաշտոնում, նրա չարաշահումները եւ փողային մեքենայությունները, որոնք հովանավորվում էին Նոր Նախիջեւանի քաղաքագլուխ Հարություն Խալիբյանի կողմից, նրա զրպարտություններով լի ելույթները ուղղված դեմոկրատների, իսկական հայրենասերների եւ առաջին հերթին Նալբանդյանի դեմ:

Որպես բնաբան պամֆլետի համար վերցված են Մաշտոցի խոսքերը: «Լինին ահեղ դատաստանի… դժոխքն աղաղակէ եւ սատանայ յամօթ լինի»: Եվ Նալբանդյանը արարում է իր «ահեղ դատաստանին» Այվազովսկու թեմի առաջնորդ դառնալու օրից, երբ նշանտրուքի, ամուսնության, ծնունդի, թաղման եւ այլ դեպքերով եկեղեցուն «կամավոր» նվիրատվություններ կատարելը վեր էր ածվել ագգաբնակչությունից լրացուցիչ գանձվող ծանր հարկի: Օրինակ, եթե մի մարդ, որը պատրաստվում էր ամուսնանալ եւ ի վիճակի չէր վճարել մի կլորիկ գումար պսակադրությունը կատարելու համար, եկեղեցու պաշտոնյան նրան ասում է. «Աղքատ ես նէ ինչո՞ւ կկարգվիս… Աղքատին կնիկ պետք չէ»: Այդպիսին է սուրբ հոր բարոյականությունը: «Թե որ ժամանակները ուզածներուս պես ետեւ առաջ խաղցնելու կարող ըլլայինք նէ, — գրում է Նալբանդյանը, — չպիտի տարակուսենք ըսելու թե Անգղիո սքանչելի էքոնոմիստ Մալթուսը իր թեորիի գաղափարը անոնցմե է ուսել…»:

Չեռնիշեւսկու, Պիսարեւի նման Նալբանդյանը եւս քննադատում էր անգլիացի տնտեսագետ հոգեւորական Մալթուսի մարդատյաց «տեսությունը», որն աշխատավորների աղքատացումը կապիտալիստական հասարակարգում բացատրում էր հավիտենական բնական օրենքով, բացարձակ գերաճով: Ըստ նրա «ուսմունքի»՝ ազգաբնակչության աճի եւ գոյության միջոցների միջեւ եղած հակասությունը կարելի է վերացնել մարդկության քանակության կրճատումով եւ հասնել դրան սովի, ցրտի, ամուսնության արգելքի օգնությամբ:

Քանի որ պամֆլետը տպագրվելու էր առանց ստորագրության, ապա Նալբանդյանը իր «Հիշատակարանի» օրինակով գործողության մեջ է մտցնում նաեւ Նալբանդյանին, որը ծառայում էր գլխավոր թիրախ Այվազովսկու հարձակումների համար (այդ մասին Նալբանդյանը արդեն խոսել էր «Երկու տող»-ում): Կծու երգիծանքով պամֆլետի հեղինակը գրում է Այվազովսկու ապարդյուն ջանքերի մասին՝ իրեն «տերության թշնամի» ներկայացնելու հարցում, որը իբր թե «ամենուն խզտրմիշ կընե եղեր (կերեւնա թե զինքն ալ խզտրմիշ է ըրեր), տերության հայտնի է եղեր, բերդը կպահվի եղեր, եւ այլն, եւ այլն, բերնի թափթփուկ, անոր խստագույն պատիժ մը տալը տերության մեծամեծ օգուտներ պիտի բերե եղեր (մոլի՛ս Գաբրիկ, բազում լրբությունքդ զքեզ ի մոլության ածե), ըստ որում անոր նման խռովարարներն ալ անոր պատժվելովը կրնան խրատվել եղեր»:

Սակայն զրպարտիչը սխալվել էր. հասարակայնության պահանջով Գաբրիել Այվազովսկուն հեռացրին թեմի առաջնորդությունից: Այսպես անշուք կերպով ավարտվեց «անարծաթ» վարդապետի առաջխաղացումը իր պաշտոնում:

Էջ 389, տ. 2–7 «…բանին դպրութիւնք, կարգին աթոռք, լինին ահեղ դատաստանի…» — Մեջբերումը Մաշտոցից, ամենայն հավանականությամբ կատարված է հիշողությամբ. երկու տարբեր էջերում եղող նախադասությունները միացված են իրար, պետք է լինի՝ “Բանին դպրութիւնք, կարգին աթոռք լինի ահեղ դատաստան… Վկայքն պսակին ըստ ճգնութեանցն եւ մեղաւորքն տանջին ըստ յանցանացն դատես զխաչեցողսն… Պապակին ուրացողքն: …Դժողքն աղաղակէ, եւ սատանայ յամօթ լինի» (Տե՛ս «Մաշտոց», Կանոն մեծի թաղման, Բ. տպագրություն, Էջմիածին, 1894, էջ 512, 514):

Էջ 369, տ. 9. «Մի եղէց անպտուղ ի փոքր վաստակոյս…» — Մեջբերումը Նարեկացուց կատարված է հիշողությամբ, պետք է լինի՝ «Մի՛ եղէց անպտուղ ի փոքր վաստակոյս իբր ապաջան սերմանող անբերրի երկրի» (Գրիգոր Նարեկացի, Մատյան ողբերգության, գլ. Բ, հատվ. 2):

Էջ 369, տ. 11. «Ընթերցող հասարակությանը հայտնի է «Մեղուի» հոդվածներեն…» — «Մեղուի», 1863 թ. հոկտեմբերի 15-ի № 220-ում գրված է. «Թիֆլիզեն մեզի կգրեն, թե Այվազովսքի Գաբրիել վարդապետը սեպտեմբեր 18 չորեքշաբթի օրը Թեոդոսիայեն ճամփա ելած է Էջմիածին երթալու՝ եպիսկոպոս ձեռնադրվելու համար»: Հետեւյալ՝ հոկտեմբերի 22-ի (№ 221) համարում տպագրված է «Կարեւոր նամակ մը» վերնագրով, «Հայ ոմն» ստորագրությամբ մի նամակ, որտեղ բողոք է հայտնվում, թե ինչո՞ւ երեք տարի առաջ կրոնական ու քաղաքական ժողովների անդամների եւ Սարգիս պատրիարքի ստորագրությամբ ուղարկած խնդրագիրը, Այվազյան Գերապատիվ վարդապետին եպիսկոպոս ձեռնադրելու վերաբերյալ մերժվել է Վեհափառ կաթողիկոսի կողմից: Այնուհետեւ հոդվածագիրը առաջարկում էր «հանուն Տաճկաստանի Հայոց եւ Ազգային վարչության պատվույն» խնդրել այժմյան վարչությունից հրապարակելու Պատրիարքարանի եւ Ս. Աթոռի միջեւ եղած գրագրությունները այդ խնդրի վերաբերյալ: Նույն համարում «Մեղուն» ծանուցում է, որ իր մոտ կան Պատրիարքարանի առ Վեհափառ Կաթուղիկոսը ուղարկված աղերսագրի եւ Կաթուղիկոսի պատասխանի կրկնօրինակները եւ ինքը կհրապարակի դրանք: Այնուհետեւ տպագրված է 1861 թ. փետրվարի 3-ին Մատթեոս կաթողիկոսին ուղարկված աղերսագրի պատճենը, որտեղ փառաբանելով Այվազովսկու բազմաթիվ «ազգօգուտ գործերը», մասնավորապես Խալիբյան ուսումնարանի հիմնադրումը, կրոնական ու քաղաքական ժողովների պատվիրակները եւ Սարգիս պատրիարքը միջնորդում են կաթողիկոսի առջեւ նրան եպիսկոպոսություն շնորհելու վերաբերյալ:

Անմիջապես աղերսագրից հետո տպագրված է Բաքվից 1863 թ. սեպտեմբերի 27-ին ուղարկված մի թղթակցություն Ռ. Տ. Պ. ստորագրությամբ, որտեղ նկարագրվում է Խալիբյան դպրոցում տիրող իրական վիճակը, տեսչի միահեծան իշխանությունը, աշակերտների միմյանց լրտեսելը, ուսուցիչների ծանր դրությունը: «Թե որ հարկը պահանջե, օր մը պիտի հրատարակենք, թե այս վարժարանը քանի արժած է Ազգին, այսինքն Նախիջեւանի 72 հազար քարպովանցի փողը, եւ 1858-են ի վեր վիճակիս եկեղեցիներեն հավաքած փողը ինչպես շռայլությամբ վատնված է այս վարժարանին վրա»:

«Մեղուի» հոկտեմբերի 22-ի (№ 221) համարում տպագրվեց դարձյալ մի պատասխան «Հայ ոմն» ստորագրությամբ հոդվածին, որտեղ նկարագրված էր հոդվածագրի եւ Մատթեոս Կաթողիկոսի տեսակցության ժամանակ եղած խոսակցությունը Այվազովսկու մասին: Խիստ բացասաբար արտահայտվելով Գ. Այվազովսկու գործունեության վերաբերյալ, հոդվածագիրը զգուշացնում է կաթողիկոսին, թե եթե նա եպիսկոպոս ձեռնադրի վարդապետին, ապա կկորցնի իր համարումը ազգի առջեւ. «Վասն զի Ազգին կամացը հակառակ գործած պիտի ըլլա»: Պատասխանեց Նորին Սրբազանությունը, թե «Ես քանի որ ողջ եմ, այն ալ երբեք եպիսկոպոս ըլլալիք չունի եւ կհուսա՞ք, որ Ազգին կամացը հակառակ գործերու մեջ գտնվեմ, բայց ի՞նչ օգուտ, որ անօգնական մնացեր եմ… յուր անվայելգործերը (Այվազյան Գ. ) եւ ազգավնաս ընթացքները լսելնուս համար նամակ գրած եմ իրեն»: Թերթի նոյեմբերի 13-ին (№ 223) տպագրվում է Մատթեոս կաթողիկոսի՝ Գաբրիել Այվազովսկուն ուղարկված գրության պատճենը, դեկտեմբերի 31-ի (№ 226) համարում՝ մի թղթակցություն Ալեքսանդրապոլից Թ. Կ. Տ. … օֆ ստորագրությամբ, որը պատասխանելով «Հայ ոմն» ստորագրությամբ գրված բողոքին, հայտնում է, որ «Վ. Կաթողիկոսը եւ Էջմիածնի սյունոդհոսը երեք տարիե չափ կա, որ կանչում էին Գաբրիել վարդապետին ի Ս. Էջմիածին, զանազան խնդիրներու եւ վիճակային գործոց պատկանյալ հարցումներ անելու եւ մանավանդ մի քանի տարիների վիճակին, եկեղեցյաց արդյանց եւ ծախուց հաշիվը պահանջելու համար, սակայն Գաբրիել վարդապետը առ ոչինչ համարելով բարձրագույն իշխանության պատիվն ու հրամանը փույթ չուներ երբեք գալու եւ յուրաքանչյուր հրամանագրի դեմ համարձակում էր անգամ իրան սահմանեն դուրս հանդուգն պատասխաններ գրել ի հարկե… հզորագույն մարդկանց պաշտպանության ապավինելով: Բայց Վ. կաթողիկոսն եւ էջմիածնի սյունոդհոսն տեսնելով, որ ինքնագլուխ վարդապետ առաջնորդին տարապայման ներգործությունը եւ ապստամբությունը չափից եւ սահմանից շատ եւ շատ դուրս էին, ուստի այս անգամ Հայրապետական կոնդակով եւ սյունոդհոսի հրովարտակով սաստիկ կերպով ծանր ծանր կշտամբանոք եւ սպառնալյոք կանչեցին զինքն ի Ս. Էջմիածին եւ այնտեղ մեկ ամսի չափ պահելով, յուր չափը ճանաչացրին եւ քանի մի առաջարկություններ եւ հարկավոր պատվերներ տալով ապագայի զգուշությանց համար, վերադարձրին ետ, իհարկե առանց եպիսկոպոսության»:

Էջ 369, տ. 16. «Այն միջոցին, որ մեր վերապատվելին…» — Այդպես էին մեծարում միայն կաթոլիկ, կամ բողոքական կղերին: Նալբանդյանը «վերապատվելի» կոչելով Այվազովսկուն, ցանկանում էր շեշտել ինչպես նրա անցյալում կաթոլիկ լինելու հանգամանքը, այնպես էլ ներկայումս պահպանած «կաթոլիկամտությունը»:

Էջ 369, տ. 17. «…Մինչեւ անգամ (ասի աչքով տեսնողի մը վկայություն է): «Արքեպիսկոպոս Գաբրիել Այվազյան» ըսելով կնիք մ’ալ փորել տվեր էր…» — «Մեղուի» 1861 թ. մայիսի 30-ին (№ 135) տպագրված Բ․ Աթամանյանի «Գաբրիել վարդապետ Այվազովսքի եւ ազգային Խալիպյան վարժարան» հոդվածում ասված է. «Եվ հանկարծ առ մեզ եկած չեկած՝ կամացուկ մը իր սովորական խորամանկության դիմելով՝ եղբոր պ. Հովհաննես արհեստագետին ձեռքով ազգին սուրբ իրավաց դեմ, կայսեր ինքզինքը եպիսկոպոս հաստատել կուտա, որ եթե իր դիմակը մեկեն բացվելու ըլլա եւ կաթուղիկոսը չբարեհաճի զնա եպիսկոպոս ձեռնադրել, կայսեր հրամանովը անոր սպառնա: Նա, որ այնքան ինքզինքը ազգասեր կքարոզեր, հեզ, խոնարհ եւ բարեպաշտ վարդապետ կանվաներ , որ ամենեւին փառասիրաթյուն ըսած բանը չէիր կարծեր որ ունենա, ծածուկ ձեռքի տակե եպիսկոպոսության ետեւե կընկնի, եւ այն ապօրինավոր եւ ամենացած կերպով…»: Ապա տողատակին տրված է հետեւյալ բացատրությունը. «Այնքան նա վստահ էր իր եպիսկոպոս ըլլալուն վրա, որ դեռ կաթողիկոսության աթոռը պարապ եղած ժամանակը՝ փառավոր կնիք մը պատրաստել եւ փորել կուտա այսպես գրված. «Նախիջեւանի եւ Պեսարապիո վիճակավոր Արքեպիսկոպոս Գաբրիել Այվազյան»: Այս կնիքը՝ պարծենալով ցուցուցեր է իր սիրելի Մուրատյան վարժարանը ուսում առած աշակերտին, որ այժմ Ազգային Խալիպյան Վարժարան վարժապետներից մեկն է»:

Էջ 369, տ. 21. «Վեհափառ կաթողիկոսը ստիպվեցավ վերջապես ականջ դնել ազգին անդադար բողոքանաց» — Շահելով կաթողիկոս Մատթեոս Չուխաջյանի վստահությունը, Այվազովսկու «Վարդապետարանի» շուրջ ծավալված պայքարի ընթացքում, Նալբանդյանին հաջողվում է բեկանել Խալիբյանների եւ Հայրապետյանների միջեւ 1858 թ. Այվազովսկու միջնորդությամբ կայացված «հաշտության» պայմանագիրը եւ նշանակել տալ հատուկ վերաքննություն Խալիբյանի կատարած դրամական վատնումների շուրջը: 1863 թ. աշնանը Ն. Նախիջեւան է ժամանում Անդրիաս արքեպիսկոպոսը, տեղում քննություններ անցկացնելու համար: 1863 թ. դեկտեմբերի 7-ին Հովհ. Բերբերյանին գրած նամակում Նալբանդյանը խնդրում է նրան իր անունից դիմել Անդրիաս արքեպիսկոպոսին գործը վարելու «հանուն արդարության, խստապահանջ արդարության»: 1864 թ. հունվարի 1-ին Անանիա Սուլթանշահին գրած նամակում Նալբանդյանը դարձյալ մեծ հետաքրքրություն է ցուցաբերում Անդրիաս արքեպիսկոպոսի կատարած քննության նկատմամբ, քանի որ այդ վերաբերում է «եկեղեցական գումարների գործին, դրանց համար ահա, կարելի է ասել 15 տարի է արդեն, ինչ մենք պատերազմ ենք մղում»: Այնուհետեւ Նալբանդյանը գրում է, որ Գաբրիել Այվազովսկու կատարած հաշվետվությունքը կեղծ է եւ ապօրինի եւ հաստատ համոզմունք է հայտնում, որ Խալիբյանի եւ մյուսների յուրացրած գումարների գործի արդարացի քննությունը օգուտ կբերի ոչ միայն նյութական, այլեւ բարոյական տեսակետից: Նալբանդյանը գրում է, որ ինքն այդ գործի մասին ավելի է մտածում, քան իր բանտարկության, որովհետեւ այն «վերաբերելով հասարակական շահին եւ հասարակական քաղաքակրթության գործի զարգացման գրավականին, ըստ ամենայնի, ավելի քան արժանի է բոլոր մտածող մարդկանց ուշադրությանը» (ԵԼԺ, IV, էջ 232–242):

Էջ 370, տ. 18. «Մինչեւ 50 եւ ավելի քարպովանց» — Ռուսական արծաթե ռուբլի:

Էջ 370, տ. 26. «Մալթուսը իր թեորիի գաղափարը անոնցմե է ուսեր…» — Ըստ անգլիացի տնտեսագետ Թոմաս Ռոբերտ Մալթուսի, աշխատավորների ծանր տնտեսական վիճակը բացատրվում էր ոչ թե կապիտալիստական հասարակարգի սոցիալական պայմաններով, այլ «բնության մշտական» օրենքներով, ըստ որի գոյություն ունեցող կենսական պայմանների աճը միշտ ետ է մնում մարդկության աճից:

Էջ 371, տ. 10. «Կըսվի թե Խորեն վարդապետը իր արքեոլոժիք դասերուն մեկի մեջ այս հարկին բնորեն վճարմանը հարակից եղած պարագաները խիստ ազդու, կենդանի եւ շոշափելի կերպով նկարագրեր է» — Ակնարկը վերաբերում է Խորեն Գալֆայանի՝ իր ժամանակին բավական մեծ աղմուկ հանած սիրային արկածներին, ինչպես նաեւ «Վարդենիք» ժողովածուի մեջ երգված «մաքուր», «քրոջական» սիրո ցանկասեր բնույթին: Նույն ժամանակին է վերաբերում Նալբանդյանի «Աղցմիք» բանաստեղծությունների շարքը, որը մի պարոդիա է Խ. Գալֆայանի «Վարդենիքին»:

Էջ 375, տ. 16. «Մխիթարյանց հայհոյելու եւ այլն» — Մխիթարյանների մասին Այվազովսկու գրածների վերաբերյալ Նալբանդյանը խոսել է նաեւ իր «Մխիթար Սեբաստացի եւ Մխիթարյանք» հոդվածաշարում. «Կարծեմ այսուհետեւ ավելորդ էր մեզ երկարաբանել Մխիթարյանց բարոյականությունը սահմանելու համար. թող մեր ասածը կատարելագործե գերապատիվ Գաբրիել վարդապետ Այվազյանը՝ խոսելով Ուրվագծի (տպած Փարիզ, 1857) 75 երեսում. «Արդ, որովհետեւ այժմուս Մխիթարյանց սահմանադրությունն ալ ճիզվիթներուն սահմանադրության գրեթե բավական թարգմանությունն է, հարկավ պիտի գտնվին մեջերնին անոր կանոնները ճիշտ պահողներ, որ ըսել է հայ ճիզվիթներ: Եվ մենք այնպիսի անձինք տեսել ենք դժբախտությամբ վանքին մեջ, որ ոչ միայն վարուք ճիզվիթ էին, այլեւ ճիզվիթ ըսվիլը իրենց մեծ պարծանք կհամարեին» (Սույն հրատարակություն, հ. II, էջ 269):

էջ 376, տ. 3. «Այս ամենը առաջուց տեսնողներն էին, որ դեմ էին Այվազովսքիի անհիմն գործքին» — Նալբանդյանը ակնարկում է իր մղած պայքարը Այվազովսկու, Խալիբյանի եւ խալիբականների ու հայրապետյանների «հաշտության» պայմանագրի դեմ:

Էջ 379, տ. 7. «Մեծադիր գանգատագիր մը առ ներքին գործոց նախարարը կաթողիկոսեն, Հայրապետյանցեն (Նախիջեւանի քաղաքագլուխ) եւ Նալբանդյանցէն» — Ներքին գործերի մինիստր Լանսկոյին գրած լրտեսագիրը Այվազովսկին ուղարկել էր 1858 թ. դեկտեմբերի 7-ին «Հյուսիսափայլի» 1858 թ. 11-րդ ամսատետրակում տպագրված «Նամակ առ հրատարակողը» հոդվածի առթիվ: Ինչ վերաբերում է կաթողիկոսի, Հայրապետյանի եւ Նալբանդյանի դեմ «մեծադիր գանգատագրին»՝ ապա այն Այվազովսկին ուղարկել է 1861 թ. փետրվարի 13-ին՝ Եկատերինոսլավի նահանգապետ Սիվերսին, Նովորոսիյսկի եւ Բեսարաբիայի գեներալ-նահանգապետ Ստրոգանովին, Կովկասի փոխարքա Բարյատինսկուն: Պետերբուրգի բարձրաստիճան ծանոթների միջոցով նա գրել է տվել Եկատերինոսլավի նահանգապետին, որպեսզի վերջինս հատկապես իր մոտ կանչի Ն. Նախիջեւանի քաղաքագլուխ Կ. Հայրապետյանին եւ խիստ նկատողություն անի ու բացատրի, որ թեմի բոլոր գործերը տնօրինվում են «բարձրագույն հաճությամբ», հետեւապես այդ գործերի նկատմամբ հարուցվող «բոլոր արգելքներն ու դավերը» կպատժվեն: (Ա. Ինճիկյան, Մ. Նալբանդյանի կյանքի եւ գործունեության տարեգրությունը, Ե., 1980, էջ 101–102):

Էջ 379, տ. 11. «Այս բողոքովն ալ գոհ չըլլալով՝ ֆրանսերեն գաղտնի նամակ մըն ալ կոմս Սիվերսին» — Նամակը, որի մասին խոսում է Նալբանդյանը, գրված է 1859 թ. դեկտեմբերի 26-ին: Կոմս Սիվերսին գրած ֆրանսերեն գաղտնի նամակի մասին Աշոտ Հովհաննիսյանը տալիս է հետեւյալ ծանոթագրությունը, — «Կոմս Սիվերսին (թե Սիվերսովի՞ն) ուղղված այդ գրությունը հայտնաբերված չէ տակավին: Սակայն Մատենադարանում գտանք Այվազովսկու կողմից ոմն «պարոն Կոմսին» — ըստ երեւույթին նույն Սիվերսին ուղղած ֆրանսերեն նամակի սեւագրության պատառիկը, ուր գանգատվելով «Վարդապետարանի» կապակցությամբ իր դեմ հանված «հալածանքների» մասին, նա անդրադառնում է նաեւ «Արեւմուտքի» էջերից ելած հարձակումներին: «Թերթի խմբագիրը, — ասված է պատառիկում, — որ զմյուռնացի հայ մի երիտասարդ է, ծանոթ Պարիզում եւ Արեւելքում իր հեղափոխական գաղափարներով, հունիսյան հեղափոխության ժամանակ՝ իր ձերբակալումով, իր խռովասեր նկարագրով, իր հակակրոնական եւ մանավանդ հակառուս գաղափարներով՝ անցյալ ապրիլ ամսին բախտ ունեցավ հանդիպել Պարիզում պ. Նալբանդյանին, որը նրան ներկայացրեց Խալիբյանի դեմ գրած եւ արդեն Նազարյանցի «Հյուսիսափայլում» հրատարակված իր այն հոդվածը, որի մասին ես պարտք էի համարել պաշտոնապես հայտնել մինիստրությանը եւ որն արդարացվեց «Արեւմուտքում»: Պարոն Լազարյանն իր նամակներից մինում ինձ արդեն հասկացրեց, որ այս թերթը շրջում է Մոսկվայի եւ Պետերբուրգի հայերի մեջ: Պետք է նշել, որ Կ. Պոլսի եւ Զմյուռնիայի հայ օրագիրները չթերացան հաղթականորեն պայքարի ելնել Պարիզի թերթի կատաղի զրպարտությունների դեմ եւ նրան…» (պատառիկն ընդհատվում է այստեղ), (տե՛ս Մատենադարան, Երիցյանի արխիվ, թղթ. 10, վ. № 361): Պահպանվել է նաեւ Այվազովսկու ֆրանսերեն մի այլ գրության սեւագիրը՝ ուղղված նույն կոմսին, 1860 թ. հունվարի 20-ին: Պաշտպանվելով Նալբանդյանի, Նազարյանի եւ էմինի՝ իր «Վարդապետարանի» դեմ արած հարձակումներից՝ հեղինակը երկյուղ է հայտնում այն մասին, որ իր գրքի արգելումը կարող է խիստ անբարենպաստ ազդեցություն ունենալ մանավանդ թյուրքահայերի հասարակական կարծիքի վրա, որն առանց այդ էլ չի համընկնում կառավարության ցանկացածին (տե՛ս նույն արխիվում, թղթ. № 156, վ. № 363) («Տեղեկագիր», հաս. գիտ. 1950, № 7):

Էջ 381, տ. 17. «…ահա աստուածն քո…» — Տե՛ս Աստուածաշունչ, Ծննդ. ԽԵ–25:

Էջ 381, տ. 19. «Աստարտայ, Քամովսայ եւ Մեղքոմայ արվարձանի եւ Թարահատայ. Թարմատարի եւ այլն» — Աստվածաշնչում հիշատակված կուռքերի անուններ:

Աստարովթ կամ Աստարտա — Փյունիկյան աստվածուհի, որի պաշտամունքը կար նաեւ իսրայելցիների մեջ: Քամովս — Մովարացիների եւ Ամմանացիների գլխավոր աստվածը, պաշտվում էր նաեւ Երուսաղեմում: Մեղքոմա կամ Մողոք —Ամմանական կռապաշտական աստվածություն․ իսրայելցիները նույնպես մուծեցին այս պաշտամունքը Պաղեստին մտնելուց հետո: Թարահատա — Աբրահամի հայրը, Սուրբ գիրքը հայտնում է, որ Թարան կռապաշտ էր եւ կռապաշտական սովորությունները խառնեց ճշմարիտ աստվածապաշտության հետ:

Էջ 381, տ. 26. «Գործածածնիս Ճոն Սթյուարթ Միլլի տրամաբանությունն է» — Նկատի ունի Ջոն Միլլի «Տրամաբանության համակարգը» աշխատությունը, որի I եւ II հատորները ռուսերեն թարգմանությամբ լույս էին տեսել 1843 թ.: