Ծանոթագրություններ

ՆԱՄԱԿ ՀՐԱՏԱՐԱԿՈՂԻՆ

(էջ 366)

Տպագրվել է՝ «Հյուսիսափայլ», 1859, № 10, էջ 810–821, Մարտիրոս Սառաֆյանց ստորագրությամբ: 

Ինչպես հիշատակված է նախորդ նամակի ներածականում, առաջին անգամ «Անտիպ երկերում» էր, որ Աշ. Հովհաննիսյանը կարծիք հայտնեց, թե այս երկու նամակները պատկանում են Նալբանդյանին: Այդ ենթադրությունը հաստատող մեր նկատառումներին ընթերցողն արդեն ծանոթ է: Այն ամենը, ինչ ասվեց առաջին նամակի մասին, լիովին վերաբերում է եւ սրան: Ավելացնենք այստեղ, որ միայն ոճի ուսումնասիրությունը բա­վական է, որպեսզի այս գրությունը առանց երկմտության վերագրվի Նալբանդյանին: 

Չնայած այս նամակն ավելի վաղ թվականություն ունի, քան նախորդը, այնուամե­նայնիվ թողնում ենք այնպես, ինչ հերթականությամբ նրանք լույս են տեսել «Հյուսիսափայլում»: Հասկանալի է, որ եւ՛ մեկ, եւ՛ մյուս թվականները բնավ չեն պարզում նրանց գրության իսկական ժամանակը: Այդ թվերը գրված են, ելնելով նկարագրվող դեպքից, այն է՝ նամակների բովանդակությունից: 

Նալբանդյանի այս նամակում նկարագրված են գերմանացի մեծ գիտնական Հումբոլդի կյանքը եւ գործը, նրա մահվան եւ թաղումի հետ կապված անցուդարձը: Դատելով «Ծոցատետրի նկատողություններից», Հումբոլդի թաղման օրը, մայիսի 10-ին, Նալբանդյանը գտնվում էր Լոնդոնում: Այստեղից էլ հենց մայիսի 20-ին եւ 22-ին նա նամակներ է ուղարկել Նազարյանին: Կարելի է ենթադրել, որ դրանցից մեկը՝ եվրոպական թերթերի նյութերով գրված վերոհիշյալ նամակը լիներ:

Մ. Սառաֆյան ստորագրությունը կրող այս նամակում վեր հանելով հանդերձ Հումբոլդի տիեզերական մեծությունը, հոդվածագիրը չի մոռանում հայ մտավորականության ուշադրությունը հրավիրել նրա առաքինությունների վրա: Այս առումով մեծ հետաքրքրություն է ներկայացնում նամակագրի այն խոստովանությունը, թե ամենուր նրան հետաքրքրում են իր ազգի մտահոգությունները եւ թե հայ գործչի վաստակը, մտածությունները եւ «բոլոր կյանքի գործականությունը պիտո է նվիրվի մեր հայրենական ազգին» (տե՛ս սույն հատորի էջ 367): 

Հոդվածի արժեքը առավել եւս բարձրանում է նրանով, որ եթե նույնիսկ այն հիմնա­կանում քաղված է այլեւայլ թերթերից, ապա դարձյալ հայացված է եւ հեղինակային խորհրդածությունները կապվում են հայ իրականության հետ, Հումբոլդի մեծությունը իբրեւ բարի օրինակ է ծառայեցվում հայ երիտասարդության համար (տե՛ս հոդվածի ավարտը):