2. ՌՈՒԲԷՆ ՈՐԲԵՐԵԱՆ (1874–1931)

/61/ Արեւմտահայ գրականութեան մէջ այս անունը մէկէ աւելի ծանր ու շահեկան հարցերու, յղացքներու զուգորդ թելադրանքներ ունի։ Քառորդ դարը անցնող իր ստեղծագործական տեւողութիւնը բացառիկ է իր անյարիր նկարագրովը, որքան մէկ ու անսրբագրելի իր ռոմանթիզմովը։ Այս վերջին պարագան, քսաներորդ դարու առաջին քառորդին մէջ իսկ այնքան իրական իր մօտ՝ իր ստեղծումներուն կը պարգեւէ ներկայացուցչական տարողութիւն մը։ Կը հասկնանք Եղիան, իր բոլոր տեղումներուն, թարթափումներուն, տկարութեանց շքախումբովը, որ, ըլլալէ ետք գրական շատ ուշագրաւ ու շեշտ խառնուածք մը եւ իմաստի հարցերու տարօրէն բաց իմացականութիւն մը, հետզհետէ կործանէ ինքզինք յիմար բայց կամաւոր քանդումովը իր ուղեղին։ Հիւանդ մը կար այդ տաղանդին խորը։ Դժուար է հասկնալ Ռ. Որբերեանը, որ բացառիկ խառնուածքով մը բանաստեղծի, գրական որոշ պատրաստութեամբ, քառորդ դար շարունակ թափառի, մօտենայ բարձր, վճռական սեւեռումներու, մէկէ աւելի անգամներ յայտնաբերէ ճշմարիտ արուեստագէտը, բայց չկարողանայ ձերբազատել իր տաղանդը ու նոյն անպատասխանատու թափթփուածութեամբ, չըսելու համար յիմարութեամբ մը, զայն, այդ տաղանդը սպառէ, ճճի, խեղճ փշրանքներու ձեւին տակ բաներ մը ձգելով այս գրականութեան ընդհանուր պահեստին։

Ան, որ 1920–ին, Փարիզ տպուած իր վերջնական հատորին մէջ, « Ովասիս », նախաբանի վախճանին պիտի չվախնայ սա տեսակ զեղումներուն ռոմանթիզմէն ու ծիծաղելիէն [1], շփոթութիւն միայն կը /62/ ստեղծէ քննադատին միտքին մէջ, քանի որ չէ ջնջուած այդ անունէն փաստը սա տեսակ տողերու,

«Մանուկ մ՚էի ես անմեղին ու փափուկ,
Սակայն բախտը թշնամի էր ինձ վաղուց:
Ու ժպիտը դեռ չտեսած խուսափուկ,
Արտասո՛ւքը ինծի բաժին, մա՛ս թողուց…»։

(«ՅԻՇԱՏԱԿԱՑ ԾԱՂԻԿՆԵՐ», Յառաջաբան)։
Քաղուած Ռ. Որբերեանի անդրանիկ տաղարանէն (1892)։

Ինչո՞վ յիշուած են այն երեսուն տարիները, որոնք իրարմէ կը բաժնէին այդ երկու նախաբանական խոստովանութիւնները։ Քննադատը գիտէ, թէ այդ շրջանը ի՛նչ իմաստ ունի հայ գրագէտին համար։ Որբերեանի՞ համար։ Դժուար է պատասխանը։ Չեմ կրնար այս մարդը նոյնացնել 1880–ի թշուառ մարդոց ընդհանուր պատկերին։ — Մարդեր, սակայն, որոնք մեր գրականութեան այդ շրջանը կը կերպագրեն, Թերզեան, Սէթեան, Եղիա, Չերազ, Պէրպէրեան, բոլորն ալ գրականութեան վրայ իրենց իրերահանգոյն հաւատքովը ու արդիւնքի նոյն երաշխիքովը։ Ո՛չ ոք պիտի յանդգնի սա անուններուն մերժել տաղանդ. որոշ չափով՝ խառնուածք։ Բայց ո՛չ մէկ քննադատ պիտի կանգնէր այս անունները պաշտպանել արեւմտահայ գրականութեան խորագոյն արժէքներուն մօտ, անոնց, այդ անուններուն թելադրած, ապահոված փաստովը։ Որքան բնական էր տեղը « Յիշատակաց ծաղիկներ » առաջին փունջին՝ քովիկը այն հատորիկներուն, որոնք կ՚անուանուին « Ժպիտ եւ արտասուք », « Գրչի զբօսանք », « Առաջին տերեւք », եւ կամ, աւելի թշուառօրէն՝ « Վարդ եւ շուշան » (ո՛չ Պ. Դուրեանի թատրոնը, այլ մարդուկի մը տաղարանը)։ Բայց 1920–ին « Ովասիս »ը անդրջրհեղեղեան հաւաքածոյ մը չէ, պատահմամբ երեւան հանուած բրածոյ մը (fossile), այլ մեր գրականութեան երեսնամեայ շրջափոխութեան հանդիսատես, երբեմն մասնակից մարդէ մը յուզիչ վկայութիւն մը։ Ու հո՛ս է ահա այդ կեանքին ու այդ գործին եղերականութիւնը։

/63/ Յետոյ, դիտէք, թէ որքա՛ն քիչ բանով կը տարբերին սա տողերը… « Եւ, ո՜հ, ներէ՛ ինձ, ո՛ կուսիկ, եթէ ըսեմ թէ քու սիրտն էր այն տիեզերք, սէրն էր ովկէանը, քամին տարակոյսը եւ յոյսը՝ նաւա՜կը »։ (« Բաժանումը », «ՅԻՇԱՏԱԿԱՑ ԾԱՂԻԿՆԵՐ») այն միւսներէն, որոնք արտագրուած են քիչ վերը, « Ովասիս »ի նախաբանէն։ Այն ատե՞ն։ 1940–ին, Ռ. Որբերեան կարող էր պաշտպանել իր գործը այն խաղաղ այլուրութեամբ, բարձրահայեաց ողիմպականութեամբ, որոնցմով վերը յիշուած գիրքերուն հեղինակները դիտեցին մեր իրապաշտներուն իրաւ ու դժբախտ գեղեցկութիւնը, եղան ականատես այն դժնդակ տագնապներուն, որոնք 1900–էն ասդին մեր արուեստը ըրին այնքան սխրալի, խոր իրագործումներու արիւնափառ հանդէս մը։ Բայց այդ բախտը զլացուած է իրեն։ « Ովասիս »էն ետքը ան կը մտնէր յաւիտենական խաղաղութեան մէջ։

Եւ սակայն, կը կրկնեմ, այս մարդուն խառնուա՛ծքը վաւերական գրագէտը զատորոշող բոլոր տարրերը յայտնաբերեց առաջին իսկ տարիներուն։ Անիկա, խառնուածքը ջերմ էր, քիչիկ մը հիւանդ, երազամոլ, հաղորդական է դառնօրէն տրտում։ Եղիա մը տարբեր, որովհետեւ պէտք չունի սեւեռելու համար իբրեւ խառնուածք։ Որբերեան փաստը տուաւ նաեւ տաղանդի, որ գրականութեան սպասարկելու բնական, բնատուր դիւրութիւն մըն է, ձեռքի ճարտարութեան պէս բան մը, որով մենք կ՚ըլլանք կօշկակար, դարբին, ժամագործ, հիւսն եւ որ իր կարգին, ու կ՚ըլլանք, նոյն ռիթմով, վիպող, բանաստեղծ, քննադատ կամ պատմիչ։ Նոյն այս տարրերով — խառնուածք ու տաղանդ - Արփիարեան, Բաշալեան, Հրանդ, Չօպանեան — երախտառատ անուններ եղան արեւմտահայ գրականութեան պատմութեան մէջ ու տուին մեզի գեղեցիկ, մնայուն, յատկանշական գործեր։ Ան, որ 1898-1899–ին Պոլիս երեւցող « Բիւրակն » հանդէսին մէջ կը կարդայ « Ֆանին ու ես » պատմուածքը, Որբերեանէն ստորագրուած, կ՚ողբայ անշուշտ թշուառական բառակոյտը, որ « Ովասիս » անունը կը կրէ, վերի պատմուածքէն մօտ քառորդ դար ետքը հրապարակ հանուած, հասունութեան, դառն ապրումներու, անքուն տագնապներու գելումին տակ իր լիութիւն գտնող — այդպէս էր բնական ընթացքը իրերուն — տաղանդին արտօնութեա՜մբը։ Ահա՛, թէ ինչո՛ւ քննադատը կը տառապի այս մարդն ու գործը երբ կը կշռէ, իր ժամանակին ու ասոր հոգեկան տարողութեան ընդհանուր միջինին մէջ։

/64/ Իր վարկը տակաւ նահանջող, եղաւ ամուր իր ողջուցը։ Վարպետ մըն էր, ինչպէս էին Եղիշէ եպիսկոպոս Դուրեանը, Ռեթեոս Պէրպէրեանը։ Այսօր այդ գիծի գրողներու համար մենք աւելի համեստ փառասիրութիւններ կը ջանանք արժեւորել։ Ռուբէն Որբերեան, արուեստագէտ սերունդին մէջ, մասնակի կողմ մը չի տիրապետեր անշուշտ։ Բայց ունի յայտնութիւններ։ Ասոնց հանդէպ զիջում մըն է, իմ կողմէս, որ անոր կ՚ընէ շնորհը սա տեղին, աւանգներու շարքին։ Մատթէոս Մամուրեան, Եղիա, Պէրպէրեան աւելի չէին Որբերեանէն։ Արեւմտահայ գրականութեան պատմութիւնը իր առաջին բիւրեղացումները ( Զարթօնքի սերունդ եւ Ռոմանթիքներ ) իրագործած պահուն լայն պարտքեր ունէր վերի յիշուած անուններուն։ Սերունդը, որ 1900–էն ետք շարունակեց այդ գրականութեան սպասը, նման զգացումներով չի զբաղիր Որբերեանի գործին դիմաց։ Բայց գիտէ, որ զգայնութիւն մը, խառնուածք մը, տաղանդ մը ունէին գոյութիւն այս անունին ետին։ Ու ասիկա բաւ է ինծի։