Համապատկեր արեւմտահայ գրականութեան, Թ հատոր

5. ԱՐԱՄ ԱՆՏՈՆԵԱՆ (1879-1951)

Արամ Անտոնեանը վերջին անգամ տեսած եմ Փարիզ, 1937–ին, Հայկական Բարեգործական Ընդհանուր Միութեան Մատենադարանին մէջ։ Քիչ մը տաքցած, քիչ մը նեղսիրտ, բայց դեռ կը թուէր պահել անդրանիկ երիտասարդութեան եթէ ոչ խանդը, գէթ անքոյթ, կրքոտ, վաղէն օտար տղու մը անթառամ բացսիրտութիւնը։ Յիշեցուցի իրեն, գիրքերու տրտում հոգին կարծես մթագնած սեղանին առջեւ հեռաւոր իր դիմակը, Կուրմոնի բառով՝ masque-ը, որ իրն էր եղեր կանխող դարու վերջին տարին, Արմաշ, դալուկ, հիւծաւոր դեղինով մը յօրինուած։ Նոր էի հասած Դպրեվանք։ Ու Արամ Անտոնեան կը խմբագրէր «Արեւելք»ը։

1937–ին, այդ masque-ը կորսնցուցեր էր իր դեղնորակ տրտմութիւնը։ Տեղը եկածը մաղձոտ, անհանգիստ, դաժան ըլլալու անկարող, սակայն կտոր մը կտաւ էր, կոտրտուող, ծալքեր առնող դէմքին ցցունքներէն, անկումներէն։ Աչքերը կը պահէին ջերմութիւն, հաղորդական իրենց շնորհը։ Անոնք իր դէմքին ամէնէն յատկանշական բարիքն էին մնացել, որուն սիրոյն մենք երբեմն կարգ մը մարդոց կը ներենք մեծ տկարութիւններ, զանցումներ, նոյնիսկ մեղքեր։ Արամ Անտոնեան քառասուն տարիներ արեւմտահայ գրականութեան մէջ յաւելեալ, ճոխացեալ մեղաւոր մըն է, հարազատ անառակ որդին այդ գրականութեան։ Խորունկ մեղադրանքներ ունէի իր հոսհոսութեան, անլրջութեան, անպատկառութեան, անսանձ, մանաւանդ աներազ գործունէութեան։ Թերեւս ան մօրը փորէն իսկ խմբագիր հանդերձուած էր աշխարհ գալու, բայց ծայրայեղութեամբ մը, լրբութեամբ մը, ո՛չ մէկ օրհնութեան առջեւ զգածուելու անընդունակութեամբ մը, ինչպէս ո՛չ մէկ ընթացիկ հաւատք կեղծելու ալ անկարողութեամբ մը։ Այդ հիւծախտաւորը — գէթ այդպէս կ՚ըսէին — անցեր էր, այդ թուականին, մեր իրապաշտներէն, որոնց հիացու/240/մին մէջն էր կազմուած իր պատանութիւնը, ինչպէս իմը, խառնուեր՝ անորակելի փաղանգի մը բոլոր պայքարներուն, խածնելով օրուան նոր ծնող հսկայ փառքեր, ինչպէս իր փորձը, ճարպիկ խմբագրողի պաշտպանութիւնը տարածելով անոք, արժանաւոր տաղանդներու վրայ [1] ։ Ան գիտէր, այսինքն կը ճանչնար մարդերը, շուկա՛ն, Արփիարեանէն աւելի ընտանի, թափանցուն, մտերմիկ բանականութեամբ մը, ըլլալով ամէնուն հետ քուրիկ-աղբարիկ, հարազատ, օր մը ետք շուն–կատու, հաւասար անկեղծութեամբ, ջերմութեամբ, բանականութեամբ։ Ազգային շրջանակները, այսինքն օրուան հեղինակաւոր անձնաւորութիւնները, վարչութեան անդամներ, պատրիարքարան, ուսուցչութիւն, եկեղեցականութիւն, էֆէնտիները, պէյերն ու փաշաները, որոնք տիրական իրողութիւններ էին 1900–էն ետք, սուլթանին ծանր շուքին ընդմէջէն կիսաստուածային համեմատութիւններու տարուած։ Բայց չվախնալով այդ փաթաթային պաշտպանութենէն, քանի որ իր քիթը կը գտնէր կերպը այդ շքեղ համբաւներու ներքին փտութիւնները հեռազգալու ու հասնելու այդ վսե/241/մաշուքներու բոլոր տկարութեանց։ Այս պատրաստութենէն դէպի շանթաժը, դէպի խաչագողը քայլ մը միայն, անշուշտ։ Քիչ, շա՜տ քիչ անգամ ան ներէր պիտի իրեն այդ քայլը, ու այս ալ իր առաքինութիւնը։ Բայց կը ճանչնար մանաւանդ իր շրջանակը — գրողները, լրագրող, գրագէտ, սկսնակները, վաստակաւոր, սնամէջ ու ապարդիւն, պարկեշտ կամ առաւ–փախաւ, նանրամիտ ինչպէս միամիտ, բոլոր անոնք, որոնք իրենց մատներուն մէջ գրիչ մը ունէին ու այդ գրիչը օր մը, տեղ մը, առիթով մը գործածեր էին։ Արամ Անտոնեան կը կարդար բոլոր թղթեղէնը — իր մաղազային ապրանքը, ու կատարեալ իմաստութեամբ մը, կը դասաւորէր գրիչ շարժողները իրենց յատուկ գիշերուն վրայ, իրենց տիրական արտայայտութիւններով, օրին մէկը ատոնք օգտագործելու համար մեր յիմարութիւնները լուսաւորելու, լուսավառելու։ Գրական շրջանակին վրայ ան սարսափ մը չեղաւ անշուշտ, ինչպէս եղած էր այդ բանը Յակոբ Պարոնեան։ Բայց եղաւ աւելի խռովիչ յուշարար մը։ Չունէր էտիրնէցի տոմարակալին անկործանելի գաւառացիութիւնը, այսինքն հինգլուխ պարկեշտութիւնը, որպէսզի իր կսմիթները, կիրքերը ծանրանային նկարագրի կշիռով մը։ Ամէն տեղ, ամէն օր խօսող մարդէն մենք քիչ–քիչ կը վարժուինք չազդուելու։ Արամ Անտոնեան ամբողջ տասնամեակ մը մեր գրական հրապարակին վրայ բաց պահեց իր տաղաւարը, երբեմն օրաթերթի, երբեմն հանդէսի ձեւերուն տակ, զորս կը վարէր, Աստուած միայն գիտէ, կործանելու միայն ընդունակ մարդէ մը անսպասելի ճարտարութեամբ մը։ Այդ տասնամեակը (1898-1908) Համիտի ռեժիմին վերջալոյսը կը յօրինէ։ Բազմահատոր վէպ մը անգամ՝ անկարող պիտի ըլլար սեւեռելու այդ կարճ շրջանին ուրուագիծը մեզ պարտադրուած գերութեան, մտքէ, հոգիէ, մարմինէ, քանի մը հիմնական կերպարանքները միայն նկատի առնելով։ 1895-1896–ի ջարդերով մեր ներսը տուն–տեղ եղած սարսափը, յուսախաբութիւնը, մեր ամենէն ազնուական ապրումներուն արմատաքանց թոռմիլը մեր իսկ աչուըներուն։ Թուրքին նոր կերպարանքը մեր կործանումին վերեւ։ Մեր հաւատքէն, հպարտութենէն, խելքէն, դարերով մեզ կանգուն պահող սուրբերէն մեր ուծանալ, լքուիլը։ … Մեր գրականութիւնը մանաւանդ «ինկաւ գարշապարին տակ» թաթար «Աստուծոյ մը»։ Ու Արամ Անտոնեան, ինչպէս ժամանակին բոլոր գրողները, կը մնայ ենթակայ բացառիկ հալածանքի։ Տրտմութեան, տկարութեան, անկումի շրջանները կարգ մը ախտանիշները աւելի շեշտուած ձեւով կը դնեն դիտողի աչքերուն։ Միւս կողմէն կայ գրողին ալ անհատական խառնուածքը։ Հրաշքով մը վերցուցէք Ա/242/րամ Անտոնեանը այդ տասնամեակի Պոլիսէն ու նետեցէք Գահիրէ, Փարիզ կամ Ամերիկա։ Անշուշտ պիտի չունենայինք իրմէ « Հայուհին » (Սուրէն Պարթեւեան, բայց պիտի ունենայինք գիրք մը, ուր առնուազն իրաւը, պարզը, հարազատը պիտի մնային տեւական, ինչպէս կրցած է մնալ այդ վերագրումներուն մէջ « Այն սեւ օրերուն »ը, գրուած ո՛չ թէ Փարիզ, այլ թշնամիին իսկ քիթին տակ, Մէսքէնէ, տարագրի վրանին ներսը, երբ դուրսը հայ երիտասարդը կը վախնար բարձր խօսելու։ Ինիսունական թուականներուն Լեւոն Բաշալեան յանդգնած էր գրել « Տէրտէրին ուխտը », իրաւ կտոր մը, դեռ ջարդէն չարատաւորուած հոգեբանութեամբ մը։ 1905–ին, Արամ Անտոնեան « Մասիս »ի մէջ տուած է իր կարգին « Տէր Թորիկ »ը։ Երկու կտորներուն զուգակշիռը չեմ փորձեր։ Դիտել կու տամ միայն որ, առանց յաւակնութեան, առանց իրապաշտ թեքնիքը քիչ մը շատ ծանր պարտադրումին, Անտոնեանի վիպակը շատ մը տեղեր գտած է աւելի իրաւը, աւելի՛ հարազատը, աւելի՛ մարդկայինը, այսինքն տուած է անհերքելի փաստեր հզօր վիպասանի մը։ Քանի մը տասնեակը կ՚անցնին Անտոնեանի նորավէպերը (այդ օրերուն ոսկեզօծ բա՜ռը), բայց քիչեր իրենց մտքին մէջ տուած են հաւանական պատկերը պատմողի մը, որ, Ֆրանսայի մէջ, օրինակի մը համար, պիտի կրնար Մօփասանի նորմաները հակակշռել, կծու, անպատկառ, զուարթ, poupée հոգեբանութեամբ լայնօրէն օժտուած գրող մը իբրեւ։

Արամ Անտոնեան Արփիարեանէն ալ անցած է անդին, գրողի դերը ազատագրելու համար հնոտի հանդերձանքէն, որ պարտաւորիչ կը թուէր կարծես մեր գրականութեան սկիզբէն իսկ։ Խասգիւղի դպրոցին գրքունակ լրջութիւնը (Եղիա, Չերազ, Պէրպէրեան) անշուշտ քիչիկ մը խաթարուած՝ իրապաշտ բրտութենէն « Արեւելք »ի եւ « Մասիս–Հայրենիք »ի դպրոցի մարդերուն, Անտոնեանի օրով ապաստանած է վարժարաններու հանդէսներուն։ Կը նօթեմ հոս անշէջ, աննահանջ իր հակամարտութիւնը 1900–ի մեծ, վեթերան, ամենագէտ ու ամենակարող խմբագրապետին դէմ։ Անտոնեան հալածած է Բիւզանդ Քէչեանը, իբրեւ խմբագիր, հասկնալի է ատիկա։ Բայց հալածած է այդ մարդուն ետին ինչ որ, իր ներքին համոզումով, կը կազմէր իմացական թանձրութիւն, քաղքենի հասարակամտութիւն, լրագրողի իմաստակութիւն, ասկէ անկէ կարկտան ծանօթութիւններով ամենախեղճ միտքով ամբոխ մը ափիբերան ձգելու աճպարարութիւն: Այս վերագրումները, հռչակաւոր խմբագրապետի հասցէին, ան ըսեր էր մեզի 1889–ին, 1909–ին, 1919–ին, 1937–ին։ Կի՞րք, կուրութի՞ւն։ Անբանի թանձր հալածա՞նք։ Պէտք էր զինք մտիկ ընել։ Կը /243/ խօսէր տաք, արագ, զուարթ, համով, միշտ շահեկան, միշտ կրքոտ, մարդոց տկարութիւնները կարկառի հանող հսկայ ձիրքով մը, անոնց արտաքինէն չտարուող ու ներքին տարողութիւնները քանի մը touche-երով ախտաճանաչող բժիշկի ապահովութեամբ մը։ Սրահի մը մէջ, համախմբման մը պահուն, կը յաջողէր, առանց սնապարծութեան, ուրիշները նեղելու, մնալ կեդրոնական անձնաւորութիւնը։ Իր լեզուին խակութիւնները, գաղիացիներուն բառով՝ կանաչութիւնը, շուտիկ իր յօրինումները, դէմքերը ողջունելու իր ճարտար, դէպի ծաղրը հակող մանովրան (իրն է բառը) անպայման տպաւորիչ էին։ Ու մարդիկ կը հետեւէին սա նորօրինակ պոհեմին, որ կը նմանէր այնքան կէտերու վրայ, իրենց միջինին։ Կը փառասիրէր իրենց ախորժակները ու գիրք, մելան, թուղթ չհոտիլը իրեն ընտրած էր նշանաբան։ Իրողութիւնները, իր բերնով մատուցուած, կը մերկանային իրենց շինծու լրջութենէն, կ՚ըլլային պարզ ու առօրեայ ապրում, միշտ երանգաւորուած իր խառնուածքին կեդրոնական ալ հեղումէն, որ սրամիտ հիւմէօր մըն էր, առանց գրական սնոտիքին։ Զուր տեղը չէ, որ ան անդրանիկ ծաղրանկարիչն է մեր մէջ։ Իր « Խարազան »ը տետրակ մըն է, որ բնագրին անգթութեանը մէջ կը գերազանցէ նկարին ալ հարազատութիւնը, ի՛նչ որ ունեցած է մեր գրականութիւնը այդ սեռին մէջ, իրմէ առաջ ու իրմէ ետք։ Ինքնատիպ, լիրբ, յանդուգն, հնարիմաց, մանաւանդ մինչեւ հիւլէները տոգորուն սուտով ու հոգեկան բարեխառնութեամբ, Անտոնեան ծաղրանկարած է 1910–ը։ Իր « Կաւէ արձաններ »ը կը տկարանան անշուշտ « Ազգային ջոջեր »ուն հանդարտ, փլասթիք փառքին դիմաց, բայց կը կազմեն առաջին իրաւ կալըրին, ուր ամէն նկատումէ, ամէն շողոմէ, ամէն ակնկալութենէ զերծ, ու իր բնական չարութեան, չըսելու համար չարամտութեան անբնատուր բայց տարօրէն խելացի — ժողովուրդը կ՚ըսէ՝ շունշանորդի — գրող մը կերպը կը գտնէ հասնելու տիպարներուն հոգետունին, գտնելու լարը, տիրակա՛ն, որ կը յօրինէ զանոնք, առանձնակի, ու անոնց ետեւը կեցած կերպարանքը կը շրջէ, այս անգամ՝ մէջտեղ դնելով անոնց անվերածելի, վերջնական կերպարանքը։

Անտոնեան այն հազուադէպ գրողներէն է, որոնք ապրեցան 1915–ը, ո՛չ թէ Պոլիս, այլ եղեռնին ամենէն հոծ բարեխառնութեանը ու ամենէն ահաւոր մերկութեանը, ընդարձակութեանը, մահայնութեանը մէջ։ Ունինք այդ օրերէն ծանրածանր վկայութիւններ [2] ։ Դի/244/տել կու տամ, որ պայմանադրականին, քաղքենիին հանդէպ Անտոնեանի հեստութիւնը հաւասար է Երուանդ Օտեանի տիրական գիծին, երգիծողի անոր տաղանդին։ Բայց « Անիծեալ տարիներ »ը չեմ գիտեր ինչո՛ւ անբաւական կու գայ մարդու մը գրիչին տակ, որ « Տասներկու տարի Պոլսէն դուրս » յիշատակներու շարքի մը մէջ տուեր էր ապացոյցը եղերականը զգալու, զայն ապրելու իր կարողութեան։ Օտեանն ալ ըրած է դժոխքին այդ ուխտաւորութիւնը ու պատմած զայն … թերթօնապէս։ Արամ Անտոնեան տարագրութեան շուրջը ունի վճռական, վաւերագրային տեսակէտէն, ուրիշ ալ վկայութիւններ։ Հոդ ալ, ան եղած է անփոխարինելի արդիւնքներու պարգեւիչը։ Իր թարգմանութիւնները, վաւերագիրները, անձնական տպաւորութիւնները այդ մեծ աղէտէն, կը մնան ամենէն կսկծագին, ամենէն անջնջելի ապացոյցները, այս անգամ հարազատ գրագէտի մը զգայնութեան։ Այս խօսքերը անո՛ր համար, վասնզի Արամ Անտոնեան այն մէկ հատիկ դէմքն է Պոլիսէն, որ չըլլար խաթարուած գրողի ունայնամտու/245/թեամբ։ Իր կէս դարը չունի շրջան մը, ուր ան պարզէր պոլսեցիները խանդավառող հոսհոսութեան փառքը, միշտ գրականին մէջ։ Ամէն բանի տակ մտած ու ելած, ամէն թերթ փորձած, բայց երբեք գրագէտին պաշտօնական լրջութիւնը իրեն չներած այդ աշխատաւորը մեզի ձգած է սակայն գրականութիւնը շահագրգռող բաւական ընդարձակ ժառանգութիւն մը։ Ըսի, թէ իրաւ գիրք մըն է « Այն սեւ օրերուն »ը։ Վիպական իր գործը, երբ մտնէ հատորի տակ, արդար վաստակ մը կը մնայ, առնուազն հաւասար Սիպիլի մը նոյնասեռ ժառանգութեան։ Անշուշտ իր քրոնիկները կը պատկանին 1900–ին։ Ըսել կ՚ուզեմ չունին իրապաշտ քրոնիկին գրական տարողութիւնը, բայց կը ծառայեն, մանաւանդ գրական շրջափոխութիւնը հասկանալու տեսակէտէն, նոյն չափով որքան Արփիարեանի քրոնիկները, մեր հաւաքական կենցաղը հասկնալու։

Արամ Անտոնեան 1900–էն, այսինքն՝ ասոր կրտսեր թեւէն, շահեկան դէմք մըն է։