Համապատկեր արեւմտահայ գրականութեան, Թ հատոր

1. ՌՈՒԲԷՆ ՉԻԼԻՆԿԻՐԵԱՆ 

(Ռ. ՍԵՒԱԿ) (1885 - 1915)

/7/ Կարճ շրջան մը — 1909-1914-ը — որ սակայն մեր նորագոյն պատմութեան մէջ, ստեղծագործ ճիգի ու խոր ապրումներու փայլակնային իր նկարագիրովը, հաւատարիմ կը մնայ իր նմաններուն։ Ուրիշ ժողովուրդներու մօտ սա նկարագիրները դանդաղ հոլովոյթի մը մէջէն կը զարգանան ու իրենց լիութիւնը կը գտնեն առնուազն հասակին մէջը ամբողջ սերունդի մը։ Մեզ մօտ տարբեր է պարագան։ Չեմ իջներ մեր պատմութեան անդրագոյն ակունքը մինչեւ։ Ձեզ կը հրաւիրեմ սրտագին ուշադրութեամբ կանգ առնել սա անուններուն առջեւ. — «Հիւսիսափայլ» (1859—1864), Ազգային Սահմանադրութիւն եւ իր սերունդին գործը, Պէշիկթաշլեան—Դուրեան զոյգին ընդարձակ տարողութիւնը, իրապաշտները, «Ազատամարտ»ի սերունդը ։ Այս իրարու աննման շարժումներուն համար կայ սակայն հասարակաց յայտարար մը. — ատիկա ես կ՚առնեմ տեւողութեան պարունակէ մը, կարճութի՛ւնը, որուն մէջ իրագործուած են այդ արդիւնքները, փաստն է այս ժողովուրդին թաքուն ուժերէն մէկուն։

Սեւակի անունը անշուշտ անբաւարար կու գայ, «Ազատամարտ»ի սերունդը ընդհանուր կոչումին տակ մեր նորագոյն պատմութիւնը լեցնող շարժումը իր ամբողջականութեան մէջ թելադրելու։ Իրողութիւն է, որ այդ շարժումին մէջ կայ բացառիկ համադրում մը մէկէ աւելի սերունդներու։ Անոր մէջ բաժին ունին Զօհրապի, Հրանդի նման 1885–ի մարդեր, այսինքն մեր իրապաշտութեան ամենէն հզօր դէմքերը։ Հոն են Զարդարեան, Տիկին Եսայեան, այսինքն ամենէն վաւերական վարպետները մեր արուեստագէտ սերունդին։ Ու հոն են դարձեալ Վարուժան, Սիամանթօ, Գեղամ Բարսեղեան, Վահրամ /8/ Թաթուլ, Ռուբեն Սեւակ, որոնց տաղանդին առաջին շողարձակումը պիտի շարունակուի, պայծառակերպ լիութեան մը վերածուելու համար, մինչեւ որ անօրինակ ոճիր մը գայ այդ ամէնը խղդելու։

Այն տղաքը, որ 1909-1915–ի շրջանին մէջ ջանք ունեցան իրենց դիմագիծը վերջնապէս ճշդելու, արժանի են նոյն գուրգուրոտ հետաքրքրութեան եւ իրական յարգանքին, որուն փաստերը դուք տեսաք արձանագրուած կանխող տասնամեակի եղերաբախտ մեծ դէմքերուն վերլուծման առթիւ։ 1895–ի փողոտումներէն ետք, իրենց տաղանդին լիութիւնը գտնող մեր մեծ դէմքերը, դուք գիտէք անունները անոնց, պատկանելով հանդերձ ժամանակին (իրենց), աւելի են անկէ։ Իրաւ է, որ Չրաքեանի մը թերութիւնները, բացատրելի թերեւս, պայմանուած ալ են այդ ժամանակով։ Բայց աւելի քան իրաւ է, որ անոր առաւելութիւնները մաս կը կազմեն հայոց, աւելի պատկերաւոր բառով մը Հայաստանեայց գրականութեան։

Ու նոյն ատեն, անոնք որ 1908–էն վերջ սպասը ստանձնեցին արեւմտահայ գրականութեան, ծանր ու իրաւ տղաք էին։ Անոնցմէ շատին գրական նախափորձերը կ՚իջնեն մինչեւ այս դարուն սկիզբը։ Բայց ահա տարբերութիւն մը. ներկի ու սեթեւեթի, անհարկի նրբութեան եւ հաստ պոռնկագրութեան անկարող բռնազբօսումին եւ բառամոլ նկարագրութեան ընդհանուր ախորժանքին մէջ, այդ տղաքը կը թելադրեն ուրի՛շ ալ բաներ, թէեւ տարտամ ու անբաւարար։ Կը պատահի այս երեւոյթը ճաշակներու տիրապետութեան շրջաններուն։ Մարդիկ կը հիանան Արտաշէս Յարութիւնեանի, Օննիկ Չիֆթէ–Սարաֆի դատումներուն եւ պատմումներուն, Միհրան Ուղուրլեանի եւ Լեւոն Քիրիշեանի, Մերուժան Պարսամեանի եւ Հրանդ Նազարեանի քերթողութեան վրայ, մինչեւ որ Միսաք Մեծարենց մը յայտակերպէ ինքզինք։ Ու իրաւ է, որ այդ օրերուն նուէրն ըլլայ — ու ի՜նչ չարաշուք նուէր — մեր արձակ քերթուածը ու խումբը քերթողներու, լուսանկարիչ դատողներու ( վայրկենական – instantané — վերնագրին տակ մարդիկ փորձը կ՚ընեն գրագէտներ նկարելու, երբեմն դիմաստուերելու։ Թերեւս յիշողութիւնս չի բաւեր ինծի, երբ կը խորհիմ կարդացած ըլլալ նաեւ կէս–վայրկենականներ, որոնց վրայ յամեցում մը չեմ ներեր ինծի։ Ու կ՚ըսեմ՝ այդ օրերուն նուէրներն են մեզի դարձեալ « Նոր տաղեր »ը, « Ներաշխարհ »ը։ Մեր գրականութեան մէջ մարմին են դարձած հայ հոգիին ամենէն ամուր քանի մը շնորհները Թլկատինցիի վիպակներուն եւ թատերական յօրինումներուն /9/ կերպարանքին տակ ու գրուած են այն ընտիր էջերը, որոնք աւելի վերջը խմբուին պիտի « Ցայգալոյս » խորհրդանշական պիտակին տակ եւ այն մեծ ու խոր, զուսպ ու կատարեալ քերթուածները, որոնցմով պիտի կազմուին « Ցեղին սիրտը » եւ « Հրաշալի յարութիւն »ը։ Կը յիշեմ այս ամէնը, ո՛չ թէ վերագնահատելու համար արուեստագէտ սերունդին աւագ թեւին արժանիքները, այլ կարելի զանազանութիւնը ճշդելու համար, որով կը տարբերին իրարմէ, կրտսեր թեւի մը իրականութիւնն ու իրագործումները։ Պէտք կա՞յ, թարմացնելու եւ ուրիշ ալ իրողութեանց փաստը, որոնց համեմատ մեր կրտսեր ռոմանթիքները ի՜նչպէս սպաննեցին Դուրեաններու զմայլելի քնարականութիւնը եւ տաղաչափութեան անարգ կրկէս մը ըրին մեր նոր գրականութեան մօտաւորապէս քառորդ դարը։ Այն գրողները, որոնք կը կոչուին Վահրամ Թաթուլ, Գեղամ Բարսեղեան, Ռուբէն Սեւակ բաղդատելի չեն Յովհաննէս Սէթեանի, Թովմաս Թերզեանի, Մկրտիչ Աճէմեանի, նոյնիսկ բանաստեղծող ալ Եղիային, ո՛չ ի հարկէ տաղանդային թելադրանքներով, այլ գրականութիւնը ըմբռնելու ծանրակշիռ տագնապովը։ Երբ սիրոյ եւ մահուան այնքան խոր եզերք մը գինն է հանճարային քսանամեակէ մը (Պետրոս Դուրեան), անոր ետեւէն հասակ առնող Թովմաս Թերզեանը այդ ողբերգութիւնը պիտի վերածէ լեզուական truc–ներով սպառազէն ու ճամարտակ տաղաչափութեան։ Վահրամ Թաթուլի քերթուածները չունին անշուշտ շունչը Վարուժանին, բայց իրենք իրենց համար կատարելութիւններ են յաճախ։ Ջնջեցէ՛ք հայ գրականութենէն Թերզեանի երկահատոր քերթողութիւնը, դուք թերեւս բարւոք ծառայութիւն մը կ՚ըլլաք մատուցած հայ գրականութեան, ինչպէս կ՚ըսեն։ Վահրամ Թաթուլէն կազմուելիք դիւան մը այդ գրականութեան մէկ շնորհը ծրարած պիտի ունենար իր ներսը, շնորհը՝ նրբենի զգացումներ առանց բռնազբօսման արտաբերելու։ Տակաւին հոս կ՚արձանագրեմ անունը Տիգրան Չէօկիւրեանի, որ սահմանուած է այդ անունէն աւելի ըլլալու։ Այդ օրերուն է, որ հայ գրականութեան մէջ իր մուտքը կ՚ընէ Ռուբէն Չիլինկիրեան [1] ։

* * *

/10/ Ռուբէն Սեւակ թերեւս համադրող պատմիչի մը համար շատ թելադրական անուն մը ու առիթ մըն է նոյն ատեն։ Ինքն է, որ 1900–ին բոլոր երկրորդական ազդեցութիւնները իր մէջ ընդունելով հանդերձ, կը թելադրէ նոյն ատեն արուեստագէտ աւագ սերունդին մեծ արժանիքները։ Եթէ աստիճանաւորումը անհրաժեշտ է գրեթէ յաճախ սա մեր աշխարհին շատ մը արժէքներուն հասկացողութեանը մէջ, այն ատեն կը ներուի ինծի ընել այդ աստիճանաւորումը նոյն սերունդին անուններուն միջեւ։ Տաղանդի տեսակարար կշիռ, տարիք, միջավայր, անհատական ապրումներ եւ թերեւս ուրիշ շատ բաներ կը մի/11/ջամտեն, որպէսզի իրարմէ որոշ տարբերութիւններ պարզեն մեզի ժամանակակից, գրեթէ տարեկից անուններ։ Շատ քիչ է թիւը տարիներուն, որոնցմով իրարմէ բաժնուած են Թլկատինցին եւ Ռ. Զարդարեանը։ Բայց ի՛նչ խոշոր է տարբերութիւնը իրենց գործերուն։

Արուեստագէտ սերունդին մէջ կրտսեր թեւ մը զատելու սա ստիպողութիւնը կ՚արդարանայ ուրիշ ալ պատճառներով։ Չեմ կրնար առանձին ուշադրութեամբ վերլուծման ենթարկել դէմքեր, որոնց տաղանդը ոչինչով կը մնայ վար վաւերագրուած տաղանդներէ։ Մեծ տաղանդ մըն էր Վահան Մանուէլեանը, բայց որմէ մեզի հասած արդիւնքը մեզ չ՚արտօներ համադրական սա պատմումին մէջ իրեն /12/ տալ այդ տաղանդին արժանաւոր միջոց մը, վասնզի մարդերու պատմութիւն մը ըլլալէ աւելի (հետեւաբար տաղանդներու վերլուծում) գաղափարներու, ձգտումներու համադրութիւն մըն է իմ փորձը։ Աղեքսանդր Շաքլեան շքեղ տաղանդ մըն էր, բայց դժուար էր իր տեղը զատել։ Ու ասիկա այսպէս՝ քիչ մը ամէն սերունդի համար։

Անգամ մը, որ ներուի ու նուիրագործուի կրտսեր թեւին տարազը, մէկէն կը դառնան հասկնալի շատ մը մշուշոտ յղացքներ։ Կ՚ըմբռնենք, թէ այդ թեւին մէջ ընկերային ու ազգային զօրաւոր ձգտումներ քով քովի կրնան ապրիլ արուեստի ամենէն ձախ ու անիշխանական հակումներուն հետ։ Չենք զարմանար, թե ինչո՞ւ այդ թեւին լաւագոյն բանաստեղծը՝ Վահրամ Թաթուլ, ըլլայ mythe, կամ ծիծաղի միայն արժանի անուն մը, մինչ ուրիշ կերպ է իրականութիւնը։ Արեւմտահայ բանաստեղծութեան մէջ այդ մնայուն տղուն տեղը մօտիկն է ամենէն մեծերուն։ Արեւմտեան սէմպոլիսթներուն յաճախանքին մէջ կազմուած այդ արուեստագէտը տուած է մեր քնարերգութեան տասնէ աւելի քերթուածներ, ուր ձեւին նրբահիւս կատարելութիւնը չի զառածեր ստերջ պաղութիւնը մինչեւ Սիպիլեան բառամոլութիւն, եւ ուր զգայնութիւնը, թունդ arôme–ի մը նման, գոլուտ ու խոր, չէ խղդուած բառերուն խիստ ընտրանքէն։ Ուրիշ /13/ անորակելի տաղանդ մըն է Գեղամ Բարսեղեան, ան ալ մնայուն տղայ մը, որ սեթեւեթին ու բռնազբօսեալին ջուրերուն մէջ որսաց իր որսը, բայց չեղաւ յիմար՝ շուքը իրականութեան տեղ հալածելու։ Ու սխալի մէջ չեմ, երբ Ռ. Սեւակը կը նկատեմ կարելի նմոյշ մը կրտսերներէն, իր ապրումներուն ու երազներուն ընդարձակութեանը ու մեզի ձգած գործին զանազանութեանը համար։ Ան իր վրայ կը միացնէ աւագներուն ծանրութիւնը եւ նորագոյններուն, ձախերուն յանդգնութիւնն ու դժգոհանքը [2] ։

* * *

/14/ Եղեռնի տարին, Պոլիս։

Չեմ կրնար ճշդել, ստոյգ, օրը։ Բայց եօթնեակը չլրացած տեղի պիտի ունենային Ապրիլեան ձերբակալութիւնները, չարաշուք քաղաքին բոլոր թաղերէն, թուրքերուն մէջ քիչ անգամ դիտուած գիշերաջան, կատարելատիպ ամբողջութեամբ մը։

Այդ օրէն շաբաթ մը առաջ ուրեմն, գիշեր մը, հրաւիրուած էինք Ռուբէն Սեւակի տունը։

Վարուժան, Տիգրան Չէօկիւրեան, Գեղամ Բարսեղեան, Արիս Իսրայէլեան, որ ուշագրաւ նոր անուն մըն էր հին խորքով քերթուածներէն ինքզինքը ազատագրելու իր ճիգին մէջ սրտառուչ եւ համակրելի, շատ բան ու զուարթ Թէոդիկը ու իր կինը՝ պատուական Արշակուհին, որուն հանդէպ իմ զիջումը գինն էր իր լրջութեան, /15/ սեթեւեթի պակասին ու արիութեան, կիներու սուտ ու փուս խումբին մէջ այնքան անակնկալ։ Ու տակաւին քանի մը աւելի մատաղ անուններ «երիտասարդութենէն», կուսակցական ամեհի եւ աղմկոտ գործունէութեան օրերէն, եւ որոնց մէջ գրական հետաքրքրութիւնները կամրանային տակաւ։ Հրաւէրին առիթը եւ գիշերուան ընդհանուր ապրումը պատմած եմ ուրիշ տեղ («Արեւ» օրաթերթ, չեմ յիշեր տարին, 1924–էն վերջն է հաւանաբար, ապրիլեան նահատակներուն նուիրուած թիւի մը մէջ)։ Հոս նպատակն է Ռուբէն Սեւակը ներկայացնել իր գրական խառնուածքին եւ գաղափարաբանութեան մէջ, որոնք միշտ հետաքրքրական են, մանաւանդ երբ ինքզինքը լիովին չիրագործող մարդու մը մասին կը տրուին։

Գերմանուհի իր կինը կը մասնակցէր խօսակցութեան, արագ ու առատ ընդհատներով։ Անուշիկ պզտիկ մը, Սեւակի ծունկերուն իր բազուկները օղակ ըրած, կը նայէր հայու սեւ, սրտառուչ նայուած/16/քով, խարտեաշ բացութեանը մէջէն մորթին, որ մօրմէն կու գար ու կ՚ըլլար տեսակ մը գրաւչութիւն։ Անխօս, տրտում, մանուկի այդ գլուխը կը թելադրէր հզօր հպարտութիւն։ Ու աւելի պզտիկ մէկ ուրիշ մանուկ, քիչ մը աղմկոտ, բայց որուն մորթէն ոսկեգոյն բան մը կը ցոլցլար։ Սրահին ընդհանուր ոգեւորութեան մէջ, քաղաքին վրայ խորացող գիշերուան սա պահուն, սա պզտիկները մոռցեր էին պառկիլը, ու մենք կը ներէինք անոնց ներկայութիւնը, թերեւս քերթուածային գեղեցկութեանը սիրոյն անոնց մատաղութեան, քաղցրութեան։

Քիչ մը քովնտի, սեղանին շարժումներէն ազատ մնալու ցանկութեամբ, մեր պզտիկ խմբակը կը խօսէր։ Մեր նիւթը գրականութիւնն էր։ Սեւակ ոգեկոչեց Զուիցերիայէն լեռնային տեսարան մը (գտայ որ նկարչական չէին իր տպաւորութիւնները, բայց տարօրէն կենդանի, իրաւ), ուր քանի մը տարի առաջ կարդացեր էր ինձմէ վիպակ մը, « Թիւրքմէնին աղջիկը », լոյս տեսած «Շանթ» հանդէսին չեմ յիշեր ո՛ր տարին եւ ուր թիւին մէջ։ Լեռնական բարքերու եւ տիպարներու փոքր այդ պատկերը հաւանաբար չափած էր Սեւակի մտքին մէջ իր տարողութենէն աւելի, նպաստաւորուելով վայրին ու պատին /17/ որ, թաքուն ազդմունքներէն, ընթերցումը վերածելով ներքին բիւրեղացման մը (Uթանտալեան իմաստովը այս վերջին բառին)։ Շնորհակալութեամբ կը յիշէր իր խորունկ ու նուրբ հաճոյքը, որուն մէջ կը միանար իր կինն ալ իր թերխաշ հայերէնովը, ան ալ հաւանական խուժումին տակը տեղական յիշատակներու այդ լեռնագնացութենէն։ Սեւակի սա խռովքի հասնող ընկալչութիւնը գիւղի յուզումներուն համար փաստը չէր անշուշտ իր մանկութեան անդրանիկ զգայնութիւններուն միայն։ Սիլիվրին, ուր ծնած էր եւ անցուցած իր առաջին եւ երկրորդ մանկութիւնները, Պարտիզակը, որ անոր տուած ըլլալու էր պարմանութեան առաջին (հոգի) ծուփերը, գիւղեր էին, բայց անոր Պոլիսը, անոր Լոզանը կը մնային տիրական անոր ոչ միայն մարմնեղէն կազմին, այլեւ իմացական յօրինման մէջ ալ։ Իր պարագան շատ մօտիկէն կը յիշեցնէր Վարուժանը, որ գիւղի ծնունդ՝ քաղքենի հոգեբանութիւն մը միայն եղաւ։ Սեւակի կարօտը հարազատ գիւղէն, որուն տեսլացած մէկ ձեւն է իր «Երնե՜կ ջուր» քերթուածը, ինծի կ՚ընէ այսօր հասկանալի իր բանաստեղծութեան ընդհանուր վրիպանքը։ « Թիւրքմէնին աղջիկը »ին վրայ իր հիացումը անգիտակից զիջում մըն էր իր միտքէն, կատարուած՝ իր արեան եւ ժառանգութիւններուն։ Գիւղացին անոր մէջ մշուշ մըն էր այլեւս։ Ու իր զարմանքը զինքը կ՚ընէր բարեացակամ, հարազատ գիւղը իրեն դարձնող ամէն պատեհութեան վրայ։ Այս նկատողութիւնները անշուշտ սա յստակութեամբ չերեւցան այդ գիշերուան մեր խօսակցութեան ընթացքին։ Իրողութիւնը սակայն պարզ էր ինծի։ Սեւակի գործը տիրական խառնուրդ մըն էր գիւղի, քաղաքի, Եւրոպայի խուլ ազդմունքներուն։ Անհուն բաղձանքներով թրթռուն իր զգայնութիւնը նկարագիր ունեցաւ արագ փոփոխութիւն մը։ Անոր համար էր, որ այդ զգայնութեան փշրանքները — իր քերթուածները մասնաւորաբար — մեզ կը տպաւորեն անաւարտ, տհաս բաներու յատուկ անբաւարարութեամբ մը։ Ու նոյն հանգամանքն է թերեւս, որ կը մնայ թելադրողը իր խնամքին, արտայայտութեան իր յանդգնութեանց, զանցումներուն, բոլորին ետին ըմբռնելի ընելով այդ անբաւարարութիւնը փոխարինելու թաքուն պապակ մը։ Այլապէս, իր գործը պիտի ներկայացնէր մեզի այսօր լիութեան, միութեան, միատարրութեան ներդաշնակ պատկեր մը։ 1915–ի այդ գիշերին իմ նկատողութիւններուն գլխաւոր նիւթը կու գար սակայն « Բժիշկին գիրքէն փրցուած էջեր » ընդհանուր վերնագրին տակ « Ազատամարտ » օրաթերթին մէջ լոյս տեսած պատմութիւններէն։ Չէի ծածկած իրմէ, թէ այդ կտորներուն շատ խնամուած, նրբահիւս, շողարձակ ոճը ինծի կը յիշեցնէր քիչ /18/ մը 1900–ը, որմէ իմ զգացած սարսափս հազիւ կը հակակշռէին արուեստագէտ սերունդին մեծագոյն փառքերը, Մեծարենցը, Չրաքեանը, Տիկին Եսայեանը։ Դարձեալ, այդ 1900–ին կը պատկանէին այն տղաքը, որոնց անունները ունեցան Վահրամ Թաթուլի, Գեղամ Բարսեղեանի, քիչ մը Տիգրան Չէօկիւրեանի, կրտսեր թեւը այդ սերունդին։ Ու իմ խօսքը դառնութեամբ լրջացաւ, երբ դատեց սեղանին գլուխը բաժակները դիւցազներգող Թէոդիկը, որ այդ ոգիին ամենէն վաւերական ներկայացուցիչն էր այդ օրերուն, իր « Ամէնուն Տարեցոյցը »ներուն ժողովրդականութիւնը շահագործելով, վերստեղծելու համար անտանելի հոգեվիճակը 1905–ի բռնազբօսներուն։ Սեւակ կը հասկնար գիւղացիի իմ անվստահութիւնս այդ նրբամոլութեանց դէմ։ Բանաստեղծութեան համար իմ վերապահութիւնը Սիպիլեան թեքնիքին ու գաղջ համակրութիւնը՝ Չրաքեանի խուժ բայց ամուր չափերուն վրայ։ Կը բաժնէր իմ բացարձակ խանդավառութիւնը Վարուժանի արուեստէն։ Յառաջացող գիշերուան մէջ լռութիւնը կ՚ամրանար։ Փողոցէն կասկածելի, ստուերատիպ ձեւեր կ՚ուրուանային ու կը հալէին ու մենք պարտաւոր էինք նկատի առնել գաղտնի ոստիկանութիւնը, որուն գործակալները ճշդումներու կամ զինուորական փախստականներ փնտռելու պատրուակին տակ կը մտնէին տուներէն ներս, հեշտագին սարսափ մը նետելու համար խաղաղ բնակարաններէն ներս։ Նման ընդհատէ մը ետք մենք դարձանք մեր խօսքին։ Վիպելը կը մնար առարկայ։ Ո՛չ Վարուժան, ո՛չ Թէոդիկ չգտան վերստին իրենց հաւասարակշռութիւնը։ Վարուժան մռայլ էր ու վախերով պաշարուած։ Սեւակ, աւելի անփոյթ, աւելի վստահ՝ շարունակեց իր նկատումներուն ընթացքը։ Մօփասանի եւ Չեխովի թեքնիքներուն համար իմ խանդավառութիւնս անիկա փորձեց հակակշռել Կուրմոնի վրայ նոյնքան զօրաւոր իմ հաւատքովս։ Վէճը կը խորանար։ Լքուած էին սեղանին վրայ գաւաթները, որոնց մէջ թուխ–խարտեաշ հեղուկը երբեմն–երբեմն կայծեր կ՚արձակէր դէպի վեր։ Մօտիկս տեղ առաւ Բարսեղեանը, որուն պատմումը հակադիր ախորժակներ կը փաստէր եւ որոշ հակում ցոյց կու տար տարտամին, անիրութեան։ Քովն էր Տիգրանը, որ դէմք էր արդէն եւ գրեթէ քաւած մեղքը իր պատանութեան երգերուն եւ վիպակներուն, արդիւնք՝ նոյն մեղապարտ թեքնիքին։ Հոս չեմ կրնար այս խօսակցութեան մէջ իւրաքանչիւրին տեսակէտները վերակազմել։ Կը յիշեմ իմ պաշտպանողականը։ — Կուրմոնի վիպակները, ինչպէս խորունկ խորհրդապաշտութեամբ մը մթասքօղ իր քերթուածները, անոր գործին ամբողջութեանը մէջ կը կազմէին եթէ ոչ տկար, գէթ նուազ լուրջ /19/ մաս մը, քանի որ գրուած էին գրական տեսութիւններ կիրարկելու, փաստելու նպատակով եւ ո՛չ թէ տագնապին մէջ արուեստի անկախ գործեր ստեղծելու, որոնք գրեթէ միշտ գինն են անկաշկանդ մղումներու։ Ամէն կատարեալ նուաճում արուեստի մէջ գործադրուած է բացարձակ անկախութեան մը ընդմէջէն։ Վարուժան կը պահէր տրտում իր լռութիւնը, աչքով հետեւելով մեր վէճին, որ քիչ-քիչ կը ստանար նկարագիրն ու ճակատագիրը նման բոլոր վէճերուն — դառնալ կրքոտ ու անօգուտ:

Ըրինք շրջանը ամբողջ արեւմտահայ գրականութեան, իր հաստատ, որքան ուշագրաւ կերպով անհատական բաժանումներով, իւրացուցած արժէքներով ու համաձայն էինք « Մեհեան »ով պահանջուած քանի մը հիմնակէտերու շուրջ։ Սեւակ կը հասկնար իմ մտահոգութիւնները, մեր գրականութիւնը մեր ժողովուրդին արտայայտութիւնը դարձնելու իմ աննահանջ կեցուածքը։ Ու կը հասկնար այն գրեթէ թշնամական արհամարհանքը, որով կը դատէի մեր գրականութեան ամենէն վաւերական նկատուած փառքերը, երբ ասոնք կու գային գիրքերու ճամբով, ըսել կ՚ուզեմ՝ գործը մեր կրտսեր ռոմանթիքներուն, մեծ մա՛սը 1900–ի ժառանգութեան։ Բացարձակ տաղանդ մը միայն շնորհ ունէր իմ առջեւ, որուն միջոցով Մեծարենցի, Չրաքեանի, Զարդարեանի, Թլկատինցիի ստեղծումներէն որոշ քանակ, ըլլալով հանդերձ նուազ հարազատ, նոյնիսկ պոլսական նրբախտով վարակուած, արժանի էր գուրգուրանքի, պայմանաւ, որ գործադրուէր անհրաժեշտ զեղչը սուտէն, ներկուածէն, փչուածէն, կեղծէն, պաճուճուածէն, արիւնաքամ ըսուելու չափ նրբացածէն — թերութիւններ, որոնք ճակատագրական են գրական ամէն ճաշակներու մէջ։

Ատեն մը խօսքը մասնաւորուեցաւ վաղուան գրականութեան տարազին այլեւս ապայժմէ նկատուած տարողութեան վրայ։ Իրողութիւն էր, որ 1909–էն ասդին արեւմտահայ գրականութիւնը խենթութեան շրջան մը կ՚ապրէր։ Քաղաքական մտահոգութիւնը տիրական իրողութիւն էր ու կը գրաւէր բովանդակ ուժը, ստեղծագործ աւիշը մեր իմացական ընտրանիին ու այն երիտասարդութեան, որուն զգայնութեան լարերը արեան մէջ էին կազմուած եւ որուն միտքը ոստայնուած էր սրբազան պատրանքովը ցեղին Երազին։ Այդ խանդի, անհուն ակնկալութեանց, ինքնամոռացման նորատիպ ու ահաւոր ռոմանթիզմի օրերը հազուադէպ աղէտներու կը նմանին. կու գան /20/ առանց մունետիկի, կը տրորեն ամէն ինչ իրենց անցքին վրայ ու երբ կ՚անցնին, յաճախ անճանաչելի ըրած են բեմը իրենց գործունէութեան։ 1915–ը կար արդէն 1909–ի մէջ։ Չեմ խորանար, հոս, այդ օրերու բովանդակ նկարագիրը պարզելու։ Քանի մը ցուցմունքներ միայն, որոնք, Ապրիլի այդ գիշերուան խօսակցութեան մէջ տարակարծութեանց ալ տեղի տուին։ Սեւակ եւ Չէօկիւրեան կը պատկանէին քաղաքական կուսակցութեան մը, որուն մէջ իր փառքի տեղը ունէր Վարուժան։ Ինծի համար պարզ էր, որ մեր ուժերը սահման մը ունին։ Թէ ստեղծումը այդ ուժերուն լաւագոյն ու լայնագոյն տարրին սպառումովը միայն կարելի կը դառնայ։ Թէ այդ կարելիութենէն դուրս էր ստեղծագործումը այն մարդոց համար, որոնք իրենց օրը յատկացուցած էին թերթի, դասի, դասախօսութեան, հանդէսի, փրոփականտի, ներկայացման, բազմապիտակ ժողովներու եւ այն հազար ու մէկ չնչին, բայց ժամանակը ուտող տարապարհակներու վրայ, այնքան իրաւ ու անհրաժեշտ, Պոլսոյ նման ցրուած քաղաքի մը մէջ, ուր մարդ մը գտնել կը նշանակէր օր մը կորսնցնել։ Այս զարհուրելի պարտքը վճարելէ ետք, ձեզի կը մնայ ճշդել տակաւին քանակը ուժին, որ պիտի յատկացուէր տեւական ու տիրական արժէքներու սեւեռման։ Դիտել տուի Սեւակին, թէ 1908-1914 շրջանին մեր գրականութեան մէջ որքան քիչ էր թիւը իրաւ գործերուն։ « Ցեղին սիրտը », գէթ իր լաւագոյն մասին մէջ, կազմուած էր այդ թուականէն առաջ։ « Հեթանոս երգեր »ուն լաւագոյն մասն ալ երկնուած էր Պոլսէն դուրս։ « Հրաշալի յարութիւն »ին գրեթէ ամբողջը կու գար այդ թուականէն առաջ եղող հոգեբանութենէ մը։ Կը մնար Տիկին Եսայեանի « Աւերակներուն վրայ » հատորին կսկծագին փառքը։ Եւ սակայն այդ գիրքը վկայութիւն մըն էր, գինն էր իրական ապրումներու։ Մնացեա՞լը։ … Հիներէն անոնք, որ ամուր վարկ եւ վաւերական տաղանդ ունէին (յիշելու համար քանի մը անուն՝ Զօհրապ, Հրանդ, Սիպիլ, Չրաքեան, Տիկին Եսայեան, Չօպանեան) ստիպուած եղան քաղաքական այս ու այն երանգէ գործունէութիւններու փոխ տալ իրենց ժողովրդականութիւնը եւ կամ չընդոտնուելու համար, խառնուիլ ասոնց։ Ու խորունկ ցաւ էր, որ անխառն արուեստագէտներ, ինչպէս էին Վարուժանը, Սիամանթօն, Զարդարեանը, Գեղամ Բարսեղեանը, Վահրամ Թաթուլը, ըլլային կլանուած (ինչպէս կը գրէին սեթեւեթեալ իրենց հայերէնովը 1880–ի մարդերը, քաղաքական այդ գործունէութեան անյագուրդ ախորժակէն։ Ու այս պատահական դժբախտութեամբ կը բացատրէի նահանջը Զարդարեանի տաղանդին, որմէ ոչինչ էր եկած մեր գրականու/21/թեան 1905–էն ասդին, տժգունութիւնը Սեւակի « Կարմիր գիրք »ին, որ զօրաւոր ձգտումներ բայց քիչ բիւրեղացում էր յայտնաբերած։ … Այլապէս ուշագրաւ էր նոր տաղանդներու ցանցառութիւնը, չըսելու համար չգոյութիւնը։ Միակ անուշիկ ու գեղեցիկ խոստում, կար երիտասարդ մը, որ Յակոբ Մնձուրի [3] անունին տակ թանձր զգայնութեամբ եւ հայեցի ամուր խորքով պատկերներու ուշագրաւ շարք մը տուած էր հրատարակութեան։ Հայեցի հարազատութիւն մը, քնքուշ ու ոչ–երեսք, առանց խորութեան անշուշտ, բայց որուն տիրական արժէքը անուշ ու իրաւ բանաստեղծութիւն մըն էր, ոչ՝ բառերով ճարուած ու գործով պատրող, ինչպէս էր պարագան Ռ. Զարդարեանի արձաններուն, ասոնք ալ պատկեր մարդերէ կամ արտաքին աշխարհէ։ Ո՛չ Խրիմեանի, ո՛չ ալ Թլկատինցիի գեղջուկ համերը։ Բայց անոնցմէ բոլորովին տարբեր այդ բանաստեղծական խառնուածքը նո՛ր էր մեր գրականութեան մէջ։ Բնական էր, որ ըլլայի խանդավառ անոր երեւումով, քանի որ իրապէս կը հաւատայի այդ /22/ թաքուն առաքինութեանց, ցեղային ինքնատիպութեան պատգամին, հայ հոգիին գիւտին ու այն անայց գեղեցկութեանց, որոնք կը մնային շտեմարանուած խորը մեր ժողովուրդի դարաւոր փորձառութեան։ Ահաւոր դէպքեր զուր չեն անցնիր մարդոց գլուխէն ու պատմութիւն մը անուշիկ կամ լացնող հեքիաթ մը չէ։ Արեան ու քաջութեան, ցաւին ու վայելքին, լքումին ու փառքին տրտմութիւններն ու քաղցրութիւնները ճաշակելով, դարուն ու կարիքին համեմատ ասոնք իրարու վերածելու աստուածային գիտութիւնն ալ ապացուցած ապրեր էր այդ ժողովուրդը ու ասեր մեր օրերուն։ Զայն սիրելը, խենթութեան հասնող չափու մը վրայ (որուն փաստը տուաւ իր հերոսներուն աննման փաղանգովը, հակառակ անոր որ մեր գրականութիւնը, քաղաքական իմաստութիւնը կ՚անգիտանային նման գեղեցկութիւն մը, մեծութիւն մը), աւելի էր քան բնախօսական հասարակ պարտքը, զոր մենք ունինք հանդէպ մեր արեան ու տուրքերուն։ Չեմ իջներ մինչեւ տեսանելի, պայծառ անցեալը։ Աւելի քան ստոյգ է ին/23/ծի, որ մեր ժողովուրդին գրականութիւնը շատ մը բաներ ըլլալէ առաջ, ձայնն էր անոր փորձանքներուն, անոր խուլ, անվերածել, տրտմանուշ հծծիւններուն։ Ու գոյնն էր անիկա արնաշաղախ պատմուճանին, որուն կտաւը հիւսեցին մեր դարերը, անհուն չարիքին եւ անորակելի տառապանքին մէջ, երբեւիցէ վիճակուած ոեւէ ժողովուրդի։ Այսօր դերերը չէին փոխուած։ Դար մը ու աւելի առաջները եկեղեցին մեր կենդանի գրականութիւնն էր, մեր յաւիտենական աւազանումը, ինչպէս ասոնք փոխակերպելու մոգական գաղտնիքին ընդունարանը։ Այսօր մեր գրականութիւնը կ՚ըլլար փոխանորդը այդ մտայղացքին։ Հայելին էր մեր մարդկային փորձառութեանց։ Որքա՞ն այդ գրականութիւնը ինքզինք մերժէր դուրսէն ազդեցութիւններու, այնքա՛ն աւելի արդիւնքով կը կիրարկէր իր դերը։ Որքա՛ն քիչ ընդհանուր թեմաներ անոր սնունդ տայինք, այնքա՛ն մերը, մեր ապրածը լաւապէս իւրացնելու պատեհութիւն ունէինք։ Ու իմ համակրանքս, հիացումս տոհմիկ ոգիով մեր գրողներուն հասցէին խոր արդարացում մը կը գտնէր այդ մտածումներուն ընդմէջէն։ … Ու խօսքը կը քակուէր հեքիաթին կծիկին նման։

Մեր հակաճառութիւնը, համամարդկային թեմաներու արժէքին եւ մեզի համար ներկայացուցած վտանգին լուրջ, պիտի հասնէր իր բարձրակէտին։ Սեւակի « Կարմիր գիրքը » կու գար աշխարհին լայ/24/նատարած պողոտաներուն վրայ ամէն րոպէ գալարուող տառապանքէն, զոր արդար է որ գլխագրեմ։ Նոյն ատեն գիտէի, թէ համոզուած էի, թէ անոր հեղինակը չէր այն ապազգայնացած թշուառականներէն, որոնք հեշտանքով, գրեթէ կատաղութեամբ կ՚անարգէին մեր ցաւը, զայն ստորադասելով գլխագրուած Ցաւին, բնազանցական ու խորհրդաւոր, եւ որուն մունետիկները չէին ամչնար, դեռ այդ օրերուն, մեր սրբազան դատը ծաղրել ծանօթ որակումներով ( շովինիզմ, ռոմանթիզմ, արկածախնդրութիւն եւայլն)։ Սեւակի համար պարտք մըն էր հայ գրողին վրայ ընդարձակել իր հետաքրքրութիւնը դէպի Ցաւին բոլոր անդաստանները, ուր պիտի հանդիպէր այդ գրողը իր ալ ժողովուրդին։ Ինծի համար նման հետաքրքրութիւններ ազդակներ էին տկարութեան։ Մեր ժողովուրդը անդադար արիւնաքամ, իր ուժերը պարտաւոր էր օգտագործել ի՛ր իսկ բարիքին։ Ի՞նչ էր մեր ժողովուրդին մթերքը այն գրականութեան մէջ, որ ահա վաթսուն ու աւելի տարիներու հասակ մը ունէր, ընդդէմ ժանեակին, փրփուրին, լուսինին, արշալոյսին ու անցեալին հռետորաշունչ ոգեկոչումներուն — բոլորը այնքան հեշտագին յիմարութեամբ մը փառերգուած։ Որքա՛ն քիչ էին էջերը, ուր այդ ժողովուրդին հարազատ ապրումները ըլլային սեւեռուած։ Ու մարդոց որդիներուն ճակատագրուած ցաւին մէջ մերը մասնիկ մը ըլլալէն աւելին ալ էր։

Ինչպէս յաճախ կը պատահի նման վիճաբանութիւններու ընթացքին, ժամեր սահած էին։ Մեր դիրքերուն վրայ աւելի քան ամուր, անզիջող, մենք շարունակեցինք իրար հերքել մայր այս նիւթին շուրջ։ Մեր ջանքերը, խօսքը տարածելու դէպի արուեստի ուրիշ հարցերը, կը մնային անյաջող։ Հրաւիրեալներէն ոմանք գինովցեր էին։ Վարուժան կարդաց « Կարմիր հողը », այնքա՛ն խոր ու իրաւ զգայնութեամբ մը, որ սարսուռ անցաւ բոլորին վրայէն։ Սեւակ կ՚արտասուէր…:

Անոր արցունքը անցած էր գերման իր կնոջ։ Մէկէն, իբր թէ սեւ ձեռքէ մը, մեր մտքերուն վերեւ կախուած զգացինք սուգի մեծ շղարշ մը։ Ամէնքս ալ տեղեակ էինք մեր ժողովուրդին դէմ մութին մէջ պատրաստուած բանի մը, սեւ ու անորոշ, մեր մէջ անզետեղելի։ Ու լռեցինք։

Իրմէն բաժնուած պահուս գիշերը անցած էր կէսէն։ Բերայի լայն պողոտան ամայի։ Դժնետեսիլ մարդեր, տօնական իրենց տարազը երբեմն-երբեմն կը ցցէին մեծ ճամբուն վրայ բացուող փողո/25/ցիկներու բերնին, երկար, սեւեռ մեզ հալածող իրենց նայուածքներով, որոնք ցանցառ լոյսերու ներքեւ կերպը կը գտնէին մեր սիրտերը իջնելու։ Ես փնտռուած մըն էի ոստիկանութենէն։ Անոնք՝ վախին մէջ հաւանական խստութեան։ Ուրիշ նման խօսակցութիւններ, աւելի առաջ, մենք ունեցեր ենք այս բոլորին շուրջ։ Յաջորդ եղերական դէպքերը ունեցա՞ն իրենց անդրադարձը, որ այդ գիշերուան մեր խօսքը ստանար տեսակ մը սրբազան կտակի նկարագիր. ո՛չ իսկ ծուէն մը տկարացում ունի իմ մէջ։

Քառորդ դար է դարձել այդ օրերուն վրայէն։ Հիմա, երբ կը փորձեմ, գրական մեր համայնապատկերին մէջ Սեւակի տեղն ու դերը վերջնական կերպով սեւեռելու, ճշդելու, այցուած կը զգամ ինքզինքս այդ գիշերուան անոր արցունքներէն։ Իր մահը չի պատմուիր, այնքան մարդերու երեւակայածէն վեր ու դուրս չարչարանք մըն է ան։ Երբ իրեն չափ անուշիկ միւս տղուն հետ (Վարուժան) իրենց մարմինները նեարդ առ նեարդ կը փրցուէին, անոնք, վստահ եմ, մտքով եղան Բերայի այդ տունը, իրենց կիներուն ու զաւակներուն ողկոյզին մէջ ու ապրեցան այդ գիշերը, թերեւս դիմանալ կրնալու համար այդպէս մեռնելու ամօթին։

Քանի՜–քանի հեղ, Աստուծոյ տարին, այդ նահատակութեան մղձաւանջը կ՚այցելէ ինծի, յանգելու համար տարօրինակ գիշերին։ Ու աւելի տարօրինակը ա՛ն՝ որ գործին վերընթերցումը ինծի ետ բերաւ մարդը պայծառութեամբ մը, որ կը զարմացնէ։ Ուրիշներու հետ այս փորձառութիւնը, գործէն մարդուն բարձրացնելու, չունեցաւ սա բզկտող արձագանգը։ Խորունկ մտերմութիւն մը չ՚երաշխաւորեր այդ յուզեալ վիճակը ինձմէ ներս։ Սեւակ 1914–ի կէսին պիտի դառնար Պոլիս։

Ան իր սերունդին շքեղ արժէքներուն քով, հետ, կը կրէր նաեւ անոր տկարութիւնները, հեւքի մէջ հատնող պարմանութեան մը աճապարոտ անփութութիւնը, ու առանց թերեւս իր գիտնալուն, մեր ամէնքէն, ան միակն էր, որ մեր ցաւերուն դարմանումը, մեր ազգային կործանումը դիմաւորելու կամքը իր գրականութեան աւագ զսպանակ ունեցաւ։ Այնքան շատ էր իր խանդը, այնքան լեցուած էր իր ժողովուրդին ցաւովը, որ չզգաց, թէ իր միջոցները այդ ամէնուն ընդառաջման չէին ամրացած։ Ու ամէն խանդոտ տղու նման, նետեց իրմէ դուրս իր խռովքները, բողոքը, ցասումը, երազանքը — բոլորը /26/ առանց բիւրեղացման։ Այս հաստատումը կ՚ընեմ իր գործը վերլուծելէ առաջ։ Ան իր սերունդին ամենէն գործօն, ամենէն եռանդուն, ամենէն կատաղի հաւատացեալն էր։ Ու այդ հաւատքը այն քաղցր մշուշն է, որ բարիքի մը պէս կը ծաւալի անոր մեզի ձգած արդիւնքին երեսին, մեղմելով խակութիւնները, ծածկելով խրամատները ու երբեմն ոսկեզօծելով գողտրիկ անկիւններ, հրաշահիւս գեղեցկութեան մը մէջ, որ ծածանէր ընդմէջ երազին ու իրականութեան։ Սեւակ ունի բացարձակ արժէքով մէկէ աւելի քերթուածներ ու արժէքներ։ Այս փոքր յաջողուածքն իսկ զինք կ՚ընէ իրաւատէր տունի մը մէջ, ուր իրմէ նուազ երախտաւորներ այնքան տարի իրենց ուռած համբաւները պարտադրեցին։