Գ.
ԻՐ
ԶԳԱՅՆՈԻԹԵԱՆ
ՏԱՐՐԵՐԸ
/373/
Մահուան
նախասահմանուած
մարմնի
մը
մէջ
արտակարգօրէն
զգայուն
ջիղերու
ցանց
մը,
որ
կարգ
մը
զգայարանքներու
մէջ
անհաւատալի
ուժգնութեան
կը
հասնի։
Մահուան
մշտական
անդոհը
մոռնալու
համար
միշտ
դուրս
ինկած
հոգեկան
աշխարհ
մը,
որ
ճմլող
հակապատկեր
մը
կը
նետէ
իր
երիտասարդ
երազներուն
դիմացը
եւ
մահէն
փախչողի
անշէջ
արհաւիրքը
թանձր
ստուերի
մը
պէս
կը
քալէ
իր
ետեւէն։
Սիրտ
մը,
որ
աճապարոտ
իր
զարկին
վրայ
կ՚աշխատի
առնել
ամբողջ
գորովն
ու
քաղցրութիւնը
իրերու
աշխարհին։
Որ
անսահման
բարիքի
անձրեւի
մը
պէս
կը
թափի
երեւոյթներու
շարանին
եւ
անոնցմէ
կը
ստեղծէ
ամենէն
մաքուր
մէկ
քանի
մեղեդիները
մեր
քնարերգութեան։
Պայծառ,
բայց
պզտիկ
երեւակայութիւն
մը,
որ
մարդերէն
երբ
յոգնի,
կը
կծկտի
ինք
իր
վրայ
ու
երազներ
կը
ձեւէ
պաղպաջուն
ու
մաքուր
գիծերով։
Տեսնելու
զգայարանք
մը,
որ
բացառիկ
կարողութիւնը
ունի
միջոցի
եւ
գոյնի
զգայութիւնները
մասնաւոր
շեշտութեամբ
մը
սեւեռել
գիտնալու։
Ու
իր
զմայլելի
ականջը,
որ
ներքին
ու
արտաքին
հնչումները
իրարու
մէջէն
դուրս
կը
բերէ
եւ
երգի
պէս
կ՚ըմբռնէ
յուզումները,
նոյնիսկ
իրերը։
Ու
արտաքին
աշխարհի
բոլոր
գեղեցկութիւններու,
ծանօթ
ու
անծանօթ
բոլոր
բոյրերուն,
ու
բոլոր
կորութիւններուն,
ու
բոլոր
կապոյտ
յածումներուն
կախարդուած
երկրպագուն,
որ
մօտեցաւ
բոլոր
ստեղներուն,
անոնց
հեռաւոր
լարերը
շօշափեց
ու
յաջողեցաւ
քանի
մը
անտիպ
գոյներ
ու
սարսուռներ
պատմել
աշխարհին։
*
*
*
Մեծարենցի
հիւանդութիւնը
կը
յայտարարուի
շատ
կանուխ,
երբ
ան
նոր
կը
բացուէր
արուեստին։
/374/
Ի՛նչ
եղած
է
այդ
յայտնութեան
ազդեցութիւնը
անոր
ջիղերուն
վրայ։
Ի՛նչպէս
ընդունեց
ան
մահուան
այդ
կարմիր
առաքեալը,
անդրանիկ
արիւնը,
որ
սրտէն
կու
գար
դէպի
շրթները։
Իր
գործին
մէջ
գրեթէ
կը
բացակային
այն
նշանները,
որոնք
այդ
տագնապը
լուսաւորէին։
Իր
առաջին
հատորը
տեղ–տեղ
պատկերը
կու
տայ
հոգեկան
վիճակի
մը,
ուր
կարելի
է
նայիլ,
հանդարտ
հիացումով
մը,
գոյներու,
շեշտերու
մեղմօրէն
ծփանուտ
պայծառութեան
մը
տարտամօրէն
կարմիր
հանդէսին,
բայց
ուր
կարելի
չէ
հանդիպումն
ընել
կրակէ
այն
կարմիր
շապիկին,
որ
անոր
մարմինը
տաղաւարեց
անտես
ամպի
մը
նման
ու
կիզեց
անոր
զգայուն
ջիղերը
կսկծոտ
կիզումովը
մահուան
բոցերուն։
Ո՛չ
մէկ
ընդվզում
այդ
խուլ
այրումին
դէմ։
Ներքին
յոյզերու
ճարտար
այդ
արտադրիչը
քիչ
երանգներ
կը
յանձնէ
թուղթին,
որոնք
հիւանդութիւնը
ճանաչելի
ընծայեն
իր
խուսափուկ,
ներսէն
միայն
զգալի
մանրամասնութեանցը
մէջ։
Ո՛չ
ալ
անոր
ընկերացող
արտաքին
գալարումներուն
յիշատակութիւնը
կը
գտնենք։
Այս
դիտողութիւնը
անոր
համար,
վասնզի
բանաստեղծը
յայտնի
հեշտանքով
մը
չէ
վարանած
իր
ներքին
աշխարհը
մշտապէս
շաղկապելու
արտաքին
աշխարհի
հետ։
Ու
կը
պտըտինք
իր
գործին
մէջ,
որ
զմայլելի
նկարներու
եւ
հազուադէպ
զգայութիւններու
տեւական
դիւթաշխարհ
մըն
է,
առաւելապէս
տարուած
յաճախող
հեշտութիւններէն,
թեթեւ
թրթիռներէն,
լոյսի
զօրաւոր
խտղտումներէն։
Ուր
կը
հետեւինք
«ծովէն
ու
հովէն»
վազող
համբոյրներուն
ու
«ծաղիկի
պէս
կախուող»
լուսինի
կտորներուն։
Ու
կը
պտըտինք
անոր
աշխարհին
մէջ,
ուր
«հաշիշով
ու
բալասանով
օծուն»
գիշերներէն
կիրակիներ
կը
ծաղկին
հոգիներէն
ներս։
Ո՛չ
մէկ
հետք
քօղարկուած
հրաբուխի
մը
խանձին։
Ո՛չ
մէկ
հետք,
թէ
այդ
քաղցրութիւններուն
վրայ
մահուան
թռչունէն
կտուց-կտուց
թոյն
կը
կաթի.
«Բայց
լոյսն
իմ
հոգւոյս
քիչ-քիչ
կը
մաշի՜,
շրթունքս
են
ծարաւ
միակ
համբոյրին
…:
Ցնծագին
գիշերն
է
լոյս
ու
լուսին՝
բայց
լոյսն
իմ
հոգւոյս
քիչ-քիչ
կը
մաշի…»։
(«Սիրերգ»,
«ԾԻԱԾԱՆ»)։
Մի՛
հարցնէք
ուրկէ՞
եւ
ինչո՞ւ։
/375/
Բայց
ո՛րքան
քիչ
կու
գայ
միշտ
մաշող
այս
լոյսին
պատկերը,
երբ
փոխադրենք
զանիկա
հոգիէն
ներս
բանաստեղծին,
որ
գիշերուան
գաղջ
զովութեանը
տուած
իր
ճակտին
կրակը,
ականջ
կը
կախէ
իր
կուրծքին,
ու
հոն
ուրուագրուող
փսփսուքը
կը
տեսնէ
իսկական
մաշումին։
Ու
դրէ՛ք
անոր
շրթներուն
վրայ
խղդուկ
հազի
մը
խուլ
ու
կսկծուն
արձագանգը։
Ու
տարածեցէ՛ք
անոր
միսերուն
վրայ
բարակ
ջուրը,
որ
կրակէ՛ն
կը
բխի
ու
դրէ՛ք
անոր
կոկորդին
խորը
սողոսկուն
օղակը
ամբարձող
արիւնին։
Ու
դիտեցէ՛ք
անոր
երիտասարդութիւնը,
անոր
արուեստագէտի
բազմալար
զգայնութիւնը
այդ
հեշտագին
ու
լուսինով
դալկացած
մութին
մէջ։
Այն
ատե՞ն։
Այն
ատեն
զարմանալի
պիտի
թուի
մեզի
այս
ժուժկալութիւնը։
Ու
պիտի
չհասկնանք
այս
զգուշաւոր
շեղումը։
Բայց
խառնուածքը
հոս
պէտք
է
միջամտէ,
հարթելու
համար
հակասութիւնը։
Ու
իրաւ,
ալ,
Մեծարենց
ո՛չ
միայն
չէ
հաւատացած
իր
ցաւին,
այլ
ամչցած
է
անկէ։
1830–ը
շատ
հեռու
էր
արդէն։
Ու
Դուրեանէն
ե՞տք։
Քանի
մը
վերլուծումներ
անհրաժեշտ
կը
դառնան
թափանցելու
համար
այս
վերապրումին
խորը։
Երբեմն
ան,
ձգած
արտաքին
աշխարհը,
իր
ներսին
վրայ
կը
ծանրանայ։
Գիտէ,
թէ
շահեկան
բան
մը
կայ
հոն։
Ու
գիտէ
նաեւ,
թէ
անոր
արտագրումը
զինքը
պիտի
առաջնորդէ
գուցէ
դժբախտ
անկեղծութիւններու,
կը
սկսի,
ամէն
բան
պատմելու
մտադրութեամբ,
բայց
կէս
ճամբան
կը
զղջայ։
Կը
վախնայ
ու
կը
սանձէ
ակամայ
իր
նօթած
տպաւորութեանց
վազքը։
Ու
բոլորովին
շուարեցնելու
համար
արդէն
կասկածի
գացած
հետաքրքրութիւնները,
մէկ
ոստումով
զգայութիւնները
կը
փոխադրէ
երեւակայութեան
կալուածը։
Տեսէ՛ք,
թէ
ի՛նչպէս
կը
յաջողի
ան
այդ
դժուարին
պատրանքը
փրկել։
«
Կսկիծ
կայ
սրտիս
մէջը
վիրաւոր՝
զոր
արեւին
լո՜յսն
անգամ
չի
բուժեր:
խորունկ
ու
ցաւոտ
մորմոքում
մը
որ՝
ա՜հ,
պիտի
լայնանայ,
երբ
իջնէ
գիշեր։
Կը
հիւծին
ցոլքերն
լոյսին
հեռաւոր,
խարոյկի
մը
պէս՝
որ
վաղ
է
մաշեր…
»։
(«Վերադարձի
երգ»,
«ԾԻԱԾԱՆ»)։
/376/
Տարտամ,
գուցէ
կեղծ
է
այդ
անցեալը։
Բայց
բաւական՝
կտրելու
համար
ներկայի
զգայութեանց
ցաւագին
ու
արիւնոտ
թափը։
Անտեղի
է
դարձեալ
աղուոր
տեսիլքը,
բայց
քաղուածքը
կը
ծածկէ։
Այս
պզտիկ
միջամտութիւնը
կը
հաւասարակշռէ
արդէն
իսկ
քայքայուելու
հակած
զգայնութիւնը։
Կը
հաւատայ
իր
գիւտին։
Ու
ինքզինք
պաշտպանուած
կարծելով
կը
շարունակէ։
Հիմա
աւելի
յստակ
է
շեշտը
ու
աւելի
տիրական՝
մահը։
Ու
խաբելու
համար
մանաւանդ
կարդացողը,
թերեւս
քիչ
մըն
ալ
ինքզինք,
կ՚ըսէ։
«
Ու
պիտի
ապրի՜մ.
վիշտը
նոր
ուժեր
կը
բերէ
յանկարծ
հոգւոյս
սիրավէր,
կեանքին
կը
դառնամ
դեռ
չըրած
գիշեր։
Փուշեր
նետուեցան
օրէ
օր
վէրքիս,
ու
հոն
հեծեծանք
մը
բերին
հովեր.
բայց
սիրոյ
յոյս
մը
կ՚արեւէ
հոգիս
»։
(«Վերադարձ»,
«ԾԻԱԾԱՆ»)։
Բոլոր
այս
շեղումները
կը
փորձուին
եղերական
միամտութեամբ
մը։
Խոստովանանքը
կը
մշուշուի։
Յիշատակ,
աղջիկ,
հով,
սիրոյ
յոյս
բառեր
են,
որոնք
կը
փութան
քիչ
մը
թանձրութիւն
նետելու
պատրանքի
այդ
կտաւին
վրայ։
Ու
այս
եղանակը
յատկանշական
է
իրեն։
Ուրիշ
քերթուածի
մը
մէջ,
«
Մթնշաղներ
»,
բանաստեղծը
նոյն
ճարտարանքը
կը
փորձէ։
Ան
մինակ
մնացած
է
իր
«թախծագին
երազին
հետ».
«…
Թմբիներու
բոյրին
տակ,
նուռիներու
ծաղիկին՝
ա՜հ,
ինչո՞ւ
ես
մընացի
գիրկն
երազին
այս
տրտում
»։
(«Մթնշաղներ»,
«ԾԻԱԾԱՆ»
)։
Գիտէ՞ք,
թէ
ան
սկսած
է
քերթուածը
աղջկան
մը
հետ,
որ
«
Վերջալոյսի
աղջիկն
է
իր
կուսութեան
մէջ
քրքում
…»։
Ինչպէ՞ս
չյիշել
Դուրեանի
«
Թրքուհին
»։
Բայց
երբ
հոն
վճռական
բանաստեղծ
մը
իր
բոլոր
թարմութեանը
մէջ
կը
թօթուէ
իր
զգայնութիւնը
ու
գիւտերն
ու
պատկերները
ոսկի
կայծերու
նման
կը
ցրուէ
/377/
տեսիլքին
շուրջը,
հոս
փափկացած
ծաղիկի
մը
պէս
կը
տեսնէ
զայն
Մեծարենց։
Անոր
հոգիին
մէջ
«ողբագին
քայքայումով
բան
մը
կը
փլի»,
միայն
անոր
անցքին.
«
Դարձիդ
քի՜չ
մըն
ալ
ժպտէ
սա՛
լուսաբաղձ
հիւանդին՝
որ
քիչ
առ
քիչ
կը
մեռնի՜
կառչած
իր
խօլ
յոյսերուն
…»։
Անկեղծ
են
այս
տողերը
ու
անոնց
գոյնը
գրաւիչ
«
Մութը
կ՚իջնէ
հոգւոյս՝
ուր
վաղո՜ւց
գիշեր
է
արդէն.
ըսպասումի
ցայգ՝
ուր
դեռ
չըշողաց
լո՛յսն
երազին
»։
Բառերը
թափանցիկ
են
գրեթէ։
Պէտք
է
միջամտել
դարձեալ
պատրանքով՝
«Հազիւ
քիչ
մը
բոյր
ծըծած
մոռացումին
ես
վարդէն,
նորէն
քեզի՛
կը
դառնամ,
ա՜կն
արեւիս
ոսկեծին»։
Ո՞վ
է
այս
արեւիկը։
Ինչերնո՞ւդ
պէտք։
Մտի՛կ
ըրէք:
«
Լուսնի
պայծառ
տիւին
տակ
պիտի
համրեմ
անդադար
բուստէ
զարկերն
ոգեւոր՝
առոյգ
սիրոյ
երազին.
ա՜հ,
քիչ
մը
լո՛յս,
ժըպի՜տ
մը՝
որ
կեա՜նք
ինծի
պիտի
տար
եւ
փարատէր
լըքումն՝
որ
կը
ծանրանայ
իմ
ուսին։
Եկո՜ւր,
արդէն
կը
մըսի՜ն
հէք
երազներն
իմ
որբուկ,
ա՜լ
յոգնած
եմ
անցնելէն
կածաններէ
մենաւոր,
անձրեւ
կ՚իջնէ
հոգւոյս
մէջ
կը
զգամ
մահուան
սրսըփուք,
ձեռքս
է
պարապ
մընացեր
դատարկին
մէջ
սըգաւոր
»։
(«Մթնշաղներ»,
«ԾԻԱԾԱՆ»)։
Ուշագրաւ
է,
որ
մահուան
մտահոգութիւնները
շօշափելի
կը
դառնան
մանաւանդ
սիրոյ
պահերուն։
Այգերգի
մը
մէջ
անոր
կը
ժպտի
«…
ոսկի
աղջիկն
արշալոյսի
…»։
/378/
Ու
յետոյ,
նկարներ
ու
ձայներ.
«
Պիտի
ըմպե՜մ
բոցն
արեւին,
ճառագայթի՜
եմ
ծարաւի.
պիտի
ծըծեմ
բոյրն
առտըւան՝
հոգւոյս
համար՝
որ
հիւանդ
է.
հոգւոյս
համար՝
որ
կ՚երազէր
գգւոտ
ու
մեղմ
շունչն
հարաւի,
պիտի
ըմպե՜մ
բոցն
արեւին,
ճառագայթի
եմ
ծարաւի
»։
Հոգիէն
աւելի
հիւանդ
է
իր
մարմինը։
Հարաւի
շունչը,
որ
ուրիշ
տեղեր
ալ
կը
յայտնուի,
անոր
գգուանքի,
խանդաղատանքի
զգայութիւններ
կը
բերէ։
Ու
հաւատարիմ
իր
եղանակին,
ան
կը
ձայնէ
արշալոյսի
աղջիկին.
«
Քիչ
մըն
ալ
դու
ժպտէիր,
ա՜հ,
հոգւոյս
համար՝
որ
հիւա՛նդ
է։
Նայուածքի
խաղ՝
որով
դառնայ
աշխարհն
ինծի
ծափ
ու
ծաղիկ.
տարիներով
իմ
երազս
էր
սիրոյ
գարուն
մը
խաղաղիկ։
Քիչ
մըն
ալ
դո՛ւն
ժպտէիր
ա՜հ,
հոգւոյս
համար
որ
հիւա՜նդ
է
»։
Իր
հիւանդութենէն
վախցող
այս
հոգեբանութիւնը
տխուր
անդրադարձ
է
ունեցած
իր
արուեստին
վրայ։
Հսկած
ու
խնամած
է
ամէն
բան
այն
կտորներուն
մէջ,
ուր
կը
զբաղի
իր
ցաւով։
Աւելի
չըսելու,
զուսպ
ըլլալու
ակներեւ
ջանք
մը
վնասած
է
ներշնչումին
ու
զրկած
է
մեզ
գոնէ
մէկ
հատիկ
աւարտած
ու
վերջնական
քերթուածի
մը
վայելքէն,
ուր
մեզի
հաղորդակից
ընէր
իր
սեւ
կրակին։
«
Արեւին
»
տիտղոսուած
իր
քերթուածը
ամբողջովին
նուիրուած
է
պատկերի
մը,
որ
սխրագին
քաղցրութեամբ
պիտի
կրնար
համակել
մեզ
իր
անմիջական
պարզութեանը
մէջ։
Անիկա
արեւին
ուղղուած
պաղատանք
մըն
է։
Ես
տեսել
եմ
պատկերը,
պատերուն
տակովը,
արեւին
նայող
դեղնութիւններուն,
որոնք
փակաչք,
մոմի
պէս
մատները
լարած,
տժգոյն
իրենց
շրթներովը
լոյսը,
բոցը
կը
ծծեն։
Գարնան
մուտքերուն
կ՚ըլլայ
ատիկա։
Շատերը
ա՛լ
պիտի
չտեսնեն
այդ
անեզրը.
«
Հարաւի
մեղմ
ու
լիաշունչ
հովին
հետ,
որ
վաղուց
երազուած
համբոյրի
մը
պէս,
իմ
սիրակարօտ
հոգիս
հեշտանքով
կը
լիացընէ,
/379/
շողա՛,
ո՜վ
արեւ,
շառափներովդ
ոսկեծայր,
մառախլապատ
երկունքիս
մէջ՝
ուր
Մտածումը
կը
դեգերի
ուղեմոլար,
շողա՜,
շողա՜,
բարի՜
արեւ,
հիւա՜նդ
եմ…
»։
Ի՜նչ
մանուածոտ
շրջում
է
ասիկա,
այնքան
պարզ
սկիզբէ
մը
ետք։
Ասիկա
գգուանքին
մէջն
է
բարի
հովին
ու
իր
պատուհանին.
«…
հեղուկ
ծոցին
մէջ
ինկած
խելայեղ
»,
թեւատարած
կը
սպասէ։
Կրնանք
չտեսնել
անոր
«հեշտագալար»
ու
«բոցակապ»
երազը,
որ
ծանրութենէ
զատ
ոչինչ
կը
բերէ
եղերերգութեան.
«Պլլէ՜
զիս
բոցեղէն
ցանցերուդ
մէջ,
ու
օրօրէ՜
ջերմագին,
ու
կիզանուտ
համբոյրիդ
տակ
թող
հոգւոյս
մէջէն
անցնին
կարգաւ
մանուկներն
ընդարմացած։
Մինչեւ
որ
կանգնիմ
նորէն
ու
անցնի՜մ
դարձեալ
տարփանքիս
խանդաղատ
ճամբաներէն»։
Բառերու
այս
տարափին
մէջէն
ի՜նչ
եղերական
է
զարթօնքը
ընդարմացած
մանուկներուն,
որոնք
եղաւ
ինք,
ատենին,
պայծառ
ու
անկնճիռ,
ինչպէս
կ՚ըլլան
հողէն
բուսնող
տղաքը
գաւառներուն.
«Հոգիս
թռչնիկ
մըն
է,
օդ
ու
լոյսի,
երգ
ու
ծիծաղի
կարօտ,
բայց
երգը,
որ
իր
ալուցքէն
կը
թռչի,
անտես
ու
ստուերոտ
սանդուխներու
վրայ
կ՚իյնայ
շնչահեղձ»։
Ահա՛
իրական
զգայնութիւններ,
այսինքն
կուրծքէն
ելլող
շունչին
ծանրութիւնը,
որ
կը
փրթի
փափուկ
դերձանի
մը
պէս,
զոր
վարէն
ձեռք
մը
կը
քաշէ
ու
կը
քաշէ։
Ու
բանաստեղծը
կը
շարունակէ
իր
պաղատանքը։
«Քի՜չ
մըն
ալ
դեռ,
ա՜հ,
շողա՛,
բարի
արեւ,
հիւա՜նդ
եմ
…
/380/
Վերջին
անգա՜մ
մըն
ալ,
դեռ
իրիկո՜ւն
չեղած,
ու,
դեռ
տամուկ
գիշերին
վըհուկը
զիս
չընդգրկած,
վերջին
անգա՜մ
մըն
ալ
փարէ
հոգւոյս
խանդաբորբ
ու
կաթոգին,
հիւա՜նդ
եմ,
բարի՜
արեւ,
շողա՛,
շողա՜…»։
(«Արեւին»,
«ԾԻԱԾԱՆ»)։
Ամբողջ
ոտանաւորը
կը
տառապի
հեւքի
մը
ճնշումին
տակ.
չափի
զգայնութեան
այնքան
սիրահար
տղան
հոս
տէրը
չէ
իր
նախադասութեանց
ու
բառերուն։
Ներքին
զօրաւոր
յուզում
մը
կը
թելադրէ
անոր
չկենալ
ատանկ
թեթեւ
մտահոգութիւններու
առաջ։
Բայց
միւս
կողմէն
խառնուածքին
ամչկոտ
նկարագիրը
կը
մեղմէ
իր
ժայթաքումին
ամբողջ
թափը։
Ու
կ՚ունենանք
քերթուածը,
ուր
փոխնիփոխ
զուսպ
կամ
թեւատարած,
իր
ցաւը
կը
քաշէ
իր
գնացքը,
կաղնիկաղ
կամ
շեշտ,
յաճախ
մոլորելով
«հեշտագին
գինովութեամբ»
մը,
«ըմբոշխնելու»
համար
«անանուն
խտղտանքը
երջանիկ
տիւանդորրին»։
Գրեթէ
այս
է
ամէնը։
Եթէ
հիւանդութիւնը
ուղղակի
չէ
միջամտած
անոր
գործին,
բայց
վճռական
իր
ազդեցութեանը
տակ
ձգած
է
անոր
բովանդակ
ստեղծագործութիւնը։
Անիկա
տուած
է
այդ
գործին
այն
տաք,
սրտառուչ,
գրեթէ
կարմիր
տենդը,
որ
մահուան
գրուածներուն
գրականութիւնը,
ինչպէս
եւ
կեանքը
կը
զատէ
առաջին
իսկ
ակնարկին։
Անոնք,
«երկնքին
որդեգիրներ»ը,
կ՚ապրին
իրենց
օրերը
այնպէս,
ինչպէս
ուրիշներ
իրենց
տարիները։
Անոնք
պարտաւորուած
են
իրենց
դատապարտուած
ջիղերուն
վրայէն
տանիլ
այնքան
յուզում,
որքան
երիտասարդութիւն
ու
այնքան
փափաքներ։
Ու
սարսուռներն
ու
զգայութիւնները,
արցունքն
ու
վայելքները
կը
սպառին
իրարու
ետեւէ,
առանց
անջրպետի,
անցնելու
համար
կարմիր
պողոտաներէն,
որոնք
անոնց
ջիղերը
եղան,
իյնալու
համար
արդէն
սպառած,
արդէն
բարկացած
ու
քայքայուն
ընդունարանին
մէջ,
որ
անոնց
ուղեղն
է
եղած։
Այս
աճապարանքն
է,
որ
անոնց
ամէն
զգայական
երեւոյթները
կը
քաղցրացնէ,
կը
վառէ,
կը
կեդրոնացնէ,
որ
ամիսները՝
օրերու,
օրերը
վայրկեաններու
կը
վերածէ
ու
անոնց
յոյզերն
ու
երազները
բռնկած
խորքի
մը
վրայ,
կարմիր
շուքերու
նման
կը
քալեցնէ։
Ու
ակամայ
կը
յիշեմ
յիմար
երանգը
ժամանակէն
առաջ
գետին
ինկող
/381/
խնձորին,
երբ
իր
ընկերները,
վերը,
ճիւղերուն
կանաչ
համբոյրին
տակ
կը
սպասեն
արեւներուն,
արեւներուն
երկա՜ր
ու
դանդաղ
թափանցումին։
Նախասահմանուածներու
այս
տաքութիւնը
մանաւանդ
տարտամ
մթնոլորտի
մը
պէս
կը
փաթթուի
անոնց
արտայայտութեան
բոլոր
ձեւերուն։
Շունչին
ետեւէն
վազքը՝
անոնց
դեղնած
շրթներուն։
Կարմիր՝
նայուածքը
անոնց
երկար
թարթիչներուն։
Ու
կարմիր՝
վառ
երգը
անոնց
քայքայուած
կոկորդին։
Ու
դիւրին
է
ձեզի
համար
փոխադրել
այս
երեւոյթները
անոնց
տեսիլներուն
ու
բառերուն,
անոնց
ներքին
աշխարհին,
ուր
տեւական
վերջալոյս
մը
կը
պլպլայ
արդէն
սեւցող
խաւարին
վերեւ։
Ահա
թէ
ի՛նչպէս
կ՚ազդուի
Մեծարենցի
գործը
«երկնքին
հիւանդութենէն»։
Աւելի
ետքը
մենք
պիտի
տեսնենք
այդ
կարմիր
ցանցը
անոր
նայուածքին
առջեւ,
ու
այդ
կարմիր
մեղեդին
անոր
ականջի
դուռներուն։
*
*
*
Զգացական
կեանքին
միւս
կարեւոր
բեւեռը,
Սէրը,
դարձեալ
չի
յայտնուիր
հարկաւոր
ներուժութեամբ
անոր
գործին
մէջ։
Ու
ասիկա
հակասութիւն
մըն
է,
երբ
նկատի
ունենանք,
զսպուած
զգայնութիւններուն
մէջ,
այդ
զգացումին
առաջ
բերած
հակազդեցութիւնը։
Սիրել
չգիտցողներն
են,
որ
ամենէն
շատ
խօսեցան
կիներուն
վրայ։
Աչքի
առջեւ
բերէք
դատապարտուած
պատանին,
որ
նոր
կ՚արթննայ
զգացական
աշխարհի
ամենէն
հզօր
խռովքին։
Ան
գիրքերու
մէջ
ու
երազներու
վրայ
տարիներով
փայփայած
է
սրբազան
խորհուրդը
ու
բուրվառ
է
ածած
անոր
կարմիր
պատարագին։
Որուն
մտքին՝
աղջիկները
կը
հիւսուին
մեր
աշխարհէն
դուրս
խմորի
մը
նեարդներէն
եւ
որուն
երեւակայութեանը
վրայ
կինը
կը
պատկերանայ
իբրեւ
«Եդեմ
մը
աստուածաձայն…»։
Անոր
աչքերը
տարիներով
սահեցան
ձեւերու
այն
զմայլելի
անտառումին
վրայէն,
զոր
կը
յօրինեն
մարմինները
կիներուն։
Ու
անոր
հոգին
«մշկենի
բոյսերու»
ալիքին
ետեւէն
ծարաւի
ուրիշ
բոյրի
նման
կ՚երկարի
ու
կ՚երկարի։
Ու
անոր
գիշերներուն
լոյս
կու
տան
նայուածքները
անոնց,
որոնք
իրենց
հրապոյրներուն
ամբողջ
թովչութիւնը
կապոյտ
կամ
սեւ
մանրադիտական
մանեակներու
վրայէն
կը
կախեն
անտարբեր։
Ու
պատանի՜ն,
որ
բազկատարած
«աղապատանք»
կը
դառնայ
անոնց
տեսիլքին
առջեւ
ծնրադիր։
Ու
պատանին,
որ
ինքնանուէր
/382/
պատարագը
կը
դառնայ
անոնց
«կարմիր
կարօտներուն»։
Մեծարենց
չէ
ճանչցած
հիասթափումը,
չէ
ճանչցած
համբոյրին
մոխիրը։
Սպասելի
էր,
որ
զգացումը,
կծկուած
ինք
իր
վրայ,
ինքզինք
հաւաքած,
անդիմադրելի
մղումով
մը
հեղեղէր
գոնէ
արտայայտութեան
միջոցները։
Այն
ատեն
մենք
կ՚ունենայինք
սիրոյ
խորունկ,
անկեղծ,
թափանցող
տաղարաններէն
մէկը,
ինչպէս
պատահած
է
պարագան
Դուրեանի
մօտ։
Այս
ճակատագրական
կուսութիւններուն
անրջանքն
ու
թոթովումները
երբեմն
կը
հասնին
անպատմելի
խորութիւններու
ու
կը
գտնեն
շեշտեր,
այլապէս
անդիմադրելի,
քանի
որ
անոնք
կրկին
աշխարհներու
զգայութիւնները
կը
տանին
իրենց
թրթռուն
գիծերուն
վրայէն։
Անոնք,
այդ
կնքուած
տղա՜քը,
չապրուած
սէրերուն
մշտավառ
խորանները,
երբ
կը
յաջողին
պատմելու
իրենց
կրակին
աստիճանները,
գիտցէ՛ք,
թէ
աւելի
հզօր
ու
արտայայտիչ
պիտի
խօսին
քան
ապրողները,
քան
իրապաշտ
փորձառութեան
մը
յոգնութիւններէն
ու
ձանձրոյթէն
եկող
բառի
ասպետները։
Մեծարենց
զարտուղութեան
մօտ
բան
մըն
է
այդ
տեսակէտէն։
Ոչ
միայն
չէ
տուած
կնոջ
թանձրացեալ
պատկեր
մը,
այլ
մանաւանդ
յայտնի
մտահոգութեամբ
մը
զսպած,
չափաւորած,
վարագուրած
է
իր
երգը,
ինչպէս
ըրած
էր
ատիկա
իր
ցաւին
համար։
Կրնանք
այս
վերապահ
հպարտութիւնը
տեսակ
մը
պատասխան
ընդունիլ
իր
շրջանի
հերարձակ
տարփերգուներուն,
որոնք
այնքան
ախորժով
ու
դիւրութեամբ
գովեցին
ծիծերն
ու
բումբերը
կիներուն
ու
անոնց
հրապոյրներուն
յաւիտենական
ու
մաշած
օրհնութիւնները
անպակաս
ըրին
իրենց
բերաններէն։
Բայց
ասիկա
փակագիծ
մըն
է
ու
չի
բացատրեր
երեւոյթը։
Անոր
խառնուածքը
դարձեալ
իր
միջամտութիւնը
նետած
է
անոր
յուզումներուն
բազմատանջ
լարերուն։
Ու
ազնուական
արուեստագէտի
անոր
բնազդը
առաջնորդած
է
անոր
սիրտը
կիներէն
աւելի,
որոնք
ի
վերջոյ
անցնող
ծուխէն
աւելի
չեն
արժեր,
դէպի
անանուն,
չայցուած,
չկասկածուած
հսկայ
գեղեցկութիւնները
իրերու
եւ
ձեւերու
աշխարհին։
Բայց
հաճոյք
է
ինծի
հաւաքել
իր
գործին
մէջ
տարտղնուած
այս
զգացումին
քանի
մը
կարեւոր
թելերը։
«
Ծիածան
»ը
ունի
«
Սիրերգ
»
տիտղոսուած
երկու
քերթուածներ։
Անոնցմէ
մէկը
գոհար
մըն
է
գիշերային
ապրումի,
լուսնկայ
լոյսով.
/383/
«Գիշերն
անոյշ
է,
գիշերն
հեշտագի՜ն,
հաշիշով
օծուն
ու
բալասանով.
լուսեղէն
ճամբէն
ես
կ՚անցնիմ
գինով՝
գիշերն
անոյշ
է,
գիշերն
հեշտագի՜ն…։
Համբոյրներ
կու
գան
հովէն
ու
ծովէն,
համբոյր
լոյսէն՝
որ
չորս
դիս
կը
ծաղկի,
այս
գիշեր
Տօն
է
հոգւոյս՝
Կիրակի,
համբոյրներ
կու
գան
հովէն
ու
ծովէն»։
Պա՜հ
մը,
այնքան
շատերուն
մէջէն,
բայց
տրուած
մա՛նաւանդ
ամենէն
խուսափուկ
նրբերանգովը,
որ
մութին
ու
լոյսին
մէջտեղերը
կը
թափառի։
Բայց
տրուած
մանաւանդ
գգուանքի
պէս
մորթին
վրայէն
քալող
քաղցրութեամբը
գիշերուան
մեծ
համբոյրին։
Հոգեկան
վիճակ
մը,
շատ
մօտիկ
գինովութեան։
Հաշիշ
կայ
օդին
մէջ
ու
բալասան
է
մութին
մեծ,
անսահման
փաթաթը
սրտերու
վէրքին։
Ու
հեշտութիւն
է
այս
տօնական
գիշերուան
մէջ
քալել
լոյսերուն
վրայէն,
«լուսեղէն
ճամբէն»։
Ու
հեշտութիւն
է
դարձեալ
հովին
երկննալ,
թեթեւնալ
ու
հալիլ.
«Բայց
լոյսն
իմ
հոգւոյս
քիչ-քիչ
կը
մաշի՜,
շրթունքս
են
ծարաւ
միակ
համբոյրին
…»։
Չենք
գիտեր,
ինչո՞ւ
այս
ծարաւը,
այսպէս
անակնկալ,
սուր
գիծի
մը
պէս,
երբ
բանաստեղծը
մեծ
կեանքին
սահմանները
կը
հասնի
լուսեղէն
ճամբաներէն։
Քերթուածը
կ՚արժէ
իր
զմայլելի
երաժշտականութեանը,
իր
կիսաստուեր
ու
շլացիկ
պայծառութեանը
ու
գրեթէ
տարաշխարհիկ
քաղցրութեանը
համար։
Սիրե՞րգ։
Ապահովաբար
ո՛չ։
Միւսը
ձախորդ
նմանութիւն
մըն
է
իր
շրջանին
այնքան
առատ
սիրերգներու,
հասարակ
ոտանաւոր
մը,
որուն
տակ
հաճոյքով
ստորագրէր
պիտի
մէկը
այդ
օրերու
համբաւներէն,
Մ.
Ուղուրլեան
մը,
օրինակի
համար,
կամ
Վարդգէս
մը։
Զգացումներ
պատմելու
համար
այնքան
ժլատ
իր
լեզուն
կ՚ազատի
իր
անձկութենէն,
իր
կապանքէն,
երբ
կը
կանչուի
սիրականին
պատկերը
ձեւելու։
Բառերը
կը
սահուննան,
կը
տաքնան,
գոյն
ու
կորով
կը
հագնին։
Ու
մեզի
համար
կարելի
կ՚ըլլայ
տեսնել՝
գունէ
վայելչագեղ
նկարը,
որուն
յարդարումին
համար
ան
պիտի
չխնայէ
ամբողջ
/384/
հարստութիւնը
իր
երանգապնակին։
Բայց
հոս
գործ
ունինք
արդէն
բանաստեղծին
հիմնական
առաքինութեան
հետ։
Ան
նկարիչ
է
ծնած։
Ու
ան
զգացումները
իբրեւ
գոյն
տեսնելէ
ետք,
փափաքները,
ներքին
երեւոյթներն
ալ
դուրս
պիտի
տայ։
Ահա՛
օրինակ
մը
ձեզի.
«Կէս
գիշերուան
բուրումնալից
վարդերով,
որոնք
գինով
ցօղ
ու
շաղի
կը
սպասեն,
պիտի
հիւսեմ
մանեակ
մը
նուրբ
շուրջն
սպիտակ
պարանոցիդ.
եւ
այգուն
պիտի
գտնես
ցօղուած՝
վարդերն
այդ
անոյշ՝
իմ
արցունքիս
ցօղերով»։
Ինչո՞ւ
չենք
համոզուիր
արցունքով
ցօղուած
այս
վարդերուն
արժէքին,
երբ
անոնք
հարազատ
իրականութենէն
կու
գան
ու
բեռնաւոր
են
կէս
գիշերուան
բուրմունքներով։
Ինչո՞ւ
չենք
հաւատար
անկեղծութեանը
այդ
արցունքին,
որ
մանեակին
վրայ
իր
կայլակները
ցօղի
պէս
պիտի
շարէ։
Վասնզի
բանաստեղծը
չէ
լացած։
Վասնզի
բանաստեղծը
վարդեր
է
փրցուցած
կէս
գիշերին
ու
իր
մատներուն
վրայ
զգացած
է
աննիւթ
քաղցրութիւնը
ծաղիկներու
հոգիին։
Անոնցմով
մանեակ
է
ձեւած։
Բայց՝
որո՞ւ։
—
Սպիտակ
պարանոցի
մը։
Ասիկա
մտաւոր
պատկեր
մըն
է,
լուսաւոր
ու
անգայտ
բառ
մը,
որ
չի
դիմանար
վարդերու
բեռին.
«Ու
օր
մըն
ալ,
երբ
թարշամի
քայռն
այդ
ծաղիկ
անուրջին,
պիտի
հիւսեմ
նոր
նարօտներ
ոսկելար,
անոր
յուշքին
տեղ
բոսոր,
իմ
համբոյրիս
բոց
ու
բուրեան
վարդերով»։
Ուշադրութիւն
կ՚ընէ՞ք
բառերուն։
Կամ
գոյն
են
անոնք,
կամ
վերացում։
Քալած
ենք
քերթուածին
մէջ
ու
դեռ
չենք
դողացած։
Բայց
պատկերները
կը
ճոխանան,
վարդերը
բուրեան
բոցերու
կը
վերածուին
ու
անուրջները
ծաղիկ
կը
բանան։
Ու
համբոյրներ,
կարմիր
ու
մանաւանդ
անսoսափ,
որոնք
կը
վազեն
ոսկելար
նարօտներ
հիւսելու։
Բանաստեղծը
աչքերուն
ճնշումին
տակն
է,
նոյնիսկ
երբ
պատկերը
արդէն
մտքին
է
վերցուած։
Կարծես
մոռցած
է
սիրտը։
Ու
զայն
պատ/385/մելու
տեղ,
իր
երանգապնակին
կենդանութիւնը
կ՚աշխատի
ցուցադրել
մեզի։
Ու
դեռ
չի
բաւեր
ասիկա։
Մտիկ
ըրէք.
«Երազանուրբ
ձիւնաթորմի
ձեռքերուդ
պիտի
բերեմ
մեղեսիկէ
մատնիներ՝
ու
քօղէքներ
արեւակէ.
եւ
երբ
անոնց
ցոլքը
մարի
աննշոյլ,
տենչանքներուս
բազմերանգ,
բոցով
զանոնք
պիտի
վառեմ
անդադար»։
Ա՜խ,
այս
խենթ
տղա՛ն,
որ
մատներուն
միսը
խմելու,
տաքուկ
ձիւնի
պէս
այդ
ձեռքը
իր
բերնին
կրակին
տակ
հալեցնելու
տեղ,
գոհար
ու
ոսկի
կը
նետէ
անոնց
վրան։
Ու
պիտի
սպասէ,
որ
դալկանան
մետաղները,
—
ի՜նչ
համբերութիւն,
Տէ՛ր,
—
որպէսզի
անոնց
մարմրուքը
դարմանէ
իր
բազմերանգ
տենչանքները
անոնց
սիրոյն
այրելով։
Պէ՞տք
է
յիշեցնել,
թէ
Պոլիսը
Արեւելք
է։
Ու
բաղեղուն
պատշգամներուն
ստուերէն
ներս
աղջիկները
իրենց
փոքր,
«երազանուրբ»
մատները
կը
զարնեն
նախնական
գործիքներու
պարզուկ
թելերուն։
Քերթուածը
չի
խօսիր
նուագին
վրայ,
բայց
«…
Լարերուն
տեղ
վինին
հինաւուրց
պիտի
դնենք
արծաթ
թելերն
ըղձանքներուդ՝
որոնք
յաւէտ
պիտի
թրթռան
տրոփումներովն
իմ
սրտիս»։
Վերջապէս։
Բայց
ի՞նչ
տժգոյն
է
այս
միջամտութիւնը։
Սիրտ
ըլլալէ
աւելի
անոր
ստուերը՝
որ
իր
տրոփովը
դողդղալ
պիտի
տայ
ըղձանքներու
արծաթ
թելերը։
Հազիւ
կարելի
է
մտապատկերել։
Զգա՞լ.
երբե՛ք։
Եւ
սակայն
ան
պիտի
հանէր
իր
կուրծքէն
թարմ
ու
դժբախտ,
ճեղքուած
իր
սիրտը,
այդպէս
արիւնոտ,
այդպէս
մռայլ,
նորօրինակ
բաժակի
մը
պէս
նետելու
անոր
ոտներուն։
Պատկերը
աւարտած
է
ու
աղջիկը
ոտքի.
«Գինով՝
դիւթիչ
բուրմունքներէն
ծաղիկներուն
ըզգլխիչ»։
(Ա՜խ,
այդ
սոսկալի
շրջանը,
որ
բառերը
մաղէն
կ՚անցընէ
ու
օծաջուրի
գեղօրներուն
մէջ
փնջած
կը
պահէ
կարծես,
որպէսզի
չթոռ/386/մին,
որ
հոմանիշները
հոմանիշներուն
կը
պսակէ
ու
մէկ
տողի
մէջ
երեք
հատ
աւելորդ-ածական
կը
տեղաւորէ).
«Ո՜վ
դիւթանոյշն
իմ
սրտիս,
պիտի
յածինք
միասին,
ընթադրելով
բոյս
ու
ծաղիկ
ու
դալար,
ու
լալով՝
լոյսի
արծաթ
անձրեւին
տակ
բուրումնացան
մահն
անոնց,
պիտի
յածի՜նք,
ու
ծոցին
մէջ՝
թաւուտքներու
կիսաթափանց
գիշերներուն,
Ո՜վ
երազին
իմ
աղջիկ»։
(«Իղձեր»,
«ԾԻԱԾԱՆ»)։
Ապահովաբար,
մինակ՝
ուրիշներուն
պէս
ըրած
ըլլալու
համար
չէ,
որ
աղջիկ
մը
ու
տղայ
մը
այսպէս
պտըտին
պիտի,
կոխոտուած
կանաչին
մահը
լալու։
Ու
պիտի
թափառին
թաւուտքէ
թաւուտք,
խելոք
ու
զարդարուն՝
արծաթ
անձրեւովը
լոյսին։
Ո՞վ
կը
հաւատայ
այս
երազին։
Ո՞րն
է
այն
տղան,
որ
իր
թեւը
կրակէ
դողդոջ
սիւնի
մը
պէս
պիտի
չերկարէր
բարակ
մէջքերուն
ու
պիտի
չքաշէր
վարդերով
պսակաւոր
կուրծքերը,
մանեկուած
ու
ձիւնոտ
պարանոցները
իր
բերնին
ու
մազերուն
համբոյրին։
Քերթուածը
աւարտած
է։
Բայց
մեր
սիրտը,
ինչպէս
իրը,
կը
մնայ
հանդարտ։
Վասնզի
մտքով
յղացուած
ու
մտաւոր
տարրերով
միայն
ոտքի
կեցող
կառուցում
մըն
է։
Ասիկա
պատահական
ձեւ
մը
չէ
անոր
զգացական
գործունէութեան։
Ընդհակառակը,
յաճախադէպ
եղանակ
մը,
որ
բանալին
իսկ
կու
տայ
անոր
զգայնութեանը
խորհուրդին։
Ան
ամէն
բանէ
առաջ,
ձեւերու
կախարդ
որսորդ
մըն
է,
որ
հաւասար
խանդաղատանքով
կը
մօտենայ
իրերու
բոլոր
ստեղներուն։
Որ
մանաւանդ
իր
հոգիին
լայն
մէկ
երեսովը
կը
լարուի
իրերուն
թաքուն
ու
անանուն
գեղեցկութիւններուն։
Որ
ձայները
կը
բռնէ,
երբ
անոնք
բուրումի
մը
պէս
կը
քակուին
երկրին
հազարաւոր
սրտերէն։
Այս
խմորէն
բանաստեղծի
մը
համար
կինը
քիչ
տարրերով
կը
տարբերի
իրերուն
այլապէս
բարդ,
այլապէս
խռովիչ
յօրինուածքէն։
Ան,
որ
«ծառերը
աղօթող
քահանաներու»
նման
կը
կեցնէ
վանքերու
բակին,
կամ
«ստուերներուն
յակուրջի
օրօրել»
կու
տայ,
աշխարհին
կը
նայի
նորօրինակ
ճարտարա/387/պետի
մը
գիծէ՜
նայուածքովը։
Ու
կրնայ
մոռնալ,
թէ
ոստոստուն
ու
թեթեւ
պատկերին
տակ
աղջիկ
մը
մարմնին
կը
դառնայ,
այլապէս
բարդ,
այլապէս
գեղեցիկ
ու
սրտառուչ
ձեւերու
փոթորիկը
կը
բռնկի։
Թէ
ժպիտը
գիծերու
ոլորք
մը
ըլլալէ
աւելի,
ներսէն
դուրս
նայող
կրակի
մը
արձագանգն
է
երեսին
վրայ։
Թէ
վերջապէս
աչքէն
ինկող
գիծը
չունի
աւելի
բարձր
առաքինութիւն
մը,
քան
ըլլալը
աղբիւր
եւ
ուղի՝
հեշտանքի
եւ
քաղցրութեան։
Տակաւին՝
կարելի
պիտի
ըլլար
վերցնել
«ԾԻԱԾԱՆ»էն
հոս
ու
հոն
ցրուած
տողեր,
որոնք
քերթուածին
մեծ
մարմինին
վրայ
գոհար
գիծերու
պէս
կը
սիրեն
փայլիլ,
բայց
տկար
կը
մնան
ազատելու
համար
իրենց
լոյսերուն
նիհարութիւնը
շրջապատին
զգլխիչ
հրթիռներէն։
Անոնք
ո՛չ
նոր
երանգ,
ո՛չ
ալ
տաքութիւն
կ՚աւելցնեն
այս
պատկերին։
Երկրորդ
հատորով
զգայնութիւնը
դարձեալ
անփոփոխ
կը
ներկայանայ։
Նոյն
պատկերուն
նայուածքը,
նոյն
զգայուն
ականջը։
Բայց,
եթէ
խորքին
մէջ
բանաստեղծը
կը
մնայ
հաւատարիմ
ինքզինքին,
արտայայտութեան
մէջ
ան
կը
մօտենայ
կատարելութեան։
Եթէ
իր
սիրտը
զուսպ
ու
ամչկոտ
է
միշտ,
իր
բառերը
վերջնական
գոյնը
կը
բերեն
ու
տեսիլքները
քանդակի
պէս
կը
լեցնեն
մեր
աչքերուն
առջեւ։
Ու
պահերը
աւելի
ամփոփ,
բայց
աւելի
ամբողջ։
Բանաստեղծը
գիտէ
մոգական
գաւազանով
քաշել
կախարդ
շրջանակը,
ուրկէ
ներս
կը
դառնայ
ձեւին
հրաշքը,
մինչեւ
որ
խորհուրդի
կամ
պատկերի
կը
վերածուի։
Ահա՛
օրինակ
մը
ձեզի.
«Թոյլ
շրշիւն
մը,
յետոյ
բոյր
մը
մշկենի.
եւ
յամրագին
գիրքը
ձեռքէս
կ՚իյնայ
վար»։
Ո՞վ
կը
կարծէք
որ
կ՚անցնի։
—
Երազներու
պերճուհին։
Մարդ
կը
վարանի
ծիծաղիլ
այս
տարօրինակ
մտայնութեան
ու
մանաւանդ
բառին
հասարակութեան
վրայ։
Բայց
անմիջապէս
ներքին
պատկեր
մը
կու
գայ
փրկել
պերճուհի
այդ
գռեհկութիւնը.
«Ու
կը
փոթի
երազն
հոգւոյս
մեղմավար»։
ու
երբ
«…
ալիք
մը
թեւը
բացած
կը
վազէ
գրկել
ափունքն
իղձիս
ոսկի
աւազէ»։
/388/
մոռցած
ենք
արդէն
երազներու
պերճուհին,
որ
վիրաւորած
էր
մեր
ականջը
ու
կը
նետենք
նոյնիսկ
անգոյն
ու
ներքինի
բառը,
իղձը,
որ
ոչինչ
կ՚ըսէ
հոս։
Թեւ
բացող
ալիքը,
որ
ոսկի
ափունքներ
կ՚երթայ
գրկելու,
հարազատ
ու
նկարչագեղ
արտայայտութիւն
մըն
է,
որ
նայուածքի
ճամբորդութիւնը
կը
գծէ
հոգիէն
ներս.
«Ո՜վ
քաղցրութիւնը
նայուածքին
իր
ծաղիկ.
ո՜վ
պերճութիւնը
գընացքին
իր
հըպարտ.
ճամբուն
վըրայ՝
իր
քայլերուն
հետքը
վարդ՝
ուր
հեշտօրէն
կը
յածի
դեռ
իմ
մենիկ
սիրտըս՝
բո՜ց
մը՝
մըթընշաղին
մէջ
անհետ…»։
(«Վայրկեան»,
«ՆՈՐ
ՏԱՂԵՐ»)։
Միշտ
գիծ
պիտի
տեսնէ
այս
տղան։
Ու
հաստատուն
ձեւերու
տեղ
պիտի
սիրէ
թափառիլ
ստուերներուն
ետեւէն։
Բայց
պատկերները
աւելի
որոշ
կը
դառնան,
ու
գիծերը
աւելի
ամուր
կը
կոխուին։
Ըսի
արդէն,
որ
«ՆՈՐ
ՏԱՂԵՐ»ը
անոր
զգայնութեան
մէջ
արտայայտութեան
նոր
շրջան
մը
կը
յայտնէ։
Բայց
հիմնական
փոփոխութեան
մասին
չէ,
որ
կը
խօսիմ։
Միսաք
Մեծարենց
չսիրած
մեռաւ
ու
անոր
սիրային
քերթուածները
չազատեցան
մտքին
մշուշէն։
Ուրիշ
ոտանաւորի
մը
մէջ,
«Անդարձ»,
ան
կարելի
պատեհութիւնները
ունի
իր
սիրտը,
յոյզերուն
ամբողջ
կծիկովը,
եւ
սիրականը,
անոր
մարմինին
ու
հոգիին
բոլոր
կախարդութեամբը
տեսանելի
ընելու։
Բայց
ինչպէս
միշտ,
հոս
ալ
կը
վախնայ
անոր
հետ
դէմ
դիմաց
մնալէ։
Ու
մենաւոր,
«ապրիմ-մեռնիմ»
մը
ձեռքը,
կ՚իյնայ
իր
սիրոյն
ճամբան.
«Լուսնի
լոյսը
ծառերէն
ծաղիկի
պէս
էր
կախուեր»։
Դիտեցիք
հարկաւ,
որ
լուսնկայ
գիշերները
միշտ
շրջանակը
պիտի
տան
իր
երազանքին։
Ու
մեզի
համար
դիւրին
է
տեսնել
անոր
հոգին,
որ
մահուան
հեռաւոր
ճնշումէն
խռովուն՝
պիտի
աճապարէ
կեանքէն
գողնալու
նուիրական
սարսուռը,
քանի
դեռ
ուշ
չէ։
Ու
գիշերը
տարփագին
զգացումներու
մեծ
վառարանն
է
մէկու
մը
համար,
որ
ցերեկէն,
լոյսէն
պէտք
ունի
փախչելու,
պահելու
համար
անդարման
դալկութիւնները
ու
անդարման
արգահատանքը,
որոնք
հիւանդներու
ոտքերուն
ու
երեսներուն
կը
նետուին։
/389/
Ու
դողդոջ
շրթունքներուն
անարիւն
ու
բարակ
աղապատա՜նքը՝
որ
մութին
վրայ
ոսկի
ու
անտես
բխում
մը
կը
դառնայ։
Ու
գիշե՜րուան
մէջ,
խարխուլ
մարմինին
երջանիկ
սքօղումը,
որ
խորքերն
ու
վէրքերը
կը
գոցէ
ու
կը
լարէ
զայն
անհուն,
անխուսափելի
պատրանքին.
«Ա՜հ,
լըսէի՜ր,
տերեւին
հովը
ինչե՜ր
կը
հծծէր։
«Կը
սիրէ՛
զիս,
չի՛
սիրեր,
քի՜չ
մը,
բընա՛ւ,
…
տարփագի՜ն…»։
Մէկիկ-մէկիկ
փետտեցի,
գաղձերուն
հետ
ձանձրոյթիս
եւ
արիւնող
փուշին
հետ
սրտիս
մխուող
թախծանքին»։
Ներքին
տագնապը
ի՛նչպէս
կը
փրկէ
այս
խաղին
մանկունակ
հասարակութիւնը։
Որքա՜ն
ճիշդ
է,
որ
բառերը
պարապ
ու
անգոյն
բաժակներ
են
գրեթէ
միշտ
ու
թանկ,
ու
բիւրեղ
կը
դառնան
նայելով
հեղուկին,
որ
անոնց
պատերը
կու
գայ
գրկելու։
Բանաստեղծը
տարուած
է
խազին
խորունկ
ճնշումէն
ու
չի
հսկեր
իր
նախադասութեան։
(Ճշմարիտ
յուզումը
երբեմն
իր
ճամբան
կ՚ընէ
թուղթին
վրայ,
զարտուղի
գիծերով։
Հարկ
չկայ
իրար
անցնելու։
Լեզուն
միշտ
միջոց
մըն
է,
երբեք
նպատակ։
Վա՜յ
այն
արուեստագէտին,
որ
հակառակը
կը
մտածէ)։
«Ինչպէս
կրկնեմ
բարբառը
երիցուկին
մարգարէ,
h՜էք
ծաղիկ,
զոր
խեղդեցի
վայրկեանի
մը
մէջ
անյոյս՝
ուր
ձեռքիս
մէջ
կը
սուրար
ձեռքիդ
երազն
համպարէ»։
Ու
կը
սպասենք,
որ
ձեռքերէն
ետք
սրտերը
մօտենան
իրարու
ու
երազին
տեղ
սրբազան
պահը
յաղթէ
վերջապէս։
Բայց
ո՛չ։
Ան
մոռցած
է
արդէն
պատկերը
ու
կը
թափառի
լեզուով
ու
մտքով.
«Ինչպէս
կրկնեմ
տաղերը
նարկիսներուն
ու
վարդին,
ու
վիպերգը՝
կեռասէ
բադրոններուն
վրայ
ձյունող
ճերմակ
բուրեան
շափրակի
փաթիլներու
մեղեդի՜ն»։
Ան
չի
կրնար
խելօք
կենալ
ու
անտարբեր
անցնիլ
արտաքին
աշխարհի
հրաշքներուն
առջեւէն։
Ու
անոր
ականջները
շատ
աւելի
զգայուն
կը
մնան
ինկող
թերթերու
մեղեդիին,
երբ
կը
վարանին
«ըմբոշխնել»ու
աղջկան
կուրծքէն
ելլող
ու
իջնող
կախարդական
կշռոյթը.
/390/
«Շամանդաղին
մէջ
թել-թել,
կ՚իյնայ
ջրցայտքն
անտարբեր.
լուսնի
լոյսին
կ՚երկարին
առուակի
զոյգ
մը
թեւեր,
ու
շրջավայրը
կ՚ըլլայ
աղապատանք
մը
տարփոտ»։
Այս
շեղումները
աւելորդ
անգամ
մըն
ալ
կը
մատնեն
անոր
հակումներուն
հիմնական
գիծը,
անոր
անսրբագրելի
տկարութիւնը
իրերուն,
մեր
խօսուն
ու
անբարբառ,
մեր
մեծ
ու
պզտիկ,
ո՛վ
գիտէ,
երջանիկ
եղբայրներուն
հանդէպ։
Ու
բոլոր
զօրաւոր
զգայնութիւններու
նման,
այս
լքո՛ւմը
բնութեան
հրապոյրներուն
դիմաց
մեզ
կը
համակէ
իր
անկեղծութեանը,
խորութեանը,
քաղցրութեանը
համար
ու
կը
մոռնանք
միւսը,
կինը,
որուն
պատկերին
համար
ճամբայ
էինք
ինկած.
«Ճամբուն
վըրայ
կը
կրկնէ
աղբիւրն
անվերջ
հեքիաթներ,
գուռն
հիացիկ
մանուկի
աչքի
մը
պէս
է
բացուեր.
ջրարբքին
մէջ
կ՚ուրուագրէ
լուսինն
աղջկան
մը
պատկեր»։
Շրջավայրը
ամբողջ
է
հիմա
ու
պատրաստ
սրբազան
տեսիլքին։
Բանաստեղծը
կը
նայի
չորս
դին
ու
հելլենական
պայծառութեամբ
ու
աստուածուհւոյ
մը
նման՝
«Թաւուտին
մէջ
թեւաբաց,
ահա՜,
տեսիլդ
է
կայներ».
պէտք
է
կենալ։
Ու
պէտք
է
նայիլ.
«Այծտերեւին
հոտեւան
մատներն
ձեռքըդ
կը
շոյեն.
ու
տերեւներ
վեհերոտ
կու
տան
իրենց
համբոյրներ:
Մառախուղով
կը
լենայ
հին
շրջագիծն
երազիս,
ուր
ամբարձիգ
մարմինիդ
հըպարտ
շուշանն
է
կեցեր»։
ու
ահա
նուիրական
արկածը,
պէտք
է
ծնրադրել
ու
ըսել.
«Հոգւոյդ
կարմիր
կարօտին,
ա՜հ,
պատարագ
ըրէ
զիս»։
Ա՛յսքան։
Ուրիշ
բաներ
լսելու
համար
պէտք
պիտի
ըլլար
առնել
հիւանդ
տղան
այդ
գետնամած
խոնարհումէն։
Պէտք
պիտի
ըլլար
անոր
կուրծքին
տակը
դնել
ուրիշ
միսով
կազմուած
սիրտ.
/391/
«Ապրիմ–մեռնիմ
մը
ձեռքըս՝
նորէն
դաշտերն
ես
ինկայ,
ու
տենչանքնե՛րըս
գրկած
լացի
մարմինդ
ըսպիտակ.
դարձիս՝
ճամբան՝
սառե՜ր
էր՝
տամուկ՝
լոյս
ու
լուսինկայ…»:
(«Անդարձ»,
«ՆՈՐ
ՏԱՂԵՐ»)։
Ու
անվերադարձ
այս
փախուստը,
պզտիկ
խնամքով
մը
բանաստեղծութեան
գոհարներէն
մէկը
պիտի
դառնար։
Հոն,
կառուցման
ապահով
տաղանդ
մը
խարիսխ
ու
առէջներ
կը
նետէ
ու
յարդարումի
աննման
բնազդ
մը
պահ
մը
ու
շրջանակ
կը
ճարէ
այս
ստեղծումին։
Եթէ
քերթուածը
մեզ
չի
յուզեր,
երբ
արդէն
պատրաստ
էինք
ատոր
(ու
մեր
սիրտը
պզտիկ
շարժէ
մը
ետք
վար
կը
քաշուի),
բայց
կը
կախարդէ
մեր
աչքերը։
Տեսողական
տաղանդի
այս
շեշտուած
ուժգնութիւնը
գերակշիռ
պիտի
մնար
անոր
մէջ,
զգացական
տարրերուն
դիմաց։
Հոս
է,
որ
կը
ճշդուին
տարբերութիւնները։
Տուէ՛ք
զգալու
ալ
համապատասխան
խորութիւն,
ու
բանաստեղծը
պիտի
աւելնայ
մեր
գրականութենէն,
մտնելու
համար
տիեզերական
արուեստէն
ներս։
Այնպէս,
ինչպէս
որ
է,
ան
կը
բաւէ
իր
տեւական
կեանքին
համար։
Տարտա՛մ,
անշուշտ,
կնոջ
այս
պատկերը,
որուն
կարելի
չըլլար
երկու
հատորներէն
քիչ
մը
խորք
ու
մարմին
ճարել։
Տարտա՛մ,
այս
զգալու
ընդունակութիւնը,
որ
ապրումի
դիմանար։
Սէրը
անոր
մօտ
գրեթէ
անծանօթ,
օտարական
գոյութիւն
մըն
է
կարծես,
որ
ուրիշ
շատերու
հետ
տեւական
կու
գայ,
միշտ
անակնկալ
պահերու։
Անիկա
կ՚այցելէ
բանաստեղծին՝
լիալուսնին,
կամ
հովոտ
սեւութիւններուն,
կապոյտ
երազանքին
կամ
անորոշ
ըղձաւորութեան
վայրկեաններուն։
Բայց
միշտ
թեւաւոր։
Միշտ՝
ազատ
միսին
ծանրութենէն։
Ու
անիկա
կը
նմանի
մեռած,
բայց
գեղեցիկ,
իր
ձեւին
լիութեանը
մէջ
շրջագայող
երիտասարդ
մեռելին։
Կը
պատահի,
որ
բանաստեղծը
տեսիլքի
տեղ
ապրումի
յիշատակ
մը
ուզէ
ոգեկոչել։
Այն
ատեն
ան
դարձեալ
հեռու
կը
մնայ
իրական
մարմիններուն
ծանր
ու
համակող
հրապոյրներէն։
Ան
անընդունակ
է
լեցուելու
միսերուն
գաղջ
կորութիւններովը։
Անոր
պիտի
չխօսի
ճերմակ
փայփայանքին
ծաւալուն
սարսուռը,
երբ
դողահար
մատներուդ
տակ
միսերը
կը
հալին
կարծես
ու
աչքերուդ
առջեւ
անոնց
աչքերը
քեզ
խմել,
հատցնել
կ՚ուզեն։
Մտքի
մշտապէս
նոյնը
մնացող
վարժութեամբ
մը,
բանաստեղծը
կը
խանգարէ
իրականութեան
գիծերուն
առաձիգ,
բայց
հաստատուն
շէնքը,
կը
սրբէ
պատկերէն
ինչ
որ
մնացած
կրնար
ըլլալ
/392/
մասնաւոր
դիտողութիւններէն.
ու
երեւան
կը
բերէ
երազին
եւ
իրականութեան
մէջտեղ
ծփացող,
բայց
սեռ
չունեցող,
գեղեցիկ,
բայց
արիւնէն
քամուած,
բայց
արձաններուն
զմայլելի
ձեւովը
հարուստ
նկար
մը
կնոջ։
Ըսի
ձեզի,
թէ
Պոլիսը
Արեւելքն
է։
Տեսէ՛ք
զայն
տիվանի
մը
ստուերոտ
խորքին
մէջ,
գունատ
բարձերու
մետաքս
ալիքին
վրայ
ընկողմանած։
Ու
թող
սպասէ,
որ
ծաղիկներ
դրուին
իր
երեսներուն.
«Տրցակ
մը
հուսամ
ու
տրցակ
մը
ուրց
բե՛ր,
ձեռքերովըդ
դի՛ր
զոյգ
քունքերուս,
խուցիս
մէջ
ցանէ՛
իւղեր
հինաւուրց:
Դափը
ձեռքս
առնեմ
նորէն
այս
գիշեր,
ու
ձիւն
լոյսին
հետ
հոգւոյս
ցըրցըքնէ՝
բամբիռի
ծափեր,
վարդի
թերթ
ու
շե՛ր։
Մեծարենց
այն
բանաստեղծն
է,
որ
շարժուն
տարրերով
պատկեր
է
տուած։
Ահա
եկած
է
ան,
աղջիկը,
կինը,
էգը,
ո՛րը
որ
կ՚ուզէք։
Բանաստեղծը
կը
շեղի
հասարակաց
եղանակներէն։
Փոխանակ
դանդաղ
գրականութեամբ
մը
անոր
երեսները,
աչքերը
ու
մարմինին
շէնքը
յօրինելու,
ու
անոր
շուրջը
կաքաւող
բոյրերուն
նուաղումներն
ու
բռնկումները
ներկայացնելու,
կը
նետէ
զայն
անմիջապէս
ոտքի։
Ու
արեւելեան
վեհապետի
մը
պէս,
որ
իր
գահոյքէն
կը
հետեւի
անտարբեր
ձեւերու
այս
ցրցքնումին,
կամ
խոնարհ
գինովին
նման,
որ
կապելայի
մը
գարշանքին
ընդմէջէն,
իր
կերպովը
դարձեալ
կը
հետեւի
ձեւերու
այս
ցրցքնումին,
բանաստեղծը
առանց
ճիգի
կը
վերադառնայ
մտքովը
հեռաւոր
իր
գիւղակին։
Ան
կը
մտնէ
տարտամօրէն
լուսաւոր
սենեակին
մէջ
մատղաշ
հարսնացուին,
որ
հարսի
քօղը
առնելէ
առաջ
վերջին
անգամ
մըն
ալ
կը
լարէ
աղջիկի
իր
պզտիկ
մարմինը
ու
կը
դառնայ
ետ
ու
առաջ,
մինչեւ,
որ
իր
գիծերուն
շէնքը
տարտղնի
կամաց-կամաց
ու
թրթռուն
ձեւերուն
դաշնակութիւնը
քաղցր
յուզումով
մը
թափի
ինքն
իրեն։
Ու
դարձնէ
զայն
նորէն,
աւելի
արագ,
երբ
մազերը,
փունջ–փունջ,
տարօրինակ
ծաղիկներու
խարտեաշ
ցողուններուն
նման
թեւ
զարնեն
անոր
գլուխին
ոսկի
ուղեղէն.
ու
մարմինին
խորանէն՝
հոտերը,
ու
«Բուրեան
շոգիներ
յամպար
ու
մուշկի»,
/393/
թէֆարիկն
ու
վարդի
ջուրը
վազեն
իրմէն
դուրս,
մինչեւ
որ
զարդոսկիներու
երգին
ու
«բազմաճաճանչ»
կրակին
մէջէն
աղջիկը
վերածուի
թրթռուն,
համագրաւ,
աննիւթ
համբոյրի
մը։
Ասիկա
ընտանի
տեսիլքն
է
անոր
մանկութեան։
Ու
մի՛
զարմանաք,
երբ
ձեւին
ծիածանները
կը
դիմանան
ու
բոյրերուն
ծփանքը
կը
տեւէ
ոգեկոչման
պահերուն։
Մինչ,
որպէս
թէ
դժնդակ
երաժշտութեան
մը
դիմացն
ըլլայինք,
մեր
ջիղերը
միսերուն
անձրեւը
կ՚երազեն։
Այս
արագ
վերլուծումը
մեզ
կը
հանէ
քաղցր
ու
եղերական
պատկերին
դիմաց
պատանիի
մը,
որ
նայած
է
կիներուն
ետեւէն
երբ
անոնք
անբացատրելի
քերթուածի
մը
պէս
ինկած
են
իր
նայուածքի
աւազանին։
Որ
վախցած
է
անոնց
դիւրաբեկ
հմայքին
մատ
նետելու
ու
լռած՝
շփոթահար,
երբ
անոնց
աչքերը
առեղծուածային
հարցումի
մը
պէս
չափած
են
իր
հոգին։
Որ
մանաւանդ
իր
մրափանքի
ժամերուն
լեցուցած
է
հեշտագին՝
անոնց
տեսիլքը
իր
մտքին
դէմ
ու
զարդարած
անոնց
արտաքին
ոլորտը
անհունապէս
հարուստ
իր
գոյներուն
կարելի
շքեղանքովը։
Եթէ
այս
մտապատկերներուն
չէ
կրցած
ներարկել
արիւնին
խռովքը,
միսին
գալարուտ
համը,
ապրումին
ու
վայելքներուն
կծու
ձանձրոյթը
կամ
ընկալող
գինովութիւնը,
ու
եթէ
անոնց
հետ
խօսելու
ատեն
իր
բառերը
մնացած
են
տարտամ,
կիսաթափանց
ու
թերի
ու
չեն
յաջողած
երկու,
երեք
անտիպ
յուզումներու
թարգմանութեանը
հասնիլ,
միւս
կողմէն
պէտք
չէ
մոռնալ,
թէ
մեր
բանաստեղծներէն
ո՛չ
մէկը
այնքան
քաղցր
ու
գեղեցիկ
կաղապարի
մը
մէջ
քալեցուցած
է
մեր
առջեւէն
եթէ
ոչ
սիրուն
կիները,
գոնէ
անոնց
երազային
պատկերները։
Պէտք
չէ
բաղդատել
զայն
Դուրեանին,
որ
ամբողջովին
զգացական
տարրերով
կազմուած
ու
տեսնել
չունեցող
բանաստեղծ
մըն
է,
որ
մանաւանդ
ողորմելի
ազդեցութիւններու
ծանրութիւնը
չունէր
իր
ուսերուն
ու
մօտիկ
էր
ռոմանթիզմին։
Միւս
կողմէն,
պէտք
չէ
պահանջել
անկէ
տեսած
ու
ապրած
մարդերու
նրբագոյն
հեշտութիւնները,
որոնք
մտաւոր
վայելքներու
կը
վերածուին,
երբ
արուեստագէտը
տարիներու
մշուշի
մը
մէջ՝
կը
սպաննէ
անոնց
հասարակ
ծագումին
անխուսափելի
կոշտութիւնները
ու
կ՚ենթարկէ
զանոնք
հեռանկարի
ամենազօր
պատրանքին։
Ինք
իր
մէջ
առնուած,
այդ
լարը
Մեծարենցի
հոգիին
մէ՛կ
մասը
կը
պատմէ
մեզի։
Անոր
բարի,
սիրաւէտ
հոգիին
զմայլելի
աղբիւրին
մէկ
թելն
է
անիկա:
/394/
Բաղդատելով
զանիկա
այդ
հոգիին
ուրիշ
լարերուն,
կը
գտնենք
նուազ
թրթռուն
ու
ատիկա
հասկնալի
է
ինքնին։
Աւելի
պայծառ
քան
ցաւին
լարը,
բայց
տժգոյն՝
երբ
մօտեցնենք
զայն
իր
բնութենապաշտ
համակրութեանը
զմայլելի
տաւիղին։
Ան
սիրեց
իրերը
այնքան
հզօր
ու
խոր
ձեւով
մը,
որ
կիները
տարտամեցան
անոր
կրակէն։
Ու
լիովին
վայելելու
համար
հեշտանքը
անոր
տարփանքին,
պէտք
է
հեռանալ
կիներէն
ու
աղջիկներէն,
որոնք
մահուան
հետ
լծորդուած
կը
ներկայանան
իր
մտքին։
Պէտք
է
դառնալ
մեր
բնութեան։
Այն
ատեն
է,
որ
անոր
հոգիին
ամէն
մէկ
խորշերէն
տիեզերական
համակրութիւնը
իր
ոսկի
ընձիւղները
պիտի
նետէ
դէպի
դուրս։
Ու
անոր
մորթին
ամէն
մէկ
ծակերէն
իրերուն
քաղցրութիւնը,
յուզումները,
բոլոր
աղապատանքը
եւ
գեղեցկութիւնները
պիտի
թափանցեն
ու
ան
գինով,
պիտի
երթայ
ինք
իրեն,
հովին
դէմ
բռնուած
քնարին
նման:
Մահուան
եւ
սիրոյ
երգերը
Մեծարենցի
գործին
մէջ
իրենց
ակօսը
գծելու
չափ
զօրաւոր
չեն
եղած։
Բայց
չեն
ալ
դատապարտեր
բանաստեղծը,
որ
կրցած
է
հեռու
մնալ
արուեստակեալ
յուզումէն
ու
բռնադատուած
արդիւնքէն։
Անոր
սիրտը
լաւ
մտիկ
ընելու
համար,
պէտք
է
տեսնել
զայն
աշխարհի
դիւթանկարին
դէմ
բռնուած
բիւրեղի
մը
պէս։
Ան՝
«Մանուկ
մըն
է
որ
կայներ
դէմն
հըրածամ
արեւին…»
ու
աշխարհը
պիտի
տեսնէ
մանուկի
մը
պէս։
*
*
*
Երբ
ուրիշ
բանաստեղծներ
իրենց
կեանքին
ամենէն
խոր
ապրումները
տալու
համար
պէտք
ունեցան
մահապարտ
սրտերու,
կամ
տարփանքի
գերագոյն
չարչարանքին,
Միսաք
Մեծարենց
բնութեան
պահերու
արտայայտութեանը
վրայ
սպառեց
խունկը
իր
հոգիին։
Անկախաբար
անոնց
նկարչական
արժէքէն,
որ
մինակը
պիտի
բաւէր
փրկելու
արուեստագէտին
անունը,
իր
պատկերները
զմայլելի
վայրկեաններ
են,
զարմանալի
ճշդութեամբ
թուղթերուն
կռնակին,
բայց՝
կենդանի,
բայց՝
բաբախուն,
իրական
պահերուն
բոլոր
ուժգնութեամբը։
«Յուշիկ
փախչող
իրիկուան
ծիրանի
լոյսն
է
զըւարթ…»։
/395/
Դուք
կը
զգա՞ք
թաւիշէ
քայլերը
այս
փախչող
իրիկուան։
Բայց
այդ
հասարակ
ածականը
հոս
կը
փոխարինէ
անձնական
կրկնուած
ապրումներ։
Գացէ՛ք
անոր
հետ
տաճարի
կիսաստուերէն
ներս։
Տեւական
իրիկունը,
որ
կը
քնանայ
մեր
ժամերէն
ներս,
կը
վիրաւորուի
վերերը,
լոյսի
մեծ
գիծերէն։
Պատերուն
վրայ
հալած
այդ
կարմիրը
կը
քալէ
յայտնի
քայլերով։
Արեւը
փախուստ
պիտի
տայ։
Ու
անոր
պայծառութիւնը
իր
զուարթ,
ակնախտիղ
բացութեան
մէջ
տխուր
բան
մը
կը
պահէ.
«Ոսկի
թելեր՝
պըլլըւած
խունկի
թաւիշ
մըշուշին.
կապոյտ
ծոպեր,
ծիածան,
ծըփուն
ձայներ,
միստի՜ք
վարդ,
լուսէ
արցունք
մոմերու՝
որոնք
հանդարտ
կը
մաշին»։
Ամէն
բառ՝
պատկե՛ր
մը,
երբեմն
զարմանալի
համառօտութեան
մը
մէջ
իրարու
քով
բերելով
քանի
մը
զգայութիւններ
միանգամայն։
«Թաւիշ»ին
պլլուող
ճառագայթը
պէտք
է
տեսած
ըլլալ,
երբ
խունկին
մշուշը՝
աղօտ,
մէկէն
կրակ
ու
ոսկի
կը
դառնայ
արեւի
սիւնակին
հասնելուն.
«Խունկի
ծարաւ
իմ
հոգիս
կը
ծըծէ
պահն
այս
հանդարտ»։
Այս
տողով
ներքին
կեանքի
դուռները
կը
կարծենք,
որ
պիտի
բացուին
ու
պիտի
հաղորդուինք
անոր
հոգիին
բարձրագոյն
խորհուրդներուն,
պիտի
վերանանք
անոր
հետ
տափակ
կամարէն
դէպի
մեծ
կամարումը
աշխարհներուն
ու
մեր
պզտիկ
կեանքին
հեւքոտ
ալիքին
վրայէն
պիտի
թեւենք
դէպի
անընմբռնելի
խորութիւնները,
որոնք
կը
կախուին
մեր
գլխուն
վերեւ։
Բայց
ոչ.
«Պակուցում
մը
հոգեգրաւ
հոն
կը
թողու
զիս
անթարթ,
Կը
զգամ
համբոյրն՝
իմ
հոգիս
պարուրող
բիլ
մարմաշին»։
Ուրիշ
տող
մըն
ալ,
բաւական
դժբախտ
իր
«պակուցումով»ը
կը
կտրէ
շարժումները
ու
կը
սառեցնէ
բանաստեղծին
թեւերը։
Բայց
անկարելի
է
չզմայլիլ
զգայութեամբը
համբոյրին,
որ
խունկին
պաստառովը
կը
պարուրէ
անոր
հոգին.
/396/
«Մեղեսիկի
երանգներ
կ՚օծեն
պայրո՛յրը
խունկին.
Խորհուրդին
եմ
ծնրադիր
բազուկներըս
խաչանիշ՝
ու
կը
սպասեմ,
որ
ծաղկի
հոգւոյս
պայծառ
Կիրակին
…»։
Ներքին
ապրումի
խիստ
այս
տո՛ւնը։
Բայց
որքա՜ն
պայծառ։
Ո՞ւր
է
մշուշը,
խորհուրդին
մռայլ
ստուերը,
անկէ
ներս
թեւ
փորձող
դժբախտ
հետաքրքրութեանց
անդոհն
ու
վարանքը։
Ո՞ւր
է
վերջապէս
ոսկի
կամ
մազէ
կամուրջը,
որ
անդունդներու
վրայէն
երկու
աշխարհները
իրարու
պիտի
կապէր։
Մեծարենց
խորհրդապաշտ
գրող
մը
չէ
եղած։
Ու
ան
խորհուրդի
երթալու
համար
շատ
լուսաւոր
աչքեր
ունի։
Ու
անոր
ջիղերը
ճերմակ
են
հիւսուած։
Ան
մտած
տեղը
պիտի
լուսաւորէ։
Ու
խորհուրդին
թռչունները,
մշտապէս
կոյր,
պիտի
փախչին
անոր
մերձեցումէն։
Բայց
ամէն
մարդ
իր
կրցածը
կ՚ընէ։
Դառնանք
ու
նայինք.
«Ջահերն
հիմակ
կ՚երազե՜ն
համակ
զիւմրիւթ
ու
թարշիշ….
Կամարներէն,
խորանէն
կը
ծագին
լոյս
ու
ծիծաղ.
հոգիս
քիչ
մը
կը
թաղուի
անուրջին
մէջ
այս
չքնաղ։
Յուշիկ
փախչող
իրիկուան
ծիրանի
լոյսն
է
զըւարթ…»։
(«Կիրակմուտք»,
«ԾԻԱԾԱՆ»)։
Երբ
երկու
զօրաւորագոյն
կեդրոններ,
երիտասարդ
սիրտը
եւ
մահուան
գրուած
պատանի
հոգին
տկար
եղան
անոր
երգին
նկարագիրը
տալու,
ուրիշ
զգայարանք
մը,
բանաստեղծներու
համար
դարերով
երկրորդական
նկատուած,
Մեծարենցը
կը
տանի
վերջնական
իր
ճակատագրին։
Ան
աչք
մըն
է
եղած՝
բացուած
իրերուն
վրայ։
Քնարերգութեան
մէջ
նկարչական
տարրին
մուտքը
կարեւորագոյն
երեւոյթներէն
մէկն
է
նոր
ժամանակներու
գրականութեանց։
Եթէ
հիները
զգուշացան
գոյներուն
ենթարկուելէ,
կ՚արդարանան
իրենց
մայր
մտահոգութեանցը
համար։
Անոնք
ունէին
իրենց
դիտողութեանց
ու
փորձերուն
իբր
կալուած
հոգիի
եւ
մտքի
մարզերը։
Տեղը
չէ
հոս
երեւոյթին
հետեւիլ
իր
շրջափոխութեան
փուլերուն
վրայ։
Բաւական
է
յիշել,
թէ
ան
անցնող
դարու
երկու
մեծ
գրական
շարժումներուն
սնունդը
տուաւ։
Մեր
նորագոյն
քնարերգութիւնն
ալ
քալեց
նոյն
ճամբէն։
Դուրեան
աշխարհի
վրայ
աչք
ունենալէն
աւելի,
նայեցաւ
իր
սրտին
ու
հոնկէ
հանեց
իր
երգին
արիւնոտ
հէնքը։
Բայց
իրապաշտներուն
ու
/397/
կիներուն
ոտանաւորը
գիծերու
տժգոյն
կառոյց
մըն
է,
երբ
ժանեակի
ու
փրփուրի
պատմութիւններ
չի
չափեր։
Մեծարենց
կը
բերէ
նոր
նայուածքը։
Ու
ան
կը
տեսնէ։
Անոր
աչքը
չէ
այն
հասարակ
ոսպնեակը,
ուր
առարկաներուն
գծագրութիւնը
կը
կրկնուի,
յօրինուածքին
մանրանկարովը
կամ
բաղկացուցիչ
տարրերուն
հաւատարիմ
շէնքովը։
Զօրաւոր
զգայարանք
մըն
է
ան,
նորօրինակ
գործիք
մը,
որով
բանաստեղծը
կը
թափանցէ
իրերուն
արտաքին
նկարագրէն
դէպի
ներս,
կը
սուզուի
անոնց
կազմի
ներքին
խորհուրդին
ու
կը
գտնէ
նոր
ներդաշնակութիւնը,
որ
կը
խուսափէր
մակերեսներէն։
Ու
բանաստեղծը
կրնայ
հետեւիլ
նոր
ճարտարապետութեան
մը,
որ
գիծերը
կը
կանչէ
նոր
ճակատագիրներու։
Մութ
է
բացատրութիւնը։
Բայց
օրինակ
մը։
Ելէ՛ք
անոր
հետ
արահետի
մը
եզերքը։
Հոն
պիտի
գտնէք
«կանաչով
ողողուած՝
հիւղակը։
Այս
մուտքը
ձեզ
պիտի
տանի
պատշաճ
սպասումին,
որով
շրջավայրը
պիտի
սեւաւորի,
հագնելու
համար
գիծերու
պարտադիր
շէնքը։
Թերեւս
ձեր
մտքէն
պիտի
անցնի
անխուսափելի
սրինգը
ու
տակաւին
բոլոր
մաշած
մանրամասնութիւնները,
որոնց
վարժուեցան
ձեր
աչքն
ու
ականջները
Վիրգիլիոսի
օրերէն,
կամ
պիտի
սպասէք
աւելի
նոր
փասթէլներու։
Իր
չորութեան
ու
տգեղութեան
մը
մէջ
սառած
փայտեայ
ձեւի
մը
տրտմութեան,
փոշիով
ու
յարդով
բեռնաւոր,
ուր
աղբերուն
գարշ
հոտը
պիտի
զարնուի
ձեր
ջիղերուն։
Ո՛չ։
Ահա՛
ձեր
հիւղակը.
«Դաշտին
գոգը՝
արահետի
մը
եզերք՝
հիւղակ
մը
կայ
կանանչներով
ողողուած,
իր
առջեւէն
կ՚անցնի
ամէն
տըւարած,
ճնճղուկներուն
կը
կարկաջէ
հոն
խմբերգ,
ու
տատրակներն
ալ՝
ծիածան
ուլերով՝
քմշոտ
գիծ
մը
կը
գըծեն
շուրջն
երազէ։
Ու
պորերը,
խոշոր
շարժուն
շուշաններ՝
կ՚երազեն
մէջն
աւազանին
տաղին
զով,
ուր
ծորակին
մեներգն
անվերջ
կը
վազէ»։
Թերեւս
դիտեցիք։
Բոլոր
գոյները
փոխարինուած
են
շարժումներով։
Ու
բոլոր
ձայները
կ՚արտայայտուին
գոյներով։
Տերեւները
/398/
չեն
կենար,
կ՚ողողուին։
Ու
թռչուններուն
ձայնը
ջուրի
մը
փրփրուն
երգովը
պատկեր
ու
տեսանելի
կը
դառնայ։
Տատրակներուն
վիզերը
ծիածան
կը
նետեն
անոր
շուրջը
եւ
աւազանին
մէջ
ճերմակ,
շուշան
երազ
մը
կ՚ըլլան
կարապները։
Ասիկա
դասական
նկարագրութիւնը
չէ:
«Մասրենիներ,
վարդենիներ,
մորիներ
հոն
ձեռք
ձեռքի,
դարձպար
մըն
են
բոլորեր.
Ծաղկանոյշներ
ապրիմ–մեռնիմ,
մանուշակ՝
բուռ-բուռ
բերեր
որմերուն
տակ
են
ցաներ։
Թաղարներէն
մեխակի
հոյլ
մ՚աչուըներ
կը
ժպտերգեն
հիւղին
հըրճուանքն
անապակ»։
Ծառերն
ու
ծաղիկները
չեն
գամուած
իրենց
ոտքերուն
վրայ։
Անոնք
դարձպարի
կը
բոլորուին
ու
մեխակներուն
աչքերէն
ժպիտն
ու
երգը
մէկ
վանկի
մէջ
կ՚եղբայրանան.
«Օ՜հ,
գաղջ
աւիշն՝
որ
չորս
կողմէն
կը
պոռթկայ՝
ընձիւղներով,
շաքիլներով
անհամար.
օ՜հ,
արեւոտ
խայտա՜նքն
արբուն
աղջըկայ՝
որ
կը
զեղու,
բորբոք,
արբշիռ
ու
յիմար,
կուրծքէն
գարնան՝
որ
թեւերովն
իր
բաղեղ՝
տարփո՜տ՝
հիւղին
կը
պլլուի,
ու
հեղեղ՝
կանանչով
մը
կու
տայ
համբոյրն
իր
դալար»։
(«Գարնան
հիւղը»,
«ՆՈՐ
ՏԱՂԵՐ»)։
Մասնակի
ջանք
մը
ըլլալէ
աւելի
այս
արդիւնքը
առաջ
կու
գայ
նայուածքի
մասնաւոր
յօրինուածքէ
մը։
Ան
շնորհն
ունի
իրերը
չտեսնելու
ձեւերուն
հաստատուն
սառոյցին
տակ։
Գրեթէ
անոնց
թրթռումները,
աննշմարելի
ծփանքները
կը
գտնէ
դիւրաւ,
բոլոր
այն
խուսափող
հեծքերը
եւ
հեւքերը,
որոնք
չխօսեցան
սովորական
նայուածքիդ։
Ու
բնութիւնը
իր
թաքուն
ու
քօղարկուած
յուզումներուն
մէջ
հետապնդող
այդ
աչքը
ընդունակ
է
նոյն
ատեն
անոր
շարժումներուն
քօղարկուած
ճառագայթումն
ալ
արձանագրելու։
Այս
կարողութիւնով
ան
պատկերներէն
կ՚առնէ
անոնց
սառած
ու
նստած
երեսը։
Անոնց
ետին
կը
բանայ
միջոցին
անհրաժեշտ
պարապը,
արտօնելու
համար
շարժումներուն
խաղը։
Այս
եղանակն
է,
որ
նկար/399/ները
կ՚ազատէ
չոր
տախտակներու
բախտէն
ու
զանոնք
կը
դարձնէ
իրական
անկիւնները
օր
մը
հանդիպուած
տեղին,
դիտուած
տեսարանին։
Հոս
պէտք
է
դիտել,
որ
այդ
նայուածքը
չէ
գործածուած
բեւեռելու
համար
շքեղ
գեղեցկութիւնները
մեզի
օտար
հորիզոններուն,
տարաշխարհիկ
հրապոյրները
հեռաւոր
երկիրներուն,
որոնց
հասնելու
համար
Արեւմուտքի
արուեստագէտները
տարիներով
թափառեցան։
Չէք
հանդիպիր
տեսիլներու,
որոնք
իրենց
անզգած
զանգուածներուն
հոյակապ
ուրացումովը
պատկառանք
ազդէին։
Դարձեալ,
ո՛չ
մէկ
պատկեր,
բնութեան
կտոր,
որ
իբր
գոյնի
անջատ
գեղեցկութիւն,
նիւթ
դառնար
ներշնչումին։
Ու
մի՛
մոռնաք,
որ
ան
ունէր
զմայելելի
շարք
մը
նկարներու
իր
մտքին
մէջ
ու
աչքին
առջեւ։
Ան
կը
մօտենայ
իրերուն
առաւելապէս
շարժումի
զգայութիւններ
արձանագրելու
մտադրութեամբ։
Ու
շարժող
տարրերով
պատկեր
կառուցանելու
այս
ընդունակութեան
մէջ
ան
կը
նպաստաւորուի
ուրիշ
աղբիւրներէ։
Ան
գիծերը
թրթռուն
տեսնելէն
ետք,
կը
գիտակցի
սովորական
երանգին
տկարութեանը։
Ու
յանդուգն
նախասիրութեամբ
կ՚ընտրէ
մետաղներուն
չոր
ու
կարծր
գունաւորումը։
Ընթացիկ
բառերը
չեն
գոհացներ
զինք։
Կը
խուզարկէ
բառարանները
եւ
լոյսին
կը
բերէ
անոնց
խորը
հանգչող
գոյները։
Չի
խրտչիր
անոնց
օտարոտի
եւ
քիչ
մըն
ալ
անսովոր
հնչումէն
ու
կը
նետէ
զանոնք
իր
թրթռուն
գիծերուն
վրայ։
Երբեմն
ալ
բոյրերու
աշխարհին
կը
դիմէ
նոյն
նպատակով։
Պէտք
չէ
մոռանալ,
որ
Մեծարենցի
գործը
բնութենէն
վերցուած
զանազան
պահերու
շարք
մըն
է։
Կը
հետեւի,
թէ
նայուածքի
ի՛նչ
ուժ
է
հարկաւոր
ազատելու
համար
անխուսափելի
կրկնութենէն,
մանաւանդ,
միօրինակութենէն։
Վտանգէն
զերծ
կը
մնայ
Միսաք
Մեծարենց,
վասնզի
իր
աչքերուն
սլաքը
չմաշուող,
բայց
կակուղ
պողպատէն
շինուած
էր։
Այս
զգայարանքին
շնորհիւ,
ան
դիւրաւ
կը
բանայ
ճամբան
իրերուն
թնճուկին,
դէպի
անոնց
սիրտը։
Ամէնուս
ալ
պատահած
է
անցնիլ
պարտէզներու
առջեւէն,
ու
տեսնել
թերեւս
սրածայր,
նեղ
տախտակներու
շարանը,
որ
ցանկապատը
կը
յօրինէ։
Կարելի
է
եղած
են
մարդեր,
որ
անոնց
տակ
ուրուագծուող
կանաչը
նշմարած
ալ
են։
Բայց
որո՞ւ
մտքէն
անցած
է
մօտենալ
հոն
կեցող
մենաւոր
ծաղիկին
ու
խօսիլ
անոր
հետ,
աչքով,
ականջով
եւ
կեանքի
մը
ամբողջ
ողբերգութեամբը.
/400/
«Վայրի
ծաղի՛կ,
անունդ
ի՞նչ
է։
Ըսէ՛,
մասուր
ու
կանանչէ
ցանկապատին
շուքին
նստած,
վայրի՜
ծաղիկ,
անունդ
ի՞նչ
է»։
Բայց
պէտք
է
տեսնել
սա
գիծ
մը
շուքին
մէջ
նստող
ծաղիկը։
Բայց
պէտք
է
մանաւանդ
այդ
ծաղիկին
մէջ
խորհրդանշել
Անծանօթը,
որ
մեր
օրերուն
մեծագոյն
պատմուճանն
է
ու
զայն
պզտիկցնել,
խտացնել,
տեղաւորելու
չափ
այդ
փխրուն
բիւրեղին
մէջ,
որ
վայրի
ծաղիկի
մը
բաժակը
կը
կոչուի։
Ու
միշտ
մնալ
նկարչի
երանգապնակը
ձեռքին.
«Ըսպիտակ,
կաթ
ու
մազտաքէ
բուրող
ծաղի՞կ,
անունդ
ի՞նչ
է:
ըսէ՛,
քի՛չ
մը
գէթ
չե՞ս
դողար,
հովիկն
անոյշ
երբոր
փըչէ…»։
Այս
համբուրելի
ազատութիւնը,
գոյնէն
դէպի
խորքը
վազելու
այս
զուարթունի
թեւը։
Ամենէն
խորունկ
բաները
երբեմն
պարզագոյն
շեշտի
մը
վերածելը։
Ու
մահուան
ամբողջ
խռովքը,
կամ
սիրոյ
ամբողջ
փոթորիկը
հարցումի
մը
մէջ,
հարցումի
մը
չափ
թեթեւ
ու
դիւրին
արտայայտելը…
«Գիտե՜ս,
ծաղի՜կ,
անունն
ի՞նչ
է
դողին՝
զոր
քեզ
տուաւ
հովիկ,
ու
ձայնին՝
որ
զիս
կը
կանչէ…»։
(«Անանուն»,
«ՆՈՐ
ՏԱՂԵՐ»)։
Անկարելի
է
առանձին
ուսումնասիրութեան
նիւթ
ընել
Մեծարենցի
մէջ
տեսնելու
զգայարանքը։
Ըսի,
թէ
հեռու
էր
իրապաշտ
մեծ
վարպետներուն
մեծակառոյց
ու
շքեղ
յօրինուամներէն։
Ըսի,
թէ
մտքէն
չէր
անցած
բնութեան
պատառ
մը
պարզ
իր
այդ
հանգամանքին
համար
քերթուածի
վերածել։
Բայց
իր
աչքը
իր
մշտական
ու
զօրաւոր
տիրապետումին
տակն
է
պատած
անոր
ամբողջ
գործը։
Այնպէս
որ
Մեծարենցի
աշխարհը
ձեւերու
աշխարհ
մըն
է
ամենէն
առաջ։
Այսինքն
տեսողութեան
զգայութիւններէն
մեկնող
գիւտանկարներու
հանդէս
մը։
/401/
Այս
աշխարհէն
անոր
փնտռածը
նկարիչի
մը՝
հանդարտ
կամ
նուաղուն,
զարդարուած
կամ
արտայայտուն,
մէկ
բառով
ճիշդ
երանգաւորումը
չէ։
Ան
նպատակը
չունի
ճիշդ
ու
թերեւս
խորհրդանշող
գծագրութիւններ
սեւեռելու
կամ
հարազատութեանցը
համար
վերցուած
գոյներու
խաղ
մը
իրագործելու։
Բոլորովին
հեռու
է
դասական
ու
վիպական
արշալոյսներէն,
վերջալոյսներէն,
գարուններէն
ու
աշուններէն։
Ու
անոր
զգայութիւններուն
մշտապէս
պիտի
պակսին
նկարող
թեքնիքին
վարժութիւնը
յայտարարող
ճարտարութիւնները։
Բայց
ան
ուրիշ
բան
չէ
ըրած,
եթէ
ոչ
նկարներ
պատմել
մեզի։
Ահա
թէ
ի՛նչպէս
կը
փրկէ
ինքզինքը։
Ան
կը
մօտենայ
իրերու
աշխարհին
անծանօթ
ու
նոր
զգայութեանց
ծարաւի
իր
ջիղերը
լարելով։
Այն
ատենն
է,
որ
ան
գիշերէն
պիտի
զգայ
մութին
ուղղակի
զգայութիւնը
ո՛չ
թէ
աչքերով,
որոնք
անզօր
են
արդէն
ու
շատ-շատ
ուրուացումներ
կրնան
ընդզգալ,
այլ
մորթովը,
որ
հեշտութեամբ
պիտի
ընդունի
սեւ
այդ
սնդուսին
գարնանագեղ
գգուանքը։
Ան
պիտի
կրնայ
գրեթէ
տեսնել
տաքուկ
այն
խտրտուքը,
որ
պիտի
թափանցէ
իր
միսերէն
ներս
պուտ–պուտ,
կամ
մէկ
ծաւալումով։
Ան
մուխերը
պիտի
վերածէ
կապոյտ
մարմաշի
ու
անոր
համբոյրը
պիտի
առնէ
իր
հոգիին
վրայ։
Անոր
համար
հովը
նորանոր
զգայութիւններու
մշտանորոգ
աղբիւր
մըն
է։
Երբեմն
ան
կը
մօտենայ
անոր
նեկտարի
մը
պէս,
որ
կը
լեցուի
սրտէն
ներս։
Երբեմն
այն
անծանօթ
բերանն
է,
որ
համբոյրներ
կը
բերէ։
Ու
գեղեցիկ
է
ան,
«բուրումներով
բեռնաւոր»։
«Աղջիկ
մըն
է
կարծես
հովը՝
գինով
մուրտի
բուրումէն»։
որ
ծաղիկներուն
կը
դպի
եւ
հոգիներուն
վրայ
«բուրեան»
երազներ
կը
թափէ։
Ամբողջ
քերթուած
մը՝
«
Հովին
անցքը
»
կը
պատմէ
ատոր
գրեթէ
նիւթական
կեանքը։
Ուրիշի
մը
մէջ,
«Հովը»
(«ՆՈՐ
ՏԱՂԵՐ»)
կ՚անցնի
բանաստեղծին
սրտին
տեղը
ու
մարմին
կը
դառնայ
անոր
բաղձանքներուն
հմայուած
աղբիւրէն։
Ըլլալ
ոստոստուն
հովը,
փսփսալ
ձկնորսներու
ականջին
օծուն
բառեր
ու
հողակոյտին
վրայ
պտուտքել
ու
ցածնալ
հողին
երեսին
ու
կախուիլ
փոսէն
ներս,
«անդիի
գաղտնիքը
ծծելու»։
Երկու
հատորներուն
մէջ
այնքան
առատ
է
հովին
մշտափոփոխ
ու
միշտ
նոր
դիմաւորումը։
Բայց
ահա
իրիկունները,
բոլորն
ալ
նոր,
բոլորն
ալ
տարբեր
իրարմէ,
իրենց
թելադրած
զգացումներուն
զանազանութեամբը։
Ու
/402/
մի՛
մոռնաք,
թէ
միշտ
գունատ
պատերուն
դէմ
տկար
է
անոր
հոգին։
Մի՛
մոռնաք,
թէ
կեդրոնական
պատկերը
պիտի
խուսափի
միշտ
ստոյգ
սեւեռումէն։
Ու
կողմնակի
գիծերով
ու
բացէն,
շարժումի
կամ
շեղումի
ծուէններով
բանաստեղծը
կը
յաջողի
բռնել,
տեսանելի
ընել
զայն։
Այդ
կարգէն
է
ահաւասիկ
«Ըլլայի»ներու
շարքէն
(«ՆՈՐ
ՏԱՂԵՐ»)
«Իրիկունը»
վերնագրուած
քերթուածը,
միա՛կը
ամբողջ
հայ
քնարերգութեան
մէջ,
որ
այսքան
ինքնատիպ
ու
տխրութեանը
մէջ
այսքան
ոստոստուն,
աւելի
ճիշդը
ծփուն
զգայութիւններու
հրթիռի
մը
մէջէն
լայննար,
բազմանար,
անկարելի
գեղեցկութեան
մը
յաղթանակին
հասնելու
համար.
«Սա
իրիկունն
ըլլայի
ես,
եւ
հըպէի
ճակտին
ամէն
անցորդի.
չքնաղագեղ
ու
նըւաղուն
յամուրդի
սա
իրիկունն
ըլլայի
ես»։
Ու
իրիկունն
է
արդէն
ան,
մութին
մէջ
իյնալու
ճակատագրուած
սրտառուչ
իրիկունը՝
որ
անցորդներու
ճակտին
իր
մատը
դնէր
ու
նուաղկոտ
թափառումին,
չքնաղ
յամեցումին
անպատմելի
թախիծէն
առաջ,
անպատմելի
քաղցրութիւնը
զրուցէր
կեանքի
մեծ
ճամբորդներուն,
բոլոր
իրեն
նման
զառիվերը
շուլլուած
մահուան
որդեգիրներուն.
«Սա
իրիկունն
ըլլայի
ես,
լի
երգովը
թռչուններուն,
մարդերուն,
ու
տարրերուն
աղաղակովը
տրոփուն`
սա
իրիկո՜ւնն
ըլլայի
ես»։
Կեանքի
վերադա՞րձ
մը։
Ինչո՞ւ
չէ։
Ե՞րբ
չունեցաւ
ան
այս
անհրաժեշտ
պատրանքը։
Մեզմէ
ո՞վ
կը
հաւատայ
մահուան։
Բայց
որքա՜ն
սքօղուած
է
մտածումը։
Իր
մէջէն
տարրերն
են
որ
կը
տրոփեն.
«Սա
իրիկունն
ես
ըլլայի,
թոյլ,
նազենի,
շըղարշային,
վարդաբոյր,
ու
ծըփայի
զերդ
ոսկեսար
վարագոյր
վըրան
ամէ՛ն
հոգիի»։
Ահա
թէ
ի՛նչ
ըսել
է
նկարչի
աչք
ունենալ։
Ի՜նչպէս
մութին
շղարշը
գոյն,
ձեւ,
հոտ
ու
շարժում
կը
հագնի։
Ի՜նչպէս
անիկա
հոգի/403/ներուն
վրայ
ոսկեզօծ
ու
վարդահոտ
ծփանքը
կը
դողայ,
զանոնք
երկնային
խորատումի
մը,
առագաստի
մը
պատրաստելով։
Որքա՜ն
փափկութիւն
ու
համբոյր
այս
բառերով
կապկպուած
անուրջին
մէջ.
«Սա
իրիկունն
ըլլայի
ես,
լի
զանգակին
ղօղանջներով
երկնաճեմ,
խնկապատար,
օծուն,
ջահուած
ժամի
պէս,
սա
իրիկո՜ւնն
ըլլայի
ես»։
Ի՜նչ
բնականութեամբ
մը
բոլոր
պատեհութիւններէն
կ՚օգտուի։
Իրիկուան
կոչնակին
այս
ամբարձումը։
Ու
անոր
հետ
զուգորդաբար՝
մշտական
իրիկուան
մէջ
ժամուն
օծուն
ու
շիջանուտ
նշուլումը,
որ
լոյսին
ու
մութին
մէջտեղերը
կը
հեւայ.
«Սա
իրիկունն
ըլլայի
ես,
իմ
անդորրիս
մէջ
ոգեվար
աղջըկան
մարող
ճրագին
բոցեր
տալու
իմ
ցոլքէս.
սա
իրիկո՜ւնն
ըլլայի
ես»։
Հակառակ
իր
վերապահ
լռութեան,
իր
ցաւը
անկարելի
է,
որ
չանդրադառնար
այնքան
քաղցր
զգայութեանց
հանդէսի
մը
պահուն։
Ու
ան
թերեւս
գիտակցուած
պատրանքով
մը
ճրագներու
բոց
կու
տայ,
երբ
ինքը
ամենէն
աւելի
պէտք
ունի
ատոր։
Բայց
չէ՞
որ
ինք
փոխանորդ
է
բոլոր
իրերուն,
բոլոր
ձեւերուն։
Ու
կու
տայ
ան
արձագանգը
այդ
ցոլքին։
Յաջորդ
տունին
մէջ
ան
կը
լայննայ,
կ՚երթայ
մեծ
ջուրերու
անսահման
ծովերուն,
ովկէանին
ալիքներուն
վերեւ։
Ու
կը
լեցնէ
անոնց
ցնծութենէն
ու
փրփուրէն
անհամար
լարերը
իր
թեւերուն
ու
կը
դառնայ
ափերուն
ու
մենաւոր
հովիտներուն
ու
անոնց
վրայ
ինքզինք
օրօրող
սիւքերուն
մեղեդին
կը
կապէ
իր
գօտիին՝
երգի
վերածուած
շուշանի
մը
պէս
տանելով
հովին
այդ
հեծեծմունքը,
բաշխելու
բոլոր
կարօտեալներուն.
«Սա
իրիկունն
ըլլայի
ես,
որ
կը
մարի
սատափ
բարձին
վըրայ
ցայգուն,
թօթափող
վարսքը
գունագեղ
ու
ծըփուն,
սա
իրիկո՜ւնն
ըլլայի
ես»։
/404/
Ահա
գիշերուան
բարձը։
Անոր
վրայ
պիտի
մարի
իր
գունագեղ
ու
ծփուն
մազերը
քակելէն։
Բայց
ան
ատենը
կը
գտնէ
նետելու
ինքզինք
գուցէ
կեանքի
ամենէն
մեծ
պատուհանէն,
ըսելու
համար
նախքան
մեռնիլը՝
«Սա
իրիկունն
ըլլայի
ես,
համայնական,
չքնաղ,
քաղցրիկ,
լուսագէս։
եւ
ամէնուն
տայի
հուրքէս,
ոսկիէս։
Սա
իրիկո՜ւնն
ըլլայի
ես»։
Կրնաս
մեռնիլ
գիշերուան
սատափ
բարձին
վրայ։
Աշխարհ
չի
կրնար
մոռնալ
այսքան
քաղցր,
լուսագէս
քու
հոգիիդ
այս
զմայլելի
աղբերացումը։
Ուրիշ
տեղ
մը,
«Իրիկուան
իղձ»
(«ՆՈՐ
ՏԱՂԵՐ»),
բանաստեղծը
նոյնքան
անտիպ
զգայութիւններ
կը
գտնէ
նորէն
բոլորովին
ուրիշ
հէնքով
հիւսելով
իրիկուններու
այս
դիւթական
պաստառը։
Ու
անհաւասարելի
հարստութիւնը
իր
աղբիւրներուն։
Ու
ազնուական,
գրեթէ
եղբայրական
հաղորդականութիւնը
իր
ջիղերուն,
որոնք
կրնան
գոյնն
ու
շարժումը,
երազն
ու
վիշտը
նոյն
ատեն,
նոյն
գիծով
առնել
ու
տանիլ
իրենց
լարերուն
վրայ։
Ան
որ
«ԾԻԱԾԱՆ»ի
մէջ
դժուարութիւն
կը
քաշէր
ազատելու
համար
ներքին
ապրումէն,
հոս,
զարմանալի
բնականութեամբ
մը,
կը
յաջողի
երկու
հակադիր
մարզերը
կապել
իրարու։
Իր
գաղտնիքն
է
ատիկա,
ու
անոր
արուեստին
գլխաւոր
հրապոյրներէն
մէկը։
Ու
դարձեալ
փափաքի
տարազին
տակ
իրիկուն
մը
ձեզի.
«Իրիկուան
մէջ
անհետելու
յոյսն
ունենալ,
եւ
յանձնուիլ
նուրբ
կածանի
մը
քըմայքին»։
Երկու
տող
արտաքին
զգայութիւններու։
Բայց
անոնց
յարդարումը
արդէն
պատրաստութիւն
մըն
է
դէպի
ներքին
ապրումը։
Արդէն
«Խորխի
մը
պէս
թողո՜ւլ
ձանձրոյթն
ու
յափրա՜նքն
ալ,
եւ
անդորրով
պատմուճանի՜լ
հիւանդ
հոգին։
Ու
լոյսերո՜վ
պարածածկել
հիւանդ
հոգին»։
Երիտասարդ
հոգին
է
ասիկա,
որ
մութին
կը
դիմէ։
Բայց
ան
մնացած
է
թարմ
ու
անոր
բացատրութիւնները
կը
մնան
զարմանալի
/405/
կերպով
լուսաւոր
ու
յստակ։
Ան
ճնշումին
տակն
է
ձանձրոյթին,
այդ
մեծ
ու
հարիւրամեայ
հիւանդութեան,
որ
մինչեւ
իր
օրերը
հարուածեց
մանաւանդ
ազնուական
զգայնութիւնները
բոլոր
ցեղերուն։
Ու
ան
յափրացած
է
մանաւանդ
յիմար
վայելքներէն։
Ու
բոլոր
կարելիութիւնները
ունի
իր
տրամադրութեան
տակ
մթնելու,
խորանալու,
կայծակելու,
մռնչելու,
ո՛րը
որ
կ՚ուզէք։
Ու
ան
միամիտ
տղայ
մը
չէ,
որ
մինակ
պոռալը
գիտնայ,
ան
կը
ճանչնայ
իր
դարուն
զգայնութիւնը։
Բայց,
համբուրելի
քաղցրութի՛ւնը
իր
հոգիին։
Ո՛չ,
«խորխ»ի
մը
պէս
պիտի
թողու
այդ
ժանգը
իր
ջիղերէն
ու
խաղաղութեամբ
ու
անդորրով
պիտի
հագուեցնէ,
պատմուճանէ
մերկութիւնն
ու
մսուքը
իր
հոգիին.
«Քոյր
ունենալ
ջուրին
կարկաջն
ու
կապոյտ
բալ,
եւ
ունկնդրել
ճամբուն
քովերն
երգող
սիւքին»։
Արտաքին
լարեր,
բայց
որքա՞ն
հեռի
գոյնին
կարծրութենէն։
Շարժումներ
են
անոնք,
որ
ինքնաբուխ
իրենց
հոսումովը
շուտ
մը
կ՚եղբայրանան
հոգիին
հետ։
Ու
նորէն,
անմիջապէս
«Մեծ
քաղցրութեան
մը
խառնուիլ
ու
մենանա՜լ»։
Այլեւս
մէկ
են
երկու
աշխարհները։
Ու
Միսաք
Մեծարենցի
անկապտելի
առաքինութիւնը
պիտի
մնայ
այս
նոյնացման
կարողութիւնը։
«
Նոր
տաղեր
»ուն
յաջողած
մասը
գոհարները
կը
պարունակէ
այս
մոգական
արուեստին.
«Ընկե՜րն
ըլլալ
ցորեններուն,
մրգաստանին
դուռը
բանալ
զաւկի
մը
պէս,
մըտերմօրէն,
ու
թողուլ
որ
շահարիկներ
ըզքեզ
տանին
թեւապարփակ՝
լայն
լըռութեան
մը
համօրէն։
Հոն
շրջասփիւռ
ծառերուն
հետ
եղբայրանա՜լ,
տարփո՜ղն
ըլլալ
ծաղիկներուն.
ծովածաւալ
իրիկուան
մէջ՝
անհետելու
յո՜յսն
ունենալ…»։
Ու
հո՛ս
է
բանաստեղծին
ինքնատիպ
ու
իրապէս
անճանաչելի
մեծութիւնը,
զոր
ուրացան
մարդերը
իր
օրերուն։
Ասոնք
վայելելու
համար
պէտք
է
մոռնալ
շատ
բան,
մանաւանդ
արուեստի
կանխակալ
/406/
հանգանակները։
Պէտք
է
թեթեւնալ
Արեւմուտքէն
ու
Արեւելքէն
ու
չխրտչիլ
սորվուած
վարժութիւնները
վիրաւորող
շեղումներէն։
Տակաւին,
պէտք
պիտի
ըլլար
վերլուծել
«
Իրիկուն
»
վերնագրուած
միւս
քերթուածը,
ուր
բոլոր
գիծերը
դուրսէն
կը
քաղուին,
բայց
գրեթէ
առաջին
անգամ
լոյս
տեսածի
մը
տպաւորութիւնը
կ՚ընեն
ընթերցողին։
Իրիկուններէն
ետքը
ան
ունի
ցերեկի
զգայութիւններ,
քիչ
մը
ամէն
տեղէ,
որոնք
իրենց
տեսանելի
գոլովը
իրականութեան
պատկերը
կը
թելադրեն,
բայց
խղդուած,
բանով
մը
ծանր
տեսիլքը՝
ուր
բանաստեղծը
չի
կրնար
գիծերուն
հանդարտութիւնը
անաղարտ
պահել։
Ցերեկներու,
այսինքն
բաց
լոյսերուն
հանդէպ
այս
անկարողութիւնը
բացատրելի
է
ինքնին,
տրուած
ըլլալով
մութին՝
անոր
զանազան
երանգներուն
ու
ստեղներուն
այնքան
յօժարափոյթ
իր
նուիրումը,
որով
իր
գործը
գրեթէ
մութի
երգ
մը
կը
դառնայ։
Ու
տակաւին
կան
գիտութեան
ու
յածումի
երգերը,
որոնց
եթէ
մարմինը
միակտուր
սլացքի
մը
պէս
չի
ձեւեր
իր
գեղեցկութիւնը,
ինչպէս
է
յաճախ
ատիկա
մութի
զգայութիւններուն
առջեւ,
բայց
իր
շատ
մը
կէտերուն
վրայ
արձագանգը
կը
բերէ
նոյն
ազնուական
քաղցրութեան։
«…
Հապօ՜ն,
անցի՜ր,
ծըծէ՛
հեշտին
համբոյրն
անոյշ
լելակներուն,
ու
թեւաբախ
սուրա
հոն՝
ուր
զոյգ
մը
դաշտեր
բիլ
սմբուլի
քեզ
կը
սպասեն՝
խնկապատար
ցայգուն
ցօղովը
թաթաւուն,
իրենց
անհուպ
միայնութեան
մէջ՝
սըգաւոր
ու
հեշտալի»։
Այս
ուղերձը
իր
երազին
կ՚ընէ
բանաստեղծը.
«Շրջանն
ըրէ
մարմանդներուն
ու
ծաղկածին
հովիտներուն,
անցիր
տըմոյն
ըստուերներու
մէջ
աղօթող
անտառներէն,
գօտի
հիւսէ
շուրջն
ալեւոր
քարշիպներուն
ու
գալարուն
գետին
վըրայ՝
որ
կը
վազէ
հըռընդալէն
ու
հեւալէն:
Անցիր
փաղփուն
հիւսիսայգէն
բորբ
աչքերու
շամանդաղին,
մինչեւ
Եդեմն
արտօսրազօծ
՝
կանացի
բոց
հոգիներուն,
ըսէ
կրակոտ
նայուածքներուն
թէ
մանուկն
եմ
իրենց
խաղին
ու
տար
անոնց
դողն
ըստուերոտ
պաղատանքիս
իմ
մոլորուն։
/407/
Այս
իրիկուն,
լուռ,
անշըշուկ,
օրհասին
հետ
բզզիւններուն,
ու
խաղաղիկ
յորձանքին
մէջ
թռչուններու
ցայգանդորրին,
այս
իրիկուն,
թե՜լն
անուրջիս,
գընա՛,
անցի՛ր,
յուշիկ
հեռուն՝
լուսածըրար
երկինքներու
ճամբաներէն
լայն
ու
լըռին։
Խօլ
դարձիդ
մէջ,
գընա՛
պահ
մը
կայքն
ադամանդ
աշխարհներուն,
ժապաւէնիդ
վրայ
շարելով
անոնց
արցո՛ւնքը
գունագեղ.
խորասուզէ՛
ծոպդ
ոսկեզօծ`
ծովածիծաղ
ու
թրթըռուն
քընարին
բիլ
նայուածքներուն
ծփծփանքին
մէջ
յորդագեղ։
Ու
շնչահատ
վազէ՛
մինչեւ
միգամածներն
ոսկեփոշի,
ու
ցնծագին
անցի՛ր
անոնց
մըշուշապատ
շաւիղներէն,
բայց
անոնց
բիւր
շըլացքներէն
քու
ճղճիմ
հուրքդ
երբոր
մաշի,
փութով
ինծի՛,
փութով
ինծի՛,
փութով
ինծի՜
դարձիր՝
նորէն
…»։
(«Կապոյտ
յածումներ»,
«ԾԻԱԾԱՆ»)։
Ահա՛
իր
երեւակայութեան
ամենէն
մեծ
ճիգը։
Դարձեալ
պէտք
կ՚ըլլայ
անոր
իբր
ապաստան
նետել
իրերուն
յաւիտենական
դաշտը։
Ան
չի
կրնար
մինակը
տանիլ
բանաստեղծին
երազը
ամայի
ու
նոր
կուսութիւններու։
Չի
կրնար
ինք
իրեն
ստեղծել
պարապներուն
վրայ
շողացիկ
ու
բիւրեղածին
կեանքը
մտքի
մեծ
լարումներուն։
Ու
հակառակ
վերէն
սաւառնելուն,
իրերէն
ու
երեւոյթներէն
հեռու
յոյզերուն
ցօղը
փափաքելուն,
ան
կը
մնայ
իրերուն
շատ
մօտիկ
ու
անոր
մտքին
թելը
չ՚ազատիր
դաշտերուն
ու
ջուրերուն
բզզիւններուն
ու
բոյրերուն
դիւթական
ծիածաններէն։
«
Աստուածամա՜ր
»ը
յատկանշական
օրինակ
մըն
է
այս
թեւաբեկ
երեւակայութեան,
ուր
մենք
կը
տեսնենք
բանաստեղծը,
որ
ինքզինք
հազար
ձեւի
ու
հազար
նշխարի
բաշխելէ
ետք,
կ՚ուզէ
ելլել
«ցաւին
սարակն
ի
վեր»։
Ու
կ՚ըսէ
անոր,
Աստուծոյ
մօրը.
«…Երազներու
սատափ
ճամբէն
ցրուէ
ամպեր.
եւ
իղձերուս
կապոյտին
վրայ,
վարդ
ամպը
դուն
վարդ
ամպն
եղիր՝
մերթ
լուսինկան
պատմուճանող,
դո՛ւն,
աստուածեան
գեղեցկութեան
արփաւո՜ր
հարս,
/408/
սրբութեան
կո՛յսը
ձիւնաձիր
ու
հըրավարս։
Գիշերին
մէջ
կ՚իջնէ
դեռ
ո՛ւղխը
լուսեղէն,
կաթիլ
մը
կաթ՝
ծովացած
քու
սրբութենէն.
ու
տե՜ս,
ահա՜,
կը
մանկանամ,
Աստուածամա՛ր,
ու
տե՜ս,
ահա
կը
մանկանա՜մ
գիշերին
մէջ…»։
(«Աստուծամա՜ր»,
«ՆՈՐ
ՏԱՂԵՐ»)։
Անշուշտ
հաւատքին
տաքութիւնը
չի
փոխարինուիր
այս
արտաքնագեղ
պերճանքով։
Բայց
գիծ
մը
կայ
հոս
անոր
մտապատկերացման
կարողութենէն։
Ու
այդ
գիծը
նոյն
յօրինուածքը
ունի,
երբ
ատիկա
գտանք
իրերու
աշխարհին
վրայ։
Երեւոյթները
հագուեցնել,
գոյն
ու
շարժում
դիզել
անոնց
ուսերուն,
նայիլ
անոնց
ետեւէն
ու
լեցուիլ
անոնց
շարժումի
ու
ցոլացման
տպաւորութիւններովը։
Ասիկա
յատկանիշն
է
անոր
ստեղծումին,
ինչպէս
յատկանիշը
անոր
երեւակայելու
ձեւին։
Կայ
տակաւին
իրերը
զգալու,
զանոնք
իրը
ընելու,
անոնց
հետ
նոյնանալու
ուրիշ
առաքինութիւն
մը,
որ
կ՚ընկերանայ
անոր
ամէն
մէկ
քայլին։
Բայց
քանի
մը
քերթուածներ
այդ
անհուն
այլասիրութեան
հոյակապ
քանդակները
կու
տան
մեզի։
Մէ՛կը
մանաւանդ,
որ
երկու
հատորներէն
դուրս
կը
մնայ
եւ
խորհրդաւոր
վերնագիրով
մը՝
«
Արդի
մարդուն
Հայր
մերը
»՝
կը
խտացնէ
անոր
հոգիին
մեղրը
գրեթէ.
«Տո՜ւր
ինծի,
Տէ՜ր,
ուրախութիւնն
անանձնական.
ծաղիկներու
պէս
զայն
ժողվեմ
ճամբուս
վըրան՝
նայուածքներուն
մէջ
ամէնուն
եւ
ամէն
օր։
Տո՜ւր
ինծի,
Տէ՜ր,
ուրախութիւնն
անանձնական.
եւ
ես
հանգոյն
երփնալուցկի
վառող
մանկան՝
զայն
գունաժպիտ
տեսնեմ
ուրիշ
դէմքի
մը
վրան:
Տո՛ւր
ինծի,
Տէ՜ր,
ուրախութիւնն
անանձնական.
զանգակներո՜ւ
պէս
զայն
կախեմ
ամէն
դըրան՝
ու
զերդ
նարօտ
ամէն
դըրան
զայն
պըսակեմ։
………………………………………………………………
Տո՜ւր
ինծի,
Տէ՜ր,
ուրախութիւնն
անանձնական՝
ժողվել՝
հոգւոյն
մէջ
ծերերուն,
կոյսին,
մանկան,
պարզ
մարդերուն՝
գեղջուկներուն
ու
բանուորին։
/409/
Տո՜ւր
ինծի,
Տէ՛ր
ուրախութիւնն
անանձնական՝
ժողվել՝
հոգւոյն
մէջ
ամէնո՜ւն,
համայնական
հոգւոյն
ամէն
մասնիկներուն
մէջ՝
ամէն
ժամ։
Ճամբաներէ՜ն,
ու
գետերէ՜ն,
ու
դաշտերէ՜ն,
անտառներէ՜ն,
ու
լեռներէ՜ն,
ու
ձորերէն,
տանիքներէ՜ն,
ու
տուներէ՜ն,
ու
դուռներէ՜ն՝
Տո՜ւր
ինծի,
Տէ՜ր,
ուրախութիւնն
անանձնական»։
Ի՜նչ
ըսել
այսքան
անկեղծ,
սրտաբուխ
զեղումին։
Մարդ
պատրանքը
կ՚ունենայ
շատ
հին
օրերու
աղօթքի
խո՜ւնկը
լսելու։
Իր
զգայնութեան
այն
քանի
մը
գլխաոր
ձեւերուն
մէջ,
որոնց
մօտաւոր
սահմանը
տուի
այս
գլուխի
մուտքին,
բանաստեղծը
կը
յայտնուի,
երբեմն
մէկ,
երբեմն
աւելի
քերթուածներով,
իբր
ամենէն
կատարեալ
սլացքը,
մարմինը՝
զինք
բաղկացնող
բոլոր
տարրերուն
եւ
իսկութիւններուն։
Եթէ
ուրիշ
քերթուածներ
գրուեցան
օրուան
հնհնուքովը,
անոնք
արդէն
իրենց
վիրաւոր
խորքովը
կը
սուզուին
իրենք
իրենց
մոռացումին
ծոցը։
Բայց
ուրիշներ,
բայց
անոնք,
որոնք
իր
զգայնութեան
զանազան
երեսները
այդպէս
անխորտակելի
քանդակներու
ձեւին
տակ
փրկեցին
ժամանակէն
ու
միջոցէն,
անոնք,
որոնց
վերլուծումին
մօտեցանք,
կ՚ազատեն
իրենց
տեւական
գեղեցկութիւնը։
Ու
անոնք
չմեռնող
գանձերն
են
մեր
նորագոյն
քնարերգութեան։
Բայց
ամբողջ
տարողութիւնը
պատմելու
համար
անոր
տեսողական
զգայութիւններուն,
պէտք
պիտի
ըլլար
մօտենալ
անոր
ամէն
մէկ
ոտանաւորին։
Վասնզի
չէ
գրած
քերթուած
մը,
ուր
այդ
գանձարանէն
զանակ
մը,
շերտ
մը
բան
չյանձնէր
տողերուն։
Շատ
վարժութիւն,
թերեւս
շատ
ալ
ապրում
անհրաժեշտ
պիտի
ըլլային,
որպէսզի
անոր
նայուածքը
հասնէր
ուրիշ
կարգի
կառուցումներու։
Ան
չկրցաւ
տեսնել,
օրինակի
համար,
լերան
մը
ինք
իր
վրայ
բարդացած
վեհափառ
գեղեցկութիւնը
կամ
ամայութեան
շրթներուն
վրայ
հեւացող
միջոցի
մը
անպարագիծ
քայքայումը
հորիզոնին
անհուն
սրտէն
ներս։
Ու
պիտի
չհասնի
հաստատուն
գիծերու
չարչարագին,
բազմարուեստ
ու
հոյակապ
շաղապատումներուն,
որոնք
անդիմադրելի
են
հոգիին
վրայ,
երբ
բանաստեղծը
անոնց
հսկայ
կարժերը
կը
պրկէ,
ձեւերը
լարելու
համար,
ներքին
աշխարհին
շարժումի
ու
ծփանքի
կարօտ
անապակ
ջուրերուն
վրայ։
Կամ
ներսէն
դուրս
սո/410/ղոսկող
բիւրաւոր
թելերուն
առաձիգ
փունջը
կը
գալարէ
հեւալէն,
որպէսզի
անոնք
դարձեալ
գիծ
ու
ձեւ
դառնան
դուրսի
աշխարհին
յիմար
ու
անտարբեր
մեռելութեանը
մէջ
պտըտցնելու
համար
իրենց
ծխաշունչ
կենդանութիւնը։
Երբեմն
կը
փորձուի
պառնասեան
վարպետներուն,
մասնաւորաբար
Լը
Քոնթ
տը
Լիլի
արու
եւ
վճռական
գծագրութիւնը
սեւեռել։
Բայց
այդ
ճիգի
համար
նիհար
կու
գան
իր
կոպերուն
չափ
իր
մատները։
Տկար,
սահմանափակ
է
անոր
երեւակայութիւնը
եւ
չի
կրնար
դիմանալ
ահաւոր
այդ
պրկումին,
որուն
շնորհովը
միայն
ձեւերը
կ՚ելլեն
իրենց
անյայտ
դամբարաններէն
ու
իրենց
մեռած
գիծերուն
լքումը
կը
հաւաքեն։
Արուեստագէտը
յարութիւններ
իրագործող
աստուածն
է
հոս։
Քերթուածներ
ունի,
ուր
առարկան
կը
պատրաստուի
անջատուիլ
զգայութեանց
անգոյն
մշուշին
ու
պղտորութենէն։
Կը
տեսնենք
նոյնիսկ
մայր
առէջը,
որ
հաստատուն
սիւնը
պիտի
տրամադրէ
բխող
միւս
գիծերուն
ու
կաղապարը
կ՚ուրուանայ։
Բայց
յոգնութիւնը
կու
գայ։
Երկու-երեք
շերտ
հաստատուն
մասեր
արդէն
ճնշած
են
անոր
ուղեղին։
Ու
բանաստեղծը
կը
շեղի
այս
ուղիղ
ու
կանոնաւոր
ճարտարապետութենէն։
Ասիկա
յաճախադէպ
երեւոյթ
մըն
է
իր
գործին
մէջ։
Ան
չէ
կրցած
օգտուիլ
հաստ
ու
խոր
քաշուած
գիծերուն
նպաստէն
ու
նոյնպէս
չէ
շահագործած
իր
գոյներուն
բազմատեսակ
աստիճանները։
Երբ
կը
սկսի
արտաքին
պատկերներուն
գծագրութիւնը
նետել,
յամառ
հաւատքով
մը,
որ
կ՚ուզէ
հաւատարիմ
մնալ
նպատակին,
արդէն
մշուշը
կու
գայ։
Ու
շատ
նայելէն
արցունքոտած
անոր
աչքերը
կ՚աւրեն
գծագրութեան
յատուկ
հէնքը
ու
կը
տարուին
անիրական,
կէս
իրական,
գրեթէ
թրթռուն
ոգեղինացման։
Ուրիշ
մաս
մը
նկարներու,
որոնք
կու
գան
գիւղէն
ու
անդրագոյն
պատանութեան
մը
հորիզոններէն,
կ՚ենթարկուին
այս
ձեւերը
զեղծող
ազդեցութեան։
«
Ջրտուք
»ը,
«
Տաքի
նոպաներ
»ը
յատկանշական
օրինակներ
են
այդ
ատենին
իրականութեան
մաս
կազմած
ու
հիմա
երազով
տարտամած
պատկերացումներու,
ուր
գծագրութիւնը
չի
դիմանար։
Բայց
երազն
ալ
տարտամ
է
քիչ
մը
շատ՝
փաթթելու,
տաղաւարելու
համար
անոնց
մերկութիւնը։
«
Ի՜նչ
արբեցութեամբ
»ը
եւ
«
Առնչութիւն
»ը,
ինչպէս
նաեւ
«
Հովուերգութիւն
մը
»
(բոլորն
ալ
«ՆՈՐ
ՏԱՂԵՐ»էն),
տեսարաններ
են,
որոնք
մտածման
քալելու
համար
թեւ
կը
բանան,
բայց
կը
մնան
կէս
/411/
ճամբան
ու
կը
թառին
կիսակործան
բարձունքներու,
վասնզի
ան
գոյներէն
ու
ձայներէն
զատ
խաղ
չէ
սիրած։
Ցաւ
է
խոստովանիլ,
որ
Մեծարենց
մինչեւ
վերջը
ազդեցութեանը
տակն
ըլլայ
իր
օրով
համբաւեալ
բառերուն։
Փցուն
այդ
հնչիւնները
կ՚աղարտեն
բազմաբեղուն
քաղցրութիւնը
իր
«ԾԻԱԾԱՆ»ին
ու
հազիւ
կը
փրկուին
«ՆՈՐ
ՏԱՂԵՐ»ուն
մէջ,
մոռցուելով,
հալելով
գրեթէ
մեծ
այն
դաշնակութենէն,
որ
կը
բխի
անոր
ամէն
մէկ
էջէն,
անսպառ
մեղեդիի
մը
պէս:
*
*
*
Մեր
ոտանաւորը
գրեթէ
չէ
մտահոգուած
կշռոյթին
հարցովը։
Քնարերգական
շատ
զօրաւոր
իր
ժայթքին
մէջ
անիկա
առաջին
օրերուն
կրցաւ
ինքզինքը
պարտադրել։
Պատկերն
ու
զգացումը
պիտի
բաւէին
մեր
ռոմանթիքներուն։
Բայց
յաջորդող
սերունդը
մոռցած
կը
թուի
ոտանաւորին
հիմնական
նկարագիրը։
Քերթուած
մը,
շատ
բաներ
ըլլալէ
առաջ,
երգ
մըն
է
միշտ։
Պատկեր,
խորհուրդ,
թելադրական
առաքինութիւններ,
գծագրութիւն
կամ
ներքին
տեսիլ,
բարոյախօսական
հոգեր
կամ
մտածողական
մարզանքներ,
բոլորն
ալ
ուրիշ
կալուածներէ
քիչ-քիչ
մուտք
ունեցան
քնարերգութենէն
ներս։
Մեր
իրապաշտներուն
ու
տարփերգակներուն
համար
անիկա
արդէն
ճաթած
պղինձի
տախտակ
մըն
է
շատ
անգամ,
ուր
անոնց
մատները
տկար
պիտի
ըլլան
գիծ
քաշելու։
Մեծարենցի
լսողութեան
զգայարանքը,
ոչ
անշուշտ
զարգացած
որքան
է
պարագան
աչքերուն
համար,
իր
ժամանակին
մէջ
կրնայ
ամենէն
նուրբը
նկատուիլ։
Մեծ
մասը
այն
ոտանաւորներուն,
որոնք
իբրեւ
պատկեր
ու
աչքի
կամ
հոգիի
նկարներ
անցան
վերլուծումէ,
միշտ
ունին
իրենց
մէջ
երաժշտական
գիծը,
որ
տեղին
համեմատ
քաղցր
ու
գրաւիչ
փայփայանք
մըն
է
հծծիւններու
կամ
լուսեղէն
քայլերու։
Երբեմն
ան
ծանր
ու
տրտում
հեծեծանք
մըն
է
գիշերին
պէս
սրսփուն
ու
սրտառուչ՝
երբ
կը
պատմէ
մութին
մէջ
երկարող
հոգիին
թեւաբախումները։
Ան
ծափ
ու
ծիծաղ
է,
երբ
ձեւերուն
հետ
կը
թաւալի
զուարթ
լոյսերուն
մէջէն։
Ու
լուրջ
է
ու
հանդիսաւոր,
երբ
կը
մտնէ
իրերուն
դամբարանները
ու
կը
վերցնէ
անոնց
կափարիչները,
նոր
խորհուրդը
կամ
անտիպ
պատկերը
քակելու,
ազատելու
համար
ստուերներուն
աշխարհէն։
/412/
Բայց
ահա
ձեզի
զուտ
ձայնական
զգայութիւններ,
որոնք
աչքի
պատկերներ
են
նոյն
ատեն.
«Երբ
բըլուրն
ի
վար
աղբիւրէն
դարձին,
իր
վարսքի
խուրձին
մէջը
սողոսկի
նուրբ
մատիկն
ոսկի
արեւին
լոյսին.
հին
սափորն
ուսին
երբ
բլուրն
ի
վար
աղբիւրէն
դարձին,
մեղմով
ծածանի
լաչակն
հողմավար՝
թեւով
թռչունի.
ու
ծիածանի
թոյրով
պըսպըղայ
աչքն
իր
գեղանի.
ու
երբոր
ցընծայ
հնչիւնը՝
ծնծղայ
զարդոսկիներուն
…»։
(«Ջուրէն
դարձին»,
«ՆՈՐ
ՏԱՂԵՐ»)։
Դուք
կը
տեսնէ՞ք
աղջիկներու
այս
թրթռուն
էջքը,
բլուրէն
վար,
երբ
անոնց
ձեւերէն
ձայները
կը
քակուին
այնպէս
իրական
ու
այնպէս
ճիշդ։
Բառեր
կան
հոն,
որոնք
իրենց
արձակած
հնչիւններովը
հարազատ
արտայայտութիւնը
կու
տան
վազող
շարժումներուն։
Ասիկա
հեռու
է
այն
շինծու
նմանաձայնութենէն,
զոր
կը
սորվեցնեն
գրագիտութեան
դասագիրքերը
իրենց
հնազանդ
աշակերտներուն։
Բայց
այս
ոստոստուն
երաժշտութիւնը
անոր
տիրապետող
լարէն
չի
գար։
Կ՚ուզէ՞ք
երկար,
ծաւալուն
իրիկունով
բեռնաւոր
շեշտերը,
որոնք
անոր
ոտանաւորին
մէկ
ծայրէն
կը
սկսին
ու
կը
քալեն
բառերուն
հետ,
անոնցմէ
կը
զատուին
հրաշալի
նրբութեամբ
ու
տողերը
շարժուն
լարերու
նման
կը
բռնեն
իրենց
երփներանգ
ալիքներուն
վրայ.
«Ծաղիկներէն
յուշիկ
թերթեր
կը
թափէ
բուրումներով
օծուն
հովիկն
իրիկուան,
հոգիներուն
կ՚իջնէ
երազ
մը
բուրեան,
ի՜նչ
հեշտին
է
մըթընշաղն
այս
սատափէ»։
/413/
Անկախաբար
աչքի
զմայլելի
զգայութիւններէն,
դուք
կը
զգա՞ք
հովին
թեթեւ
թափը,
յուշիկ
թափը
ծաղիկներու
երերին։
Ու
պզտիկ
շարժումին
հետ,
որ
ինք
իր
վրայ
դարձող
թերթը
կը
կախէ
վար,
դուք
կը
լսէ՞ք
չըսուած
հեւքը,
որ
գետինէն
կը
բարձրանայ…
«Աքասիաներ,
գինով
լոյսէ
ու
տապէ,
օրօրուելով
մաքուր
շունչ
մը
կը
հեւան»։
Ահա՛
զգայութիւններ,
որոնք
լոյս
ու
թրթռում
են
միանգամայն,
ու
համբուրելի
է
ճիւղերուն
այս
թեթեւ
օրօրը,
որ
միջոցին
մէջ
կը
կենայ
բիւրեղի
քնարի
մը
նման
ու
կը
«հեւայ»
անոնց
կանաչ
դալկութիւններուն,
ոսկի
նուաղումներուն
ու
անոնց
լքուն
գինովութիւններուն
հեշտագին
խորհուրդը.
«Մինչ
կը
ձիւնէ
ծաղիկն
իրենց
հոտեւան՝
զոր
խօլաբար
հովը
գրկել
կը
շտապէ»։
(«Աքասիաներու
շուքին
տակ»,
«ԾԻԱԾԱՆ»)։
Ու
հրաշալի
ե՜րգը
ձիւնող
ծաղիկին
ու
յիմար
բայց
անուշ
շտապը՝
փոթթող
հովերուն։
Ուրիշ
տեղ
մը,
երբ
ան
կ՚երազէ
գետերու
ափին,
տեսէք
ի՛նչպէս
կ՚արտայայտէ
իրերուն
շարժումները,
որոնք
սրտառուչ
մեղեդիներ
կը
դառնան
նորէն.
«…
Եւ
հընամի
ծառեր՝
զիւմրիւթ
միայնութեան
ընդմէջէն,
կ՚արտածորեն
մուշկի
բոյրեր
ու
ժըպիտներ
ալ
բոսոր.
կիսամըրափ
կ՚երազեմ,
զիս
աղաղակներ
կը
կանչե՜ն
…:
Ձայներ՝
դիւթիչ
աշխարհներէ,
տարտա՜մ,
անո՜յշ,
հեռաւո՜ր…»։
Երբեմն
ամբողջ
քերթուած
մը
չի
վարանիր
ան
նուիրելու
ձայներու
հովուերգութիւն
մը
պատմելու
համար
(«Իրիկուան
ձայներ»,
«ԾԻԱԾԱՆ»)։
Մեղք,
որ
ձեւին
պղտորութիւնը
աղարտած
է
այս
մեղեդին։
Ինչպէս
որ
անկարելի
է
անջատել
անոր
աչքը
բոլոր
անոր
քերթուածներէն,
նոյնպէս
եւ
ականջը,
որ
երբեմն
հաւասար,
երբեմն
/414/
երկրորդ
գիծի
վրայ,
միշտ
ներկայ
է
իր
գրեթէ
բոլոր
տողերուն
մէջ։
Աւելի՛ն.
եթէ
աչքին
ընտրութիւնները
երբեմն
կ՚իյնան
սնամէջ,
կարծր
կամ
գուլ
գոյներու,
ականջը
քիչ
անգամ
կը
խաբուի։
Քիչ
են
այն
ոտանաւորները,
որոնց
մէջ
երգող
տարրը
բացակայի
հիմնովին։
Անշուշտ
մտքէս
չ՚անցնիր
սովորական
չափին
ձանձրացուցիչ
միօրինակութիւնը,
որ
ոտանաւորը
կը
շղթայէ
համաձեւ
ու
երկաթեայ
երաժշտութեան
մը
պարտադիր
աղմուկին։
Ատիկա
պէտք
է
ձգել
ուրիշներուն։
Ազատ
չափի
իր
փորձերը,
դեռ
կանխահաս,
ապացոյցներն
են
անոր
երաժշտական
ապահով
բնազդին։
Եթէ
չէ
կրցած
տողերը
կոտրտել
ձայնական
հանգիստներու
կամ
զգացման
ելեւէջներուն
ուշադիր
թափանցումով
մը,
բայց
խորտակած
է
դասական
կաղապարը
ու
աշխատած
ազատագրելու
դաշնակութեան
ամենէն
հիմնական
սկզբունքը
—
վանկային
քաղցրութեանց
չկասկածուած
օրէնքը։
Այս
տեսակէտով
ալ
ան
առաջին
բանաստեղծն
է,
որ
բառերուն
ներքին
կազմին
կը
մօտենայ
ձայնական
արժէքներու
ի
խնդիր։
Եթէ
չէ
իրագործած
քանի
մը
քերթուածներ,
ուր
բառերը
իբրեւ
զգայնութիւն
կարապետէին
տողերը,
կամ
իրենց
դասաւորման
թեքնիքովը
ապրեցնէին
մեղեդին,
առանց
ուրիշ
տարրերու
նպաuտին,
բայց
գտած
է
տողեր,
որոնք
ինքնաբեր
շարժումով
մը
զգայնութիւններէն
անդին
կ՚անցնին։
Մասնաւոր
պարագայ
մը։
Իր
երաժշտութիւնը
պարուրող,
համբոյրի
պէս
տաքուկ
կը
դառնայ,
երբ
տեսողութեան
զօրաւոր
պատկերներու
վրան
թեւածէ։
Երկու
զգայարանքներու
այս
միութիւնը
քերթուածին
ուժն
ու
հրապոյրը
կը
կրկնապատկէ։
Հոն,
ուր
նայուածքը
ինկած
է
խորունկ
ու
ելած՝
յուզումով
ու
գոյնով
լիացած,
հոն
բառերը
կը
պահեն
մասնաւոր
թրթռականութիւն.
նախադասութիւնը
կը
հպատակի
մայր
յուզումին.
«Սարերուն
մէջ
կը
կոծկոծի
այգուն՝
կոչնակը
վանքին…»։
Ձայնը
ջուրի
ալիք
մըն
է,
որ
սարերուն
կը
զարնուի,
կը
կտրտուի,
կ՚իյնայ
փոսերուն
խորը,
նորէն
կը
բարձրանայ
ու
կտոր-կտոր,
«կոծկոծ»
կը
վազէ
մեռնելու։
Պէտք
է
առտուն,
կանուխկեկ,
կեցած
ըլլալ
գիւղի
մը
կռնակները,
լսելու
համար
այս
փերթ-փերթ
օդին
մէջ
ու
քարերուն
վրայ
աղօթող
մեղեդին։
Կամ
կէս
մութին
մէջ,
մտիկ
ընել
դարձեալ
«կոծկոծ»,
կտոր-կտոր
գիծերը
բոժոժներուն,
որոնք
կարաւաններուն
վրայէն
կը
տարածուին
հանդարտիկ,
«լացի»
մը
/415/
պէս:
Պահին
հարազատ
գունաւորումը
տուող
այս
մելամաղձոտ
շեշտը
միշտ
պիտի
չպակսի
սակայն
անոր
բոլոր
ստեղծումներուն։
Հոն,
ուր
իրերը
զուարթ
եւ
մեծ,
անտարբեր
ապրումին
մէջ
կը
թաղուին,
ու
տրտմութեան
չափ,
հաճոյքն
ալ
կը
քալէ
մեր
առջեւէն,
բանաստեղծը
չի
կրնար
հրաժարիլ
իր
ճպոտէն,
որ
մասնաւոր
տխրութեամբ
մը
ցաւին
լարերը
հարուածեց.
«…Անտառներու
մենութեան
մէջ
սխրալի,
ամբարձուղէշ
ծառերու
մորճ
թեւերուն
վըրայ
թառող
լըռութիւնն
ես
ըլլայի…
Երգն
ըլլայի
թռչուններուն
ծնծղաձայն,
ու
դառնայի
ուրախութեան
ճիչ
մը
լայն
բանաստեղծի
հոգիներուն
մէջ
նըկուն,
ուր
կը
թախծի
խոտանքն
ամպոտ,
անանուն՝
ինչպէս
որի՝
թառած
շիրմի
մը
գլխուն»։
Բոլոր
այն
բառերը,
զորս
ձայնական
զգայութիւններ
արտայատելու
համար
կը
կանչէ,
տեսողութեան
պատկերներ
կը
դառնան
նոյն
ատեն,
ու
գոյները
երգի
մը
պէս
կ՚երկարին
վանկին
վրայ։
Ու
անոնք
շարժումներուն
հիւսքը
կը
վարագուրեն
մեղմով
կամ
աշխոյժ
տրտմութեամբ
մը.
«Կատարներուն,
հագած
երանգ
հինայի,
մրգաստանին,
այգիներուն,
դաշտերուն
մէջ
պարագնաց
հովին
խմբերգն
ըլլայի։
Եւ
ըլլայի
ձայներիզը
թըրթըռուն
աղբիւրներուն,
կապուտաչուի
ակերուն,
լիճին
խաղաղ,
ծալծալ
մրմունջն
իրերուն,
շառաչն
հըզօր՝
ովկիանին,
գետերուն,
համայնական
Ձայնն
ըլլայի,
Ձա՜յնն
անհուն…»։
(«Բաղձանք»,
«ՆՈՐ
ՏԱՂԵՐ»)։
Բայց
պէտք
պիտի
ըլլար
արտագրել
«ՆՈՐ
ՏԱՂԵՐ»ուն
կէսէն
աւելին։
Գոյներու
տաքութիւն,
ձայներու
տաքութիւն,
երկուքն
ալ
իրենց
վառարանները
ունին
անոր
հրդեհուած
սրտին
մէջ։
Հիւանդութեան
/416/
աներեւոյթ,
բայց
իրական
թրթռումին
մէջ,
որ
կարծես
արձագանգն
իսկ
է
բանաստեղծին
եղերական
հիւծումին,
բառերը
կը
կարմրին
մռայլ
բոցովը
մխացող
արիւնին։
Մշակուած
արուեստագէտի
իր
ճաշակը
կը
լրացնէ
մնացեալը։
Ինչ
որ
Դուրեան
իր
բխումին
յորդ
ուժովը
ի
գլուխ
հանեց,
Մեծարենց
ըրաւ
ատիկա,
կիրթ
իր
զգայարանքներուն
բազմաղբիւր
հնարագիտութեամբը։
Եթէ
նկատի
չառնենք
«ԾԻԱԾԱՆ»ին
յաճախող
սայթաքումները
ու
«ՆՈՐ
ՏԱՂԵՐ»ուն
տարտամ
մէկ
մասը,
Մեծարենցի
տաղարանը
կը
դիմանայ
իր
մեղեդիին
նուրբ
քաղցրութեամբը
եւ
հեշտագին
խռովքովը։
