Արեւելահայ դէմքեր

Բ. ԱՆՁԵՐԸ

Խայտաբղետ է ամբոխը, որ Շիրվանզադէի բեմը կը գրաւէ։ Գրեթե բոլոր դասակարգերը իրենց ներկայացուցիչները ունին հոն, սկսեալ գործի ու դրամի տենդովը թրթռուն եւ «փողառատ» վաճառականէն մինչեւ անիմաստ երգեր ածող «գիժ»ը:

Մարդերու այս շարանը կը հպատակի օրինակելի խելոքութեամբ մը, մեծ ցուցամատի մը շարժումներուն։ Հակառակ անոր, որ իրենց տարազին ու արտայայտութեանցը մէջ անոնք ինքնիշխան մարդուկներու ձեւեր կը փորձեն, միշտ ալ կը մնան ենթակայ հեղինակին կամքին։ Այս է, որ այդ ամբոխը կը պահէ կարգապահ, ու լարուած՝ դէպի լուծումը տանող ճիգին համար։ Կը հասկցուի, թէ տրամը կամ գործողութիւնը անձերուն հոգեբանական կրկնութիւնը կամ անոնց հոգիին արտաքնացումը չի կրնար ըլլալ։ Գրեթէ մեծ մասը այդ մարդերուն սեպհական հոգի չունին ու իրենց ներկայացուցած կիրքերն ու պայքարը օտար են իրենց նկարագիրներուն։ Երբ հեղինակը չի միջամտեր —շատ բացէն— անոնք կը մնան միջակ, սովորական, ու տիրական քիչ խմորով։ Վտանգը այնքան բացորոշ է, որ Շիրվանզադէ չէ վարանած անոնց վրայ կարելի սրբագրութիւնները գործադրելու, շատ մը խաղերու մէջ։

Անձերուն ուսումնասիրութիւնը աւելի լայն լոյսի մը տակ ձգած կ՚ըլլանք, երբ յայտարարենք, որ Շիրվանզադէ հակառակ իր իրապաշտ թեքնիքին ու պատկառելի յամառութեանը, անսրբագրելի ռոմանթիք մըն է։ Անոր վէպերուն մէջ կը ձուլուին, յետոյ շրջաբերութեան կը հանուին բոլոր դրական տիպարները, սրբագրուած, փչուած ու ճարտարօրէն ռոմանթիք։ Միւսին մէջ կը դարբնուին նորէն բացասական տիպարները, որոնք նոյնպէս սաստկացուած, դիտումնաւոր սեւութիւններու տարուած ու այս անգամ եղերօրէն պատկերներ կը դառնան։

Այս հակադրութիւնը նոյնութեամբ կ՚անդրադառնայ իր թատերգութեանց մէջ: Վասնզի ամէն իրապաշտ հեղինակ իր մէջ կը ծածկէ ռոմանթիք մը եւ Ֆլոպէռները քիչ են, որպէսզի երկու հակառակ հանգամանքները միացնելու յաջողին։ Յիշենք Զոլան, որ երեւակայեց միշտ ու միշտ, ու բառերովը մնաց իրապաշտ։

Ու Շիրվանզադէ կը յօրինէ իր անձերը։ Ցաւալի է անշուշտ, որ այս յօրինումը սահմանափակուի միայն անձերուն արտաքին յարդարումին, անոնց խօսած լեզուին կամ քանի մը շարժուձեւերուն։ Ցաւալի է անշուշտ, որ երկրորդական մանրամասնութիւններու հակակշիռը ընող մատը անզօր ըլլայ անցնելու կուրծքին տախտակէն, սիրտն ալ ձգելու համար իր ներգործութեանը տակ:

Արմենուհին յատկանշական հաւատարմութեամբ մը կը մարմնաւորէ մեթոտին ամբողջ նկարագիրը։.

Կին մըն է ան, որ կը տառապի սէր փնտռելով, զայն չի գտներ ամուսինին մօտ, կը կարծէ հանդիպիլ անոր բարեկամի մը մէջ, որուն առաւելութիւնները տարտամ կը ներկայանան մեզի։ Ու կը նետուի անոր՝ մահուան գնով։

Երբ Կէրհարթ Հաուսթման երիտասարդ ամուսին մը դարձեալ մահուան կը ղրկէ (անշուշտ գերման փիեսը աւելի հին Է թուականով (Einsame menschen), իրենց հիւր եկող կնոջ մը ետեւէն, մենք բաւական լուսաբանուած ենք այդ սուզումին հաւատով կենալու համար։ Հոն հոգիները իրար կը քալեն տարածութեան մը վրայ, որ, հակառակ իր ընդարձակութեան՝ մէկ ակնարկի մը մէջ կու տայ ինքզինքը:

Չենք տարակուսիր, որ հոգիները կրնան մինակ ըլլալ ամբոխներուն ծոցն անգամ ու զանազան տեղերէ եկող սիրոյ ճառագայթները զիրար կը հալածեն մինչեւ որ օրին մէկը գայ անծանօթ ճառագայթը, որ հոգին կը կապէ հոգիին։ Գերման փիեսը այս ամէնը կու տայ կեանքի մը հարազատութեանը մէջ, զոր պարապ տեղը դուք պիտի փնտռէք Շիրվանզադէի մօտ։ Ու մենք չենք կրնար հաւատալ Արմենուհիին իրականութեան։ Վտանգէն խուսափելու համար թատերագիրը անսովոր ուժով մը կը նետուի լեզուական, բառերով կարելի գրականութեան, ու մենք նոր չէ, որ պիտի գիտնանք, թէ ինչ անճարտար ոճաբան մըն է Շիրվանզատէ։

Երբեմն այդ անձերը հարազատ կաղապարէ մը դուրս կու գան, ինչպէս է պարագան Կործանուած ին մէջ, բայց այդ կաղապարը ճարելու համար քսան տարուան խմորում ու պատրանք, հսկայական աղէտի մը առաջին մեծ վարագոյրը եւ ռուսական համալսարանները իրենց նպաստը բերին։ Վասնզի դիտողութեան ու բարքի փիեսներուն համար մեզի հաւատարիմ մնացող թեքնիքը անբաւական պիտի ըլլար գաղափարներ ու մտայնութիւններ համադրող գործ մը ազատելու անիրական յօրինումէն։ Շիրվանզադէ հոս կեդրոնական անձերուն ներքեւ, անոնց ոտքին իբրեւ կռուան կը դնէ գրեթէ թանձրացած գաղափարներ։ Վարժապետն ու տղան նոյն մեծ մտածումին երկու երեսներն են, ճիշդ է թէ ռոմանթիք հակադրութեամբ մը, բայց առաջին իսկ բառերուն՝ կը հագնին իրենց գիծերուն ամբողջական շէնքը, բայց հակառակ իրենց ամբողջական իրականութեան, չեն յաջողիր արդարացնել իրենց կարգ մը ընկերները ու, մա՛նաւանդ՝ հասկնալի դարձնել աղջկան մը դէմքը, որ կեդրոնական տիպարին մօտիկը պիտի դրուէր իբր անոր իգական երեսը: Չենք հարցներ, թէ ան ինչու սիրած է հեռաւոր Հիւսիսին մէջ տարիներով կորսուած մանկութեան ընկեր մը, երբ ասիկա ալ երիտասարդ՝ կը հասնի հայրենիք։ Բայց կ՚ուզենք հասկնալ ինչպէսը եւ, մա՛նաւանդ՝ կը տարակուսինք իրականութեանը վրայ աղջիկներուն, որոնք կրնան սիրել նոյնիսկ անսպասելին, մեռնիլ ատով, այո՛, բայց մեկ օրէն միւսը չեն կրնար բանալ իրենց ուղեղը իրենց համար շատ տարտամ գաղափարներու կախարդութեան։

Բայց ուժով գծագրութեանց մօտ աղջիկներու այս տարտամութիւնը պատահական չէ Շիրվանզադէի գործին մէջ։ Արմենուհին քոնֆերանս կընէ. « Պատուոյ համար »ին Մարգարիտը օդի աղջիկ մըն է, թոյլ՝ դիտումնաւոր յարդարումով մը, որ կը տեսնէ իրեն յանձնուած թուղթերուն գողցուիլը, կը պոռայ յափշտակողին ետեւէն ու չի յաջողիր անոր ճիրաններէն ազատել աւանդը, որպէսզի ետքէն մէկ հարուածով հերոսանայ, ինքզինքը սպաննելով։ Մէկ անգամ միայն Եւգինէ ին մէջ կին տարրը ցոյց կու տայ որոշ դիմագծութիւն, կը խօսի թրաժիք լեզու եւ մասնակից կ՚ընէ մեզ իր յուզումին, վասնզի հոս ալ կեանքը իրեն օգնութեան կը փութայ։ Արդի քաղաքակրթութեանը գետինին վրայ շատ փորձառութիւն (expérience) կը բերէ արուեստագէտին։

Դրական կամ համակրելի կիներու այդ տժգունութիւնը փրկելու համար՝ Շիրվանզադէ մեծ-մեծ սրբագրութիւններ կը փորձէ անոնց վրայ ու կը հեռանայ ստիպուած, մոտել էն։

Բացասական կիները միշտ ուժով են իր մօտ։ « Չար ոգի »ն Չառնիշանը տարտամ է, երբ կը խառնուի գործողութեան (որովհետեւ բարի կեսուրի մը պատկերովը կը մտնէ տեսարան), բայց կը մասնաւորուի, կը կապուտանայ – բառը գործածելով ժողովրդական առումով – կը գտնէ թատերական անկեղծութիւն, երբ կ՚անիծէ։ Ջավահիրը գրեթէ անթերի է անոր համար, որ ժխտական դէմք ունի: Բայց Սոնան (« Չար ոգի ») եւ « Նամուս »ին հարսը պատկեր ըլլալէ աւելի տպագրութիւններու կը նմանին ու ատոր համար չեն ալ տառապիր, ինչպէս անտարբեր է թատերագիրն ալ արդէն իրենց հանդէպ։ Քանի մը փիեսներու մէջ կիները երկուքի բաժնող ոգին չի կրնար ինքզինքը պարտկել։ Մարգարիտին քոյրը (« Պատուոյ համար »)՝ Սոնա յինները (« Չար ոգի ») ուղղակի հակադրուած եւ այս նախնական գործողութեան շնորհիւ ուժովցած դէմքեր են, որոնք տրամին վրայ հեղինակութիւն չունենալով հանդերձ, պարզապէս իրենց բացասական գոյնովը գիծերու փոսեր երեւան կը բերեն։

Ճիշդ է, որ Շիրվանզադէի թատրոնը սիրոյ թատրոն մը չէ։ Թերեւս այդ է պատճառը, որ իր կիները կը ներկայանան մեզի այսքան գունաթափ, քանի որ կինը սէրէն դուրս անիմաստ կենդանի մըն է, որ ինքզինքը կու տայ առաւելապէս ժխտական բնազդներում, որ պարզ ներ մը չքաշելուն՝ մինչեւ ոճիրին կը մղուի անասնական տխմարութեամբ մը։ Ամէնէն յաջող դէմքին, Եւգինէին մէջ, նորէն գործողութեան զսպանակը սէրը չէ իրապէս։ Արեւմտեան գաղափարականութիւն մը – որ չեմ գիտեր ինչ աստիճան արդարանալի է արեւելահայերուն մօտ – պատճառ կ՚ըլլայ ողբերգութեան։

Կիներու այս աղքատութիւնը թերեւս կարելի պիտի ըլլայ բացատրել՝ օգնութեան կանչելով պայմանները մեր կեանքին, ուր տակաւին անմեղ հարսնուկներ իրենց վիզը կը ծռեն բարձրացող դաշոյնին առջեւ՝ առանց չքմեղանքի փորձի մը եւ իրենց սաղմին անունով միայն կը համարձակին ողոքել կատաղութիւնն իրենց այրերուն: Դեռ անիկա մեր ընկերութեան մէջ գործօն լծակ մը չէ կրցած ըլլալ։ Ու ատոր համար ընկերական (social) տարողութեամբ փրեսներու մէջ անոր երեւումը խորթ կու գայ մեր աչքերուն։ Տակաւին ան կը շարունակէ մնալ հեքիաթի էակ մը, անշուշտ գերազանցապէս բանաստեղծական ու խռովիչ ու ատով թատերական, երբ անոր մօտեցողը գիտէ խօսեցնել անոր թաքուն ուժն ու տխուր հրապոյրը, անոր միսերուն երգն ու արիւնին խենթութիւնը։ Բայց Շիրվանզադէի մեծագոյն դժբախտութիւնն է ոչինչ հասկնալ բանաստեղծութենէն։

Ինչպէ՞ս կ՚ըլլայ, որ համաշխարհիկ թատրոնին յաւիտենական թեմը տուող զգացումը այսքան դժնդակ տժգնութեամբ մը դալկահար ընէ Շիրվանզադէն մէջ սիրող կիները։

* * *

Կիներ յօրինելու անընդունակ այդ միտքը աւելի բարեբախտ է այրերուն հետ:

Հոս ալ նոյնն են մեթոտն ու աչքերը։ Երկուութիւնը աւելի բացորոշ։ Ու տաղանդը, վճռական փորձերու առջեւ, կու տայ ինքզինքը ամբողջութեամբ։

Բացասական դեմքերը, ամէնէն աննշաններէն մինչեւ մեծերը, բոլորն ալ ունին ուժի արտայայտութիւն, կողմեր՝ որոնք եթէ միշտ չեն բառեր թատերական անձնաւորութիւն մը մեզի պարտադրելու, բայց կը յաջողին իրականութեան, արու իրականութեան պատրանքը բերել կիներու աղկաղկ կրաւորականութեանը դիմաց։ Անդրէաս Էլիզպարով եւ Սաղաթել կ՚ապրին կենդանութեամբ մը, որ ոչինչ կը պարտի դուրսին:

« Չար ոգի »ին մէջ Սոնայի հայրը, հակառակ չափազանցուած ըլլալուն, տիպարի մը գիծերը կը հաւաքէ տխմարութեանը ետին։ Հոն՝ ուր ժխտական մարդեր կ՚երեւան Շիրվանզադէ աչքը գոց գիտէ անոնց շարժումներուն ամբողջ սարուածը։ Ու հոգ չէ, թէ անոնք անկարեւոր մասեր լեցնելու կանչուած ըլլան, միշտ կը գտնեն հարազատ, մասնաւոր ու յատկանշական ժեսթը, բառը, կատակը կամ հայհոյանքը, որ անոնց վաղանցուկ անձնաւորութիւնը կարկառուն կ՚ընծայէ։

Ժխտական այս մարդերը մեր ցեղին կը պատկանին ահաւոր հարազատութեամբ, ու թերեւս այս իսկ պատճառով անոնց մէկ մասին վրայ Շիրվանզադէ զետեղած է անձնական դիտողութիւններ։ Եւ անոնք քիչով են պակաս իրական տիպարներուն կաղապարէն։ Անդալա

Ես խօսքը չեմ ըներ միւս մարդերուն, որոնք բեմ կու գան խնդացնելու կամ սարսափ փռելու համար, որոնք երբեմն ժողովրդական շեշտ մը կը ցուցադրեն իրենց երկրին վրայ ու կըսեն խենթ ու խնդացնող բաներ։ Դարձեալ չարժեր զբաղիլ այն սիրունիկ, իտէալիսթ երիտասարդներով, որոնք Օթարեան, Մուրատ եւայլն կ՚անուանուին եւ խրտուիլակներ կը մնան, գործողութեան կառոյցը հաճելի ընելու համար հնարուած։

Ահա, արագ պտոյտի մը մէջ, կարաւա՛նը այր մարդերուն։

Անոնք կը տառապին իրապաշտ մականէն, երբ իրականութեան հարազատ արտայայտութիւնը կ՚ուզեն մնալ։ Վերէն վար մէկ գիծով մարդեր, այդ ժխտական երեսները, չունենալով անհրաժեշտ խորութիւնը, որ անձնաւորու թիւնները կը պարփակէ աներեւոյթ կենսանիւթի մը պէս, հնարաւոր դարձնելու համար անոնց շրջանումը՝ կիրքերուն առանցքին վրայ:

Անոնք կը մնան դարձեալ տժգոյն, երբ սովորական հէնքով մարդերէն կ՚ընտրուին:

Ու, մա՛նաւանդ՝ անտանելի ու կեղծ ու անկարելի են անոնք, երբ ռոմանթիք կիսանգունդէն կը ղրկուին դէպի բեմ:

Շիրվանզադէի ամբոխը ունի, ինչպէս ըսուեցաւ վերը, քանի մը յատկանշական տարրեր։ Բայց դժբախտ է անիկա՝ զրկուած ըլլալուն այն խմորէն, որ գործերուն մէջ ազնուական – բառը արժէքի իմաստով – երակի մը նման կը դիմանայ: Այդ խմորը ստեղծահիւթն իսկ է մեծ թատրոններուն եւ որ շրջաններ կը բանայ ու գլուխ-գործոցներ կը նետէ հրապարակ։

Այդ ամբոխը միջակներու, շինծու կիներու եւ աղջիկներու, առաջ բերած եղկ ամբոխն է։ Ու Շիրվանզադէ անոր պարագրկումին համար ալ տկար է գտնուած։

Երբ ուրիշ թատրոններու մէջ գործողութիւն եւ շահեկանութիւն – այսինքն՝ ամբողջ շէնքը – գրեթէ կը հպատակին անձերուն եւ անոնց նկարագիրներուն, Շիրվանզադէ գործողութեան եւ շահեկանութեան համար կը փնտռէ, կը յարդարէ իր մարդերը:

Ինքն է, որ հարսանիքի մը մէջ (« Նամուս ») քանի մը պատիկ ֆրազներ եւ ռուսերեն բառեր քշելու համար կը մտցնէ թամատա ներ եւ հիւրեր, որոնք պոռալէ զատ ոչինչ կ՚ընեն հոն, բայց իրենց աղմուկին ու շարժումին համար կը ներուին։

Գրագէտին երկու երեսներն ալ դեր ունին անձերուն ընտրութեանը մէջ, ու թերեւս այս է պատճառը, որ անոնք չեն կրնար մէկ ըլլալ:

Այդ աշխարհը երբեք հաւատարիմ պատկերը չէ, ինչպէս փափաքած են հաւատալ շատեր, մեր ընկերութեան։ Սունդուկեանց իր ձեւովը, կրցածին չափ, ներկայացուց աշխարհ մը, որ իրականէն վերցուած էր։ Շիրվանզադէ անկարող եղաւ այդ աշխատանքին, վասնզի կամ ընդօրինակեց, կամ երեւակայեց։ Անիկա չէ ստեղծած։ Ու ինչպէս իր ամբողջ թատրոնին մէջ, իր անձերուն ալ շրջանակին մէջ, անիկա չկրցաւ բանաստեղծի, ստեղծագործի սրբազան ջահովը դառնալ, այրելու համար աւելորդն ու անհարազատը եւ պայծառազարդելու համար իսկական դէմքերը։

Վասնզի մարդ կամ մարմար, խօսք կամ հով, երազ կամ իրերու հոսում, բոլորն ալ արժեք ու խորք կը հագնին ստեղծողի շունչին տակ։ Վասնզի աշխարհը հարթութիւնն է, տափակութիւնն է, անգեղարուեստականն է՝ առանց ստեղծագործ կրակին։

Մենք փողոցն անգամ կը զզուինք մարդերէ։ Ուր մնաց բեմին վրայ, եթէ մեր ամէն օրուան արմկահարումները պիտի ըլլան հոն։