Արեւելահայ դէմքեր

Գ

Տիպարներու ուսումնասիրութենէն ետքը, պէտք է հաստատել զրոյցին (récit) նկարագիրը։ Շատ քիչ տեղ պատմուածքին շահեկանութիւնը կը դանդաղի։ Ընդհանրապէս, անիկա միամիտ ու համով գնացքով մեզի կը ցուցադրէ անձերն ու դէպքերը, տեղ-տեղ չափազանց արագ ոստումներով, գործողութեան համեմատ լայննալով ու նեղնալով։ Յատկանշական է, որ Պ. Թումանեան իր ամբողջ գործին մէջ կը գործածէ այդ եղանակը, կանխելով այսպէսով ազատ չափի փորձ մը, որուն յաջող նմոյշները մենք տեսանք Վարուժանին մօտ։ Եթէ երբեք Թումանեանի մօտ պատմողը կը մնայ դարձեալ ժուժկալ, ու անհրաժեշտ կտաւէն դուրս նայելու անտրամադիր, եթէ երբեք անոր մէջ պատմութիւնը չի սիրեր կենալ, դիմանալ ու վիճակները իրենց կարելի տեւողութեանը մէջ ցուցադրել, ես պիտի զգուշանամ ատիկա ժխտական տեսակէտով մը տեսնելու փափաքէն։ Ժամանակակից պահանջումները աւելին պիտի չարտօնէին, քանի որ բանաստեղծը անկարող է շրջանի մը տարողութենէն ազատելու եւ ինքզինքը պարտադրելու մեզի անպայման, տիրաբար, աստուածաբար, ինչպէս ըրին Տանթէներն ու Միլտոնները։

Ինծի կու գայ, թէ Թումանեան իր սեղմ ու վերապահ ըլլալու ճիգին մէջ չէ ուզած նոր կացութիւններ ու նոր գուպարներ ստեղծել։

Դիւցազնավէպին մէջ բարոյական կամ իմաստասիրական խորք հազիւ կը զգացուի: Պատերազմը դատելու իր եղանակը Պ. Թումանեան նոր չէ, որ ցոյց տուած պիտի ըլլար ասով։ Ու ամբոխները իրարու վրայ նետող ոգին՝ պարզօրէն բռնապետներու կամ զօրաւոր անհատներու խորը ենթադրելու իր միամտութիւնը՝ մեզ չի խանդավառեր: Հոդ ելլելու ալ պէտք չկայ արդէն:

Բարքի պատկերներ, կեանքի դրուագներ, քաղաքակրթութիւն մը կամ ժողովուրդի աշխարհահայեացքը փնտռողները չեմ գիտեր որքան պիտի խանդավառուին այս հեքիաթով, որ մեր ժողովուրդին պէս գետինին վրայ կը սիրէ մնալ, որուն հերոսը անխառն չէ իր յատկութեանցը մէջ – ըլլալով անգիտակից ուժ մը եւ տկար միտք մը–, բայց որուն կարգ մը գիծերուն մէջ մեր ժողովուրդը ինքզինքը կը գտնէ ծայրայեղ հաւատարմութեամբ մը։

Թումանեանի լեզուն չունի պերճանք ու գոյն։ Անիկա չ՚ախորժիր բառերու մոգութենէն։ Թերեւս իր կամաւոր աղքատութիւնը պարտադրուած ժուժկալութիւն մըն է իր գլխուն։ Բայց իր վիճակին մէջ, անիկա մէկ-երկու տեղ կը գտնէ իսկապէս դիւցազնական շեշտը։ Այս տեսակէտէն յատկանշական է կտոր մը, ուր Ձէնով Օհանը կ՚երթայ ձիերուն հետ խօսելու։ Չափազանց կենդանի է նաեւ, երբ կը նկարէ երկու հսկաներու մարտնչումը։ Աղքատիկ այդ գործիքէն Պ. Թումանեան կը ճարէ իրեն համար պզտիկ հաճոյքներ, խաղեր, մերձեցումներ, որոնք քերթուածին կու տան զանազանութիւն եւ կ՚ազատեն անիկա վարդապետական ոճէն, որ Նար-Պէյինը եղաւ, կտրատուն ու անժամանակ ոճէն, որով գրեց Ալիշան իր «Կուսանք հայոց նոր Շուշան»ը։

Պ. Թումանեանի ամէնէն անկեղծ արտայայտութիւնները իր պոեմաներն են:

Անոնցմէ մէկը, օփերա յի վերածուած ներկայացուեցաւ հոս ու դեռ մտքերու մէջ չէ մարած անոր տպաւորութիւնը։ .

« Անոյշ »ը ստեղծող միտքը իր մեծ կողմերով կը մնայ նոյնը դիւցազներգակին հետ։ Հոս նիւթին տեսակն է, որ կը ճշդէ քերթուածին նկարագիրը:

Ժամանակակից դէպքէ մը poème մը ստեղծելը անշուշտ աւելի դժուար է, երբ հարցին մօտենանք արեւմտեան վարդապետականութեամբ։ Պ. Թումանեան անտարբեր է գրականութեան տուիքներուն եւ մեծ-մեծ պահանջներուն։ Անիկա ունի իրեն համար ռուսական poèmeները, որոնք հակառակ իրենց սովորական հիւսքին ու կիսահրաշ յօրինուածքին, կը սիրեն մնալ հաճելի ձեւով մը իրապաշտ եւ արագ ու խոշոր գիծերով բարքեր ու շրջաններ կը համադրեն:

Այս տեսակէտով թանկագին յիշատակարան մըն է « Անոյշ »ը։ Անիկա կը պատմէ լեռներու մէջ պատահած եղերավէպ մը, ու այդ առիթով ի հանդէս կը բերէ ժողովուրդի մը կեանքին շատ շահեկան մէկ երեսը։ Կը զգաս, որ ատ մարդերը տեսնուած ու գծագրուած են տեղին վրայ։ Բանաստեղծը անոնք թուղթին փոխադրած ատենը չէ տառապած, ինչպէս ատիկա զգալի է « Սասունցի Դաւիթ »ին մէջ։ Իր արմկահարած մարդերն են ատոնք։

Բայց այս տարրերով շատ-շատ վէպ մը պիտի կրնայինք լեցնել։ Հոս է բանաստեղծին միջամտութիւնը։ Ան կու գայ ու այդ սովորական, գեղջուկ հոգիները անոր մոգական գաւազանին տակը կը հագնին ուրիշ տարողութիւն մը, ուրիշ հով մը կը մեծցնէ զանոնք։ Այս անգամ անոնք կը տարուին արուեստին:

Ինչ որ ալ ըլլայ Պ. Թումանեանի արուեստին արժանիքը, այդ դէմքերը փրկուած են այն տափակութենէն, տժգունութենէն, որով կը տառապին Արեւելահայ գրականութեան բոլոր ստեղծումները առհասարակ: Սխալ, թէ անգիտակից ըմբռնում մը réalismeի՝ անոնց բոլոր դէմքերը կ՚իջեցնի ռամկութեան։ Երբ հերոսներ չեն ատոնք, որպէսզի մեր հիացումը իրենց տանք անվերապահ, կ՚ըլլան անտանելի, ծանրադանդաղ մարդուկներ։ Անուները կը խնայեմ, բայց չեմ կրնար ընդհանուր այս տպաւորութիւնը ծածկել հոս:

Պ. Թումանեանի « Անոյշ »ը բանաստեղծութեան եւ վէպին մէջտեղը կեցող նոր սեռ մըն է, որ ռուսերուն մէջ միայն գոյութիւն ունի։ Կէօթէի « Հերման եւ Տորոթէ »ն անոր աւելի պուրժուա մէկ նախատիպն է։ Գաղիական գրականութեան մէջ « Ժոսլէն »ն ալ կրնանք դնել նոյն rayonին մէջ։

Ու այդ սեռը փոխ կ՚առնէ վէպէն իր խարիսխները, այսինքն՝ իրական, շօշափելի գետնին վրայ մնալու իր պարտքը։ Բայց անգամ մը իր կազմակերպութիւնը հագնելէ ետքը, անիկա կը յանձնէ ինքզինքը բանաստեղծութեան ջուրերուն, որոնք զայն կը տանին ափերուն հեշտանքին, կախելով անոր գեղեցկութիւնը առաջին երկարող անհունին վրայ, բայց միւս կողմովը աչքէ չբանելով եզերքին հաստատ գետինը:

« Անոյշ »ին մէջ բանաստեղծին անձը կը խառնուի գործողութեան ու այդ միջամտութիւնը՝ ուրիշներու համար անհարկի, հոս կը տանի քերթողը երբեմն զարմանալի խորութեամբ ու նոյնքան զարմանալի միամտութեամբ արտայայտութիւններու։ Արեւմտահայերը հակառակ իրենց նրբութեան վրայ ունեցած հաւատքին եւ յաւակնութիւններուն, դեռ չեն կրցած տալ մեզի խորհուրդն ու մաքրութիւնը քերթուածի մը, որ « Անոյշ »ին մէջ կը բուսնի յանկարծ, անդիմադրելի՝ ձեւին գեղեցկութեամբը եւ մտածման ինքնատպութեամբը.

Ասում են՝ ուռին
Աղջիկ էր ինձ պէս,
Մնում էր եարին՝
Ու չեկաւ նա տես:
Խիղճը դողալով՝
Անյոյս կռացաւ,
Դարդից չորացաւ
Ուռենի դարձաւ.
Ջրերի վրայ
Գլուխը կախած
Դեռ դողում է նա
Ու լալիս կամաց։
Ու ամբողջ տարին
Մի միտք է անում,
ԹԷ Եարը եարին`
Ո՞նց է մոռանում...

Ժամանակը սուղ է եւ ներելի չէ հոս ամբողջական վերլուծումներ փորձել։ « Անոյշ »ը հակառակ իր կարգ մը լայնցող տեղերուն, քիչ մը շատ անձնական ու ատով՝ գործողութեան օտար հատուածներուն՝ գեղեցիկ քերթուած մըն է, ճիշդ ու ճիշդ վերցուած մեր ժողովուրդէն, ունենալով անոր երազանքի թեւաբախումները եւ գետնեմօտ ոգորումները։ Դիւցազներգութեան համար անկազմ լեզուն հոդ իր կալուածին մէջն է եւ զմայլելի դիւրութեամբ մը սարէ սար ու ծառէ ծառ կ՚ոստոստէ: :