Արեւելահայ դէմքեր

ՔՆՆԱԴԱՏՈՒԹԻՒՆԸ ԱՆՈՆՑ ՄԷՋ «ԳԱՐՈՒՆ» ԱԼՄԱՆԱԽ, – Ա (Մոսկուա, 1912)

Ռուսահայ գրականութեամբ հետաքրքրուողները առաջին ակնարկով իսկ կը տեսնեն անոր մէջ մեզի համար անսովոր բազմութիւն մը գրական քննադատներու:

Որոշ դիրքի մը վրայ գտնուող բոլոր օրաթերթերը, հոս ու հոն լոյս տեսնող բոլոր հանդէսները, փայլուններէն մինչեւ է՛ն տժգոյնները ունեն իրենց մէջ այս կամ այն հեղինակին նուիրուած երկար ու չհատնող սիւնակներ, ուր նախանձելի համբերութեամբ մը այդ «խորիմաց» փնտռողները կը վերլուծեն ու կը վերլուծեն...

Ռուսահայ աւագ սերունդին մեծ վարպետներէն ետքը, որոնք գրականութեան բոլոր սեռերուն տուին իրենց հեղինակութեան անուրանալի դրոշմը, նորագոյն ըսուած սերունդին մօտ քննադատի նախասիրութեան այս յաճախանքը յատկանշական է մա՛նաւանդ ստեղծագործ ուժին կայունութեան տեսակէտէն:

Բոլոր այդ քննադատները, Չօպանեանի բացատրութեամբը, անցած են ապահովաբար համալսարանական խողովակի, իւրացուցած են բարձրագոյն մշակումի անհրաժեշտ տարրերը։ Արթնցած, հետաքրքիր, բայց կողմով մը անփորձ մտքեր են անոնք, որոնք դպրոցներու եւ գիրքերու մէջ աւանդուած տեսութիւնները արտաքին աշխարհի կարգ մը երեւոյթներուն փորձարկելու մենամլութիւնն ունին կարծես։

Այդ քննադատներէն մաս մը կը նմանին արդեն դպրոցէն նոր շրջանաւարտ, կոկիկ հագուստի մը շիք ին մէջ հպարտօրէն լրջացած սպաները, որոնք մեծ ճակատամարտներուն պատմութիւնն ու տրամը սերտած են երկարօրէն, թուղթէ յատակագիծներու վրայ. գոց գիտեն թիւերն ու թուականները, զօրավարներն ու դիրքերը, բայց որոնք դեռ չեն լսած պատերազմի դաշտին վրայ թնդանօթը։ Անոնց աչքը չի ճանչնար վառօդին ամպը։

Անշուշտ մեր իրաւունքէն դուրս չենք՝ այդ պարոններէն սպասելով նախապէս ստեղծագործ աշխատանքի իրենց բաժինը մեր գրականութեան համար։

Ֆրանսացի քննադատները իրենց գրական ասպարէզին բաւական յառաջացած կէտերուն վրայէն յայտարարած են իբր այդ։ Առաջինները անոնք աշխատած են հասարակաց պարտէզին մէջ, բրիչը ձեռքերնին, հասցուցած են խանդաղատող խնամքի մէջ ընտրելագոյն ծաղիկներէն, օժտած են գեղարուեստի կալուածը գեղեցկութեան յիշատակներով։ Իրենց քրտինքը, երիտասարդութեան կորովին լայնագոյն ու լաւագոյն մասը սպառած են անոնք այդ ուղղութեան վրայ: Յետոյ, տեսակ մը յոգնաթափումի, մտաւորական նուրբ հաճոյքի մը գոհացումին համար՝ անոնք բարձրացած են պարտէզին վերի մասերը, որոնք աւելի բարձրադէտ, բայց նուազ շնորհալի, աւելի ընդարձակ, բայց նուազ կենդանի կ՚ըլլան, ու այդ կայանէն անոնք դիտած են համապատկերը ըսելու համար բաներ, որոնք վերջին վերլուծումով, աշխատութեան երգերուն վերյիշումներէն ուրիշ բաներ չեն եղած։

Արդի քննադատութեան հայրը, Սէնթ-Պէօվ, ռոմանթիք մըն էր նախապէս, որ իրիկուան ճառագայթներուն, դեղին սէրերուն, պղտոր վերջալոյսներուն հետ խաղալ սիրած է իր երիտասարդութեան օրերուն:

Իփոլիթ ԹԷն, որուն ձեռքին մէջ քննադատութիւնը երկաթի խստութեամբ այլամերժ զէնք մը եղաւ, իր հոյակապ աշխատութիւններուն հետ զուգահեռաբար հրատարակեց Փորձեր ու շարք մը, ուր արդի մտածումին դարբինները կը դատուէին որոշադրիչ ճակատագրականութեան մը ծանրութեան տակ ընկճուած ու շուարուն: « Անգլիական գրականութեան պատմութիւնը » պիտի կարդացուի առաւելապէս այն էջերուն մէջ, ուր քննադատը լուսաւորուած եւ ողողուած անգլիական հանճարին կրակէն՝ ատեն չէ գտած իր միտքը առաջ քշելու եւ ըսած է սիրտի խօսքեր։

Բնապաշտ վէպին բոլոր վարպետները իրենց վէպե րուն հետ տուին քննադատական աշխատութիւններ։

Արդի գրական մեծագույն սերունդը, սերունդը Ֆրանսներուն, Պուրժէներուն, Լը Մեթրըներուն սկսած են ստեղծելով ու սիրած են մինչեւ հիմա մնալ առաւելապէս այդ դիրքին վրայ:

Ստեղծել ՝ ահա գերագոյն երազը բոլոր ինքնատիպ իմացականութիւններուն։

* * *

Անշուշտ այս ըմբռնումը ոչինչ ունի վերջնական։ Սակաւաթիւ քննադատներ ստիպուած ըլլալով հանդերձ որոշ գործերու շրջանակը չափել, կրցած են իրենց ըսելիքներուն տալ անհատական կնիք, իրենց ոճին մէջ տեղ տալով պատկերներու, խորունկ նրբութեամբ մը արտայայտուած տեսութիւններու։ Բայց այս բախտը հազուադէպ է շատ։

Կայ քննադատ տիպարը, թիփը, որ, բառին իսկ սահմանով՝ պարտաւորուած է ունենալ գիրքերուն գիտութիւնը։ Անիկա գրապահ մըն է շատ յաճախ, որ մարդկային միտքը ներկայացնող հսկայական գրադարանին մուտքին վրայ կեցած՝ յայտնի անհամբերութեամբ մը կը սպասէ ցրուիչին երեւնալուն։

Մենամոլ հաճոյքով մը ան կը բանայ ցրուիչին յանձնած ծրարները, հրճուանքով կը կտրտէ էջերը, ակնոցը քիթին կապած, մէջքը կատարած իր գրասեղանին վրայ՝ կը սկսի իր փնտռտուքներուն: Կը կարդայ յաճախ բոլոր էջերը, կենալով, նոթելով, մտքով բաղդատելով ու երբ աւարտէ իր խուզարկութիւնը, կ՚ելլայ ոտքի. սրահին պատերուն վրայ, բաժնեմասերուն մէջ կը փորձէ տեղաւորել գիրքը, հոս ու հոն կը դնէ, կը հանէ, վարանումէ, վախերէ վերջ անկիւն մը կը հաստատէ զայն: Յաջորդ օրը իր տեղեկագիրը կրնանք կարդալ թերթերուն մէջ:

Այս ճակատագիրը ոչինչ ունի հրապուրիչ: Գիրքերուն հոտը կը բռնէ յաճախ մեր գլուխը այդ ստուերոտ մենարանին մէջ։ Վարագուրուած պատուհաններէն վախնալով ինկող լոյսը կը դեղնեցնէ արդէն տժգոյն աշխատաւորը։ «Արեւի՜ն, բաց օդի՜ն» պիտի ըսեն բոլոր երիտասարդները, տարօրինակները, ստեղծողները, որոնք կեանքին հովն ու անակնկալները կը սիրեն ամէն ատեն։ «Հո՛ս, հո՛ս», պիտի մրմնջան բոլոր ալեւոր երիտասարդները, բոլոր կալոն ազարդ սպաները:

* * *

« Գարուն » ալմանախի պարունակութիւնը կու գայ անգամ մըն ալ հաստատելու իմ դիտողութիւններս, զորս ունեցած եմ իմ թափառայած ընթերցումներուս միջոցին:

Ալմանախը կը պարունակէ քննադատական 6-7 հատ ուսումնասիրութիւններ:

Անոնց հեղինակները, գէթ մեծ չափով, արհեստէն քննադատներու որոշ կարողութիւններ յայտ կը բերեն: Ունին իմաստութիւն, կարդացած են միջազգային գրականութեան անհրաժեշտ գործերէն, ունին համբերութիւն եւ սիրտ՝ ուսումնասիրուելիք հեղինակին մտքին մէջ թափանցելու, տեսակ մը ճարտարութիւն խուզարկութիւններ կատարելու, տեղեկագիրներ խմբագրելու:

Ինչ որ սակայն նոր է անոնց մէջ, այն լրջութիւնն է, ծանրութիւնն է, հաւասարութիւնն է, որով անոնք լեցուն կը զգան իրենք զիրենք, եւ զորս մա՛նաւանդ պարտաւոր կը կարծեն ամէն առիթով աղաղակելու մեր երեսին։

Իրենց քննադատի հանգամանքին վրայ ունեցած այդ նոր նկարագիրը կու գայ ապահովաբար դարձեալ շատ վարէն, ամբողջ Ռուսահայ գրականութիւնը ղեկավարող ուղղութենէն։

Գրական գործունէութիւնը սկիզբէն ի վեր անոնց մէջ նուիրուած է առաւելապէս օգտապաշտ ըմբռնումի մը: Հոս տեղը չէ երկարօրէն զբաղիլ հարցին խորքին ու անոր վարդապետական արտայայտութեան հետ, որուն հանդիսատեսը եղած ենք մուշտակաւոր քննադատ Պ. Լէոյի մօտ:

Օգտապաշտ զրահը նորերուն վրայ կ՚ամրանայ, կը փայլուննայ նաեւ հասարակական ըսուած պողպատի խաւով մը:

Հասարակակա՜ն...

Ռուսահայ գրականութեան մէջ չէք հանդիպիր բառի մը, որ ասոր չափ տարողութիւն, լայնք ու խորութիւն ունենայ, որ ամէնէն անակնկալ անկիւններէ չցցուի ձեր դէմ, որ իր գոյութիւնը բռնաւոր յաճախումով մը պարտադիր չընէ ձեզի։ Մոգական բանալին է ան, գերագոյն համադրութիւնը իրերամերժ ու այլազան ձգտումներուն։

Պիտի տեսնէք զանի ամէն սիւնակի մէջ, ամէն օրաթերթի։ Անշուշտ, «պիտի փնտռել» զայն խմբագիրներուն քով, քանի որ «նրանք» ընկերային արդի կարգերու օրէնսդիրներն են անգիտակցաբար։

Ինչպէ՞ս չպահանջել զայն վիպասանին, քանի որ այս վերջինը իր ապրեցուցած տիպարներովը ճակատագրուած է որոշ հետքեր թողելու սերունդներուն վրայ։

Ինչո՞ւ չփնտռել մա՛նաւանդ հասարակական լարը (!!!) բանաստեղծին մէջ, որուն երգը ամէնէն շուտ կը հասնի ժողովուրդներու սիրտին։

Ահա պահանջկոտութիւն մը, դպրոցամոլութիւն մը, զոր ես չեմ հասկնար։ Ես չեմ հասկնար մանաւանդ ռուսահայ քննադատներու այն շատ յայտնի տրամադրութիւնը, որով անոնք կ՚իջնեն ստեղծումի գործերուն մէջ՝ անութներուն տակը վկայականներու տրցակ մը տեղաւորած, կանուխէն սերտելով գրպանի մանիւէլ ներու մէջ իրենց աշխատանքի հրահանգն ու պարտականութեան հրամանը։

Այս կանխապատրաստութիւնը անոնց մէջ ծնունդ կու տայ արտակարգութիւններու։ Գէթ առաջին անգամ կը հանդիպում քննադատի մը, որ բանաստեղծի մը գործը ուսումնասիրելու յաւակնութիւնը ներելով իրեն, առանց կարմրրելու կրնայ յայտարարել: «Մեզ զբաղեցնողը նրանց (Ա. Ծատուրեան, Յ. Յովաննիսեան) քնարի հասարակական (ընդգծումը հեղինակէն) բովանդակութիւնն է, գեղարուեստականի հետ « ոչ մի գործ չունենք » փակագիծը հեղինակին կը պատկանի ու ստորագծումը մերն է այս անգամ։

Ասիկա տարօրինակ է ապահովաբար։

Կը հարցնենք մեր համալսարանականներուն, – ի՞նչ է այդ խուժդուժ բառին բովանդակած հմայքը:

Եթէ կ՚ուզէք գրականութիւնն ու ընկերաբանութիւնը նոյնացնել, եթէ գեղարուեստին հաճոյքը կը խոստովանիք միմիայն ամբոխներուն, զանգուածներուն տարերային շարժումէն ու ծփանքէն գոյացած աններդաշնակ, յաճախ խառնակ ու ֆշացող եղերերգին մէջ, եթէ մա՛նաւանդ նոր Պիւթեան հարցուկներու նման ձեր եռոտանին կ՚ուզէք հաստատել զրկուած, տապառող դասակարգին արիւնի ու քրտինքի ծովին վրայ (ինչպէս կը սիրէք խօսիլ), ամէն ազատութիւն ունիք ձեր ըմբռնումներն ու վարդապետութիւններն տարփողելու, հերիք է, որ գաղափարի այդ հոսանքներուն խողովակ չընէք մեր ցեղին լաւագոյն անհատականութիւնները ։

Իսկ երբ հանդարտութիւնը կ՚ունենաք մեր ընկերային յեղաշրջումը ուսումնասիրելու ոչ թե մասնաւորապէս արուեստագէտներու մէջ, ուր շատ անգամ անհատական տարրն է, որ կը գերակայէ, այլ ընկերային կեանքի դրական ու ատով իսկ համայնական երեւոյթներուն մէջ, երբ մատիտը ձեռքերնիդ կ՚իջնաք գիւղը, քաղաքները, կեդրոնները, ճարտարարուեստի դաշտին բոլոր լայնքին վրայ ձեր համեստ դիտողութիւնները սեւագրելու, երբ անձանձիր ուշադրութեամբ մը ծնունդի ու մահուան տոմարներ կը բաղդատէք, երբ դատարաններու մգլոտած դիւաններու տակ ընկերային կարգուuարքին բոլոր ելեւէջները կը խուզարկէք, ես կը կարծեմ, թէ կրնաք վստահ ըլալ ձեր յաւակնութիւններուն վրայ:

Բարոյամոլ Ռուսահայ գրականութիւնը տակաւին չէ տուած գիրք մը, ուր կարելի ըլլար չոր ու մերկ ձեւով մը հետեւիլ կովկասահայ բարոյականին։

Բայց ճաշակները անվիճելի են, ըսուած է եւ «հնուց» խօսք է։

Մեզի կ՚իյնայ ալմանախ « Գարուն »ին մէջ ուսումնասիրուած հեղինակները համառօտակի աչքէ անցընել, ենթարկելով զանոնք քննադատներու սիրական մեթոտին, որոշելով անոնց կենդանագիրներու վրայ կրկնակ երեսները, հասարակականը եւ գեղարուեստականը: Հիմակուընէ կրնամ ըսել, թէ ես ոչինչ ունիմ աւելցնելիք այդ դէմքերուն հասարակական գոյնին վրայ, քանի որ մօտաւորապէս 400 մեծադիր էջեր ուրիշ բան չեն ըրած արդէն:

* * *

Պ. Կուսիկեան՝ Խաչատուր Աբովեանին մօտեցած է հասարակագէտ պատմագրի ծանր վերարկուով մը: Քիչ մը դանդաղ շունչով՝ ան պատկերացուցած է այդ տարօրինակ հայուն ոդիսականը, պտտցնելով զանի Հիւսիսի երկիրներուն մէջ, իտէալիսթ, անձնուէր ու մեծ երազով մը թրթռուն փնտռողի մը համակրելի կերպարանքին տակ։

Ցուցադրած է մեզի անոր ճակատագիրը, իր իսկ հայրենիքին մէջ, արհամարհուած, նախատուած ու հալածուած:

Տեսակ մը եղերերգութիւն է այդ ռոմանթիք ասպետին ալետանջ կեանքը:

Անիկա, Աբովեանը, ազգասէր մըն է, ի՞նչ տեսակէն, գրեթէ խենթեցած ազգայնամոլ մը, որ կը պտտի շարունակ շրջանէ շրջան, յարութեան, վերանորոգման սքանչելի քարոզ մը թրթռացնելով իր բերնին վրայ: Զինքը չեն լսեր սակայն։ Այս չարչարանքը՝ հեռու զինքը յուսահատ ընելէ, նորանոր զոհողութիւններու, միամիտ անձնուիրութիւններու ասպետական հոգեբանութեան պիտի առաջնորդէ։

Ի՛նչ աւելի հակասական է ու պաշտելիօրէն բարձր, քան այդ Արեւմուտքի լոյսով լուսցած տղուն մէջ սգաւոր սեւը սեւնալու աննման պատրաստակամութիւնը։ Ի՜նչ աստուածային ներողամտութիւն կայ այդ համոզուած հայրենասէրին մօտ, որ իր դահիճներուն ատելութեան դէմ կը վազէ հերարձակ ու մաքուր նուիրումով մը, սիրտն ու սէրը տոպրակը դնելով, թերեւս Կուր գետը նետուելու համար։

Ահա տիպարը։ Պ. Կուսիկեան տարտամ գիծեր միայն յատկացուցած է ժողովուրդի այս առաքեալին: Իր կեանքը – հասարակական տեսակէտէն խիստ շահեկան – կը մնայ մշուշի ու անստուգութեան մէջ։ Այդ էջերուն վրայ չենք տեսներ քարոզը իր սէրին ու հաւատքին յամառութեանը բարձրաքանդակ արձանացումին մէջ: Ու խորհրդաւոր մահ մը կու գայ եղերերգութիւնը փակելու մեծավայելուչ ու սարսռագին անծանօթի մը վրայ:

Թերեւս առարկուի, թէ Աբովեանի կեանքին տրամը մութ է մնացած։ Բայց մենք պիտի սպասէինք, որ անոր քննադատը հարկ եղած աշխատութիւնը չի խնայեր իր ուսումնասիրութիւնը արժեցնելու համար՝ դիմելու անձնական փնտռտուքին, պրպտելով մասնաւորաբար այն վայրերը, ուր բանաստեղծը թափառեցաւ։ Ո՜վ գիտէ ո՛ր գեղին առէքներուն վրայ, մուխով ու փոշիով սեւցած թանկագին յիշատակներ կը սպասեն իրենց այցելուներուն։ Գիտենք մեր նախնիքներուն աւանդական յարգանքը (գրուկ» բաներու վրայ: Դեռ այսօր ֆրանսացիք ԺԷրդ դարու մատենագիրներէն անտիպ ձեռագիրներ կը հանեն։ Ու անոնք մեզի պէս սենեակէն դուրս ելլելու յոգնութիւնը չէ, որ պիտի խնայէին նոր բաներ ըսելու իրենց խղճմտութեան։

Պ. Կուսիկեան ոչ մէկ նոր բան կ՚աւելցնէ Աբովեանի կեանքին վրայ մեր գիտցածներուն։ Կենսագրութեան իր փորձը ֆրազաբանութեան նմոյշ մը ըլլալէ անդին չանցնիր։ Իր վերլուծումին մէջ սակայն միշտ լայնագոյն մասը վերապահելով անոր գործին հասարակական նկարագրին – յանդգնութիւնը կ՚ունենայ գեղեցկութիւնն ալ գնահատելու:

Այս հանգամանքով Պ. Կուսիկեան կ՚ըսէ շատ մը բաներ, Ռուսահայ քննադատութեան մէջ անհրապոյր եւ փորձանաւոր նկատուած դիտողութիւններ։ Գովելի համարձակութեամբ մը ան գործածած է ծանր նրբակազմ գրոցը (burin)։

* * *

Պ. Ալեքսանդր Ռուբինի չհատնող էջերուն մէջ մանրամասն վերլուծումէ է անցուցած Սմբատ Շահազիզին գործը։

Սմբատ Շահազիզ ժուժկալ բանաստեղծ մըն է, միջակ խմորով, սարսուռ, գոյնէ, ինքնատպութենէ զուրկ, Վէրպի տարտամ շնորհք մը իր ոտանաւորներուն հասարակ կողմը կը թաղէ, կը վարագուրէ: Ան ունեցած չէ վաթսունական թուականներու մեծ վերանորոգիչներուն ոչ մտքի շողարձակ փայլը, ոչ ալ անոնց կենսունակ հաղորդականութիւնը: Մենաւոր երգիչ մըն է, որ իր հերոսը կը պտտցնէ Պայրընի Չայտ-Հարոլտ ին հետքերուն վրայէն։

Ահա ինչ որ ըսել կ՚ուզէ Պ. քննադատը։ Եւ ասոր համար հարկ տեսած է ութսուն մեծադիր Էջերու մէջ հասարակական կազմին վերաքաղն ընել Աբովեանէն սկսեալ, հետեւիլ այդ կազմին զանազան փուլերուն, բացատրել լիբերալիզմ ը իբր սիսթեմ եւ վարդապետութիւն, մխրճուիլ պայքարներուն մէջ, զորս այդ օրերու մամուլը վարեց այնքան տենդով ու խանդավառութեամբ, Նազարեանն ու Նալպանտեանը ոգեկոչել անհատնում էջերու վրայ, այդ շրջանի գաղափարական հանգանակը վերլուծել հանդարտ դանդաղութիւնով մը։ Անշուշտ ասոնք ամէնքը լաւ բաներ են, բայց այս ամէնը կարդացողրո՛չ մէկ նոր բան կը սորվի դարձեալ։

* * *

Պ. Դ. Անանուն բախտաւոր է ապահովաբար, երբ իր ուսումնասիրութեան նիւթ կ՚ընտրէ բոլորովին ժամանակակից բանաստեղծ մը, Յովհաննէս Թումանեանը։ Քննադատը Թումանեանի քնարին կը նուիրէ խանդավառ համակրանքի տողեր, բայց այդ համակրանքի արտայայտութեան հարկաւոր հանդիսաւորութիւնը տալու համար – ես կը թելադրուիմ ըսել ըրածին զղջալու համար – պարտաւորուած կը զգայ ինքզինքը մաժեսթրալ (!) ուսումնասիրութիւն մը թխմել գեղին ու քաղաքին վրայ։ Ու որպէսզի վայելուչ ըլլայ այդ քաղաքը, որպէսզի տենտէնց ը անտես ձգելու խղճաբարութենէն չտանջուի, պէտք է սկսիլ « Նահապետից », Նալպանտեանէն ու հասնիլ մինչեւ մեր օրերու կարմիր մարքսիսթները:

Թերեւս ռուսահայերը հանդուրժեն գրական այս վարկպարազի շեղումը, ես չեմ կրնար սակայն բացատրել դիւցազներգութիւնն ու ընկերաբանութիւնը իրար ձուլելու այս անիմաստ եռանդը:

Յովհաննէս Թումանեան մեր ամէնէն մեծ բանաստեղծն է դիւցազներգութեան սեռին մէջ։ Ասիկա կը խոստովանիմ յայտնի հպարտութիւնով մը:

Յովհաննէս Թումանեան կը պատկանի այն հազուագիւտ մարդերու խումբին, որոնք ժողովուրդներու պատմութեան այս ու այն կէտերուն վրայ կը բուսնին յանկարծ, առանց իրենք զիրենք աւետարանելու։ Իրենց երեւումը ճակատագրական բան մը ունի իր մէջ։ Անոնք չեն ընդունիր որոշ ժամանակներու եւ որոշ միջավայրի կապերուն ստրկութիւնը։ Կը փայլին իրենց լոյսը, երբեմն մշուշչներու ետին, երբ հանդիսականները պէտք եղած հոգածութիւնը չեն բերեր այդ ճառագայթումը վայելելու համար, երբեմն ալ մաքուր ու հեռուները երկարող հոգինին մենակութեանը մէջ լիալիր, շքեղ ու աստուածային պայծառութեան մը մէջ։

Ամէն ազգ իրը ունի։ Ու անոնք սերունդներուն շիրիմներուն վրայ իրենց փառքը կ՚արժանացնեն ու անոնք միջակութիւններուն, հասարակութիւններուն ձանձրոյթը կը վռնտեն պատմութենէն։

Յովհաննէս Թումանեան ցեղին հոգիէն կու գայ, Աբովեանէն։ Ան կ՚եղծանէ հասարակ տրամաբանութեան բոլոր օրէնքները, անդրդուելի ամրութիւնով մը գլուխ չի ծռեր վայրկեաններու անխուսափելի կնիքին, կը լայննայ՝ իր ցոլքը ձգելու համար ցեղին ամբողջ պատմութեան վրայ ու սա գիտութեան, անգիտութեան ու ժխտումի դարուն՝ կը գտնէ սխրալի շեշտը նախնական դարերուն յատկանիշը մնացած հրաշալիին։ Երբե՛ք: Պ. Դ. Անանո՛ւն, այդ սքանչելի բանաստեղծը վերլուծելու համար տեղ չունին ձեր այնքան ճարտարօրէն տեղաւորուած պատկերացումները «Գիւղի կեանքից»:

Եթէ Յ. Թումանեան իր տիպարներուն մեծ մասը առած է այդ շրջանակներէն, եթԷ իր հերոսները առաւելապէս կ՚ապրին այդ օդին մէջ, այդ չի նշանակեր, թէ ան իր զգայնութիւնը միայն ու միայն կը պարտի այդ թեմաներուն։

Նկատի առէք Լաֆոնթէնը, սալոնի նրբացած ներկայացուցիչ մըն է ան, պալատին սրահներուն ու անկիւններուն շուրջը դառնալէն մէջքը մեղուի չափ առաձիգ ըրած է ան. մեծափառ արքունիքի մը բոլոր պերճանքին մէջ շուայտացած ու թագուհիներու եւ նաժիշտներու առաջ կոտրտուելէն ոտքերը բարակցեր են։ ԺԷրդ դարու ազնուական ընկերութեան բոլոր ծեքծեքումները, տաղտուկները ապրեր է ան:

Ու սակայն ան կ՚արտայայտուի ամէնէն նախնական, պարզ ձեւովը՝ գրական սեռերուն։ Ան իր տիպարները չէ, որ կը փոխադրէ կենդանիներուն մէջ։ Ու իր առարկաները յաւիտենական ճշմարտութիւններ կը մնան գրական գեղեցկութեան տեսակէտէն։ Անոնք կը պատկանին ամէն ժամանակներու:

Յովհաննէս Թումանեանի մէջ խմորը նոյնն է: Եթէ իր անձնաւորութիւնները ստիպուած են հագուած ըլլալու ժամանակակից գեղին տարազովը, անոնք խորքին մէջ յաւիտենական հոգիներ են, ցեղին քմայքն ու երեւակայութիւնը կը խտանայ անոնց մէջ։

«Սասունցի Դաւիթ»ը կը տարբերի Հոմերոսի հերոսներէն իր ազգային ընդհանուր խառնուածքով միայն: Բանաստեղծը կ՚ապրեցնէ զանի երեւակայութեան այնպիսի կենդանութեան մը մէջ, որ մենք պատրանքը կունենանք ազգովին այդ հեքիաթը մեր կարգին ապրելու կամ ապրած ըլլալու:

Դիւցազներգութիւնը, կը յիշեմ ուրիշ տեղ ըսած ըլլալ, ամէնէն բարձր, ամէնէն կատարեալ արտայայտութիւնն է գրականութեան բոլոր սեռերուն։ Դիւցազներգակ բանաստեղծը ընդհանրապէս կ՚երեւնայ ազգերու երիտասարդ օրերուն։ Ան կ՚երեւնայ նաեւ անոնց հասունութեան շրջանին (Տանթէ եւ Միլտոն)։ Ան կրնայ յանկարծ բուսնիլ ազգերուն Էջքին ատեն։

Թումանեանին պարագան չեմ գիտեր ո՛ր շրջանին կը վերաբերի։

Ռուսահայ բանաստեղծութեան մէջ սեռը փորձուած է արդէն տժգոյն ու հետեւակ արդիւնքով։ Յաջողութեան փառքը թերեւս հարկ է միայն ու միայն փնտռել Թումանեանի սեպհական հոգեբանութեան մէջ:

Տարօրինակ ու մեծ դէմքերը բացատրելու համար քննադատներու սովորական միջոցները չեն բաւեր։ Քննադատը տաղանդներուն, շրջանի մարդերուն, միջավայրի ազդեցութենէն ազատել չկրցողներուն հետ կրնայ համերաշխ գտնուիլ իր եզրակացութիւններուն մէջ։

Տխուր բան է, որ Պ. քննադատը ուսումնասիրած ըլլայ միայն դիւցազներգակ Թումանեանը իր սովորական մեթոտովը եւ ոչինչ ըսած ըլլայ մեզի հասարակ բանաստեղծ Թումանեանին ալ վրայ, որ կ՚ընկերանայ դիւցազներգակին։

Թումանեան դիւցազնավէպերէ դուրս գրած է միջակուկ, տափակուկ, բոլորովին ռուսահայ քերթուածներ։ Ու այս տարօրինակութիւնը կ՚ուզէինք մենք բացատրուած տեսնել Թումանեանի քննադատին կողմէն։

Այս նուաղումը պատճառ մը չէ սակայն, որ դիւցազներգակ Թումանեանը տիրական դեմքը չըլլայ ամբողջ Ռուսահայ եւ Արդի հայ գրականութեան. Ես կը սիրեմ իրեն նուիրել իմ հիացումի հարկս սրտանց, առանց հաշիւի, առանց հասարակակա՛ն նկատողութիւններու թելադրանքին։

1912