Արեւելահայ դէմքեր

III

Պէտք է առանձին ուսումնասիրել Չարենցի մէջ արտայայտութեան միջոցը, ոճը: Վասնզի, եթէ իր աշխարհովը, ըսել կ՚ուզեմ՝ իր երեւակայութեամբը անիկա քիչ կը տարբերի սովորական խմորով բանաստեղծներէն, բայց առաջին իսկ ակնարկով անիկա կը զատուի իր ձեւովը արեւելահայ ու արեւմտահայ ոտանաւորէն:

Անոր տողը երգեցիկ է աւելի, քան մեզի ծանօթ բոլոր արեւելահայ բանաստեղծներունը։

Այս ուսումնասիրութեան ընթացքին ես մօտեցայ այդ առաքինութեան, որ, իր չափազանցումովը, ի վերջոյ վնասակար է եղած, մասնաւորաբար հո՛ն՝ ուր հաւաքական յուզումներ ու հսկայ տեսիլներ ուրուացնելու պաշտօնը ունէր բանաստեղծը։ Հոդ, այլեւս մեղաւոր ունակութիւն մըն է այդ բնազդը, որ կը շփոթեցնէ շարժումներուն թափը ու կը կտրէ տեսիլներուն սլացքը, իր օրօրին ենթարկելով ամէն բան:

Բայց մանր խնամքներով, անդադար յղկումով կամ ականջային զարգացուն զգայնութեան մը թելադրանքովը չէ, որ ձեռք կը բերուի այդ արդիւնքը։ Բնազդական է ան։ Գրականութեան ընդհանուր տուրքերէն ու բանաստեղծութեան անկորուստ հրապոյրներէն շինուած մեղեդի, առանց որուն գոյութիւն չունի ոտանաւորը։

Եղանակի այս տաքութիւնը, քաղցրութիւնը կ՚ընկերանան անոր ամէն տեղ, կանոնաւոր, թանձր, քառհատածեան չափէն մինչեւ բեկբեկուն, աճպարարական վանկով մը տող կը շինէ (սպասելով, որ կէտերով փոխարինուին բառերը), զուրկ չեն յուզման այդ տարրէն։

Այս ճիգը, գիտակցուած ըլլալէ աւելի խարխափուն՝ առաջնորդած է բանաստեղծը գործունէութեան մը, որով վերջապէս կ՚ազատագրուի արեւելահայ ոտանաւորը ծանր ու պաշտօնական կամ թեթեւ ու ժողովրդական գուլութենէն։ Չարենցի քերթուածները, ինչ որ ալ ըլլայ անոնց խորքին արժէքը, միշտ պիտի պահեն ձայնական հաղորդունութեան նկարագիր մը, ինչ որ պակսեցաւ ամբողջովին իմացական յօրինուածք ունեցող արեւելահայ ոտանաւորին։

Պէտք է հանդարտութեամբ ընդունիլ այս ճիգին զառածումները։ Ու չզայրանալ « Ամենապոեմ »ին վրայ, որ վրիպած է առաւելապէս խորքի խեղճութենէն, քան ուշադրութիւնը փշուր-փշուր տարտղնող ըսելու այդ ձեւէն: (Անշուշտ չեմ կրնար հոս մեղադրել Չարենցը, որ կը զիջանի օտարներէն փորձուած ձեւեր գործածելու, քանի որ կանոնաւոր չափը նոյնքան օտար է զայն կիրարկող ամէն բանաստեղծի համար)։

Չարենցի նշանակութիւնը կը մեծնայ մանաւանդ գոյնի ու պատկերի տեսակէտներով։

Ոչ մէկ պարագայ այնքան դժբախտ ազդեցութիւն ունեցաւ արեւելահայ բանաստեղծութեան վրայ, որքան խելօք գոյներու, աւելի ճիշդը՝ չեզոք գոյներու այն երկիւղած գործածութիւնը, որով գրուեցան համբաւաւոր պոեմա ները եւ քնարական երջանիկ երգերը:

Երկար ատեն այս տափակութիւնը, տժգունութիւնը բացատրելու համար պարտաւորուեցանք մեղադրանքը բեռնալ բարբառին ճիտին, որ կոչի, բայց առոյգ, նախնական ժողովուրդի մը նախնական զգայութիւնները ընդունակ էր արտաբերելու եւ որուն կ՚ուրանայինք արեւմտեան մտածումին արդի նրբութիւնները արտայայտելու տաղանդ:

Երկու բանաստեղծ, շատ կարճ շրջանի մը մէջ, տապալեցին այս վարկածը:

Կոստան Զարեան, մա՛նաւանդ իր արձակովը, այդ նախնական պիտակուած բարբառէն, մեզի տուաւ բոլորովին արդիական, ու գոյնի տեսակէտէն հիմնովին նոր նկարներ, որոնք ոչ միայն առարկաները իրենց երանգի ճշդութեանը մէջ կը սեւեռեն, այլեւ զանոնք խորհուրդի թրթռումին տակն ալ կը յաջողին պահուած բռնել: Այս արձակը, նոր, գունաւոր ու երաժշտական, որ մտածումը կը սեղմէ մօտէն ու կը յաղթահարէ անոր խուսափումները, ապա ցոյց մըն է փառաւոր յատկութիւններու։

Եղիշե Չարենց փորձը խորացուց ոտանաւորին մէջ։ Անիկա մխուեցաւ գոյներու սենպոլիզմէն ներս գլխիվայր։ Չունէր առաջինին ճաշակը ու մարզուած երեւակայութիւնը։ Չունէր մանաւանդ անոր տէնտի ի խղճահարութիւնները։ Այս մկրտութիւնը իրեն արժեց քանի մը ձախող գրքոյկ. միւս կողմէն՝ անոր տուաւ երջանիկ մարզուածութիւն մը, որով անիկա կը խաղայ գոյներուն հետ տղու անվախութեամբ:

Երբ ձայնական ընկալեալ կաղապարները կը խորտակենք ու ոտանաւորին ամէնէն հաստատուն կարծուած կէտերէն ներս բոլորովին նոր հեծքեր կը դնենք, ու երբ այդ վիրաւոր հանգոյցներուն վրայ անծանօթ լոյսերու խաղն ալ կը նետենք, կրնանք մեր խոշոր թերութիւններուն, մեր մեղաւոր անփութութեան, մեր յախուռն իմաստակութեան վնասները գրեթէ հակակշռել։

Բայց երբ այսպէսով ճկունցած, նրբացած մեր ոտանաւորին մէջ մենք կը յաջողինք գրեթէ միշտ կարեւորագոյն տարր մըն ալ, անտիպ ու յանդուգն պատկերին անակնկալը աւելցնել, կրնանք խորհիլ մեր իրաւունքներուն վրայ:

Եղիշե Չարենց մինակը տուած է արեւելահայ ոտանաւորին այնքան պատկեր, որքան չէ ըրած ատիկա անոնց քերթողներուն ամբողջ շարանը, սկսելով Աբովեանէն:

Բայց ասիկա գիտակցուած աշխատանքի մը արդիւնքը չէ իր մօտ։ Ինչպէս որ իր երաժշտութիւնը դուրս էր բառերուն ու վանկերուն գիտուն թելադրանքէն, այնպէս ալ իր պատկերները դուրս են փնտռող, վերակազմող երեւակայութեան մը բարիքէն։

Անոնք՝ պատկերները, կու գան, իրենք իրենց, աջէն ու ձախէն, կամ անտեղի: Երբեմն բառերու խաղ մըն է, որ կը շինէ անտիպ ասութիւնը։ Երբեմն ընդնշմարուած մտածում մըն է, որ գոյնի կը վերածուի շատ զարտուղի ճամբայով մը։ Ուրիշ տեղ յուզում մըն է, որ իր թաւալած ատենը բառերուն տակ չամփոփուիր ու կը ցայտէ վայրկենապէս, չըսուած ձեւով մը պատկեր դառնալու:

Բայց միշտ, անգամ մը մարմին դառնալէ ետքը, անոնք կը նոյնանան տեղին ու պարագային հետ։ Անկէ կը բխին ըսելս կու գայ։ Զայն կը հովանաւորեն։ Անոնք շատ են զարմանալի զանազանութեամբ մը։

Քանի մը օրինակներ պատահական էջերէ.

 

Դեռ հոգիս մի նետ է հանգիստ
Օրերիս աղեղին կպած։  

 

Ասիկա պատկեր մըն է՝ բացատրելու համար մանկութիւնը։ Անիկա անուն մը պիտի պահէ իր սրտին խորը.

 

Ինչպէս ծովն ինկած առագաստ:

 

« Տանթէական »ին մէջ բանաստեղծը զարհուրած է իր տեսածներէն ու խելակորոյս կը նետուի ոճիրներու զառիթափին։ Հոգիի այս զառածումը կը պատկերէ սա տողերով.

 

Այլեւս չկայ եւ ոչ մի արատ,
Որ ծաղիկ չտայ գինով մեր այգում։

 

Յատկանշական է, որ պատկերները ոչինչով կը պատրաստուին։ Անոնք դուրս կու գան տողին մարմինէն անակնկալին բոլոր խռովքովն ու հրապոյրովը:

Ու անոնք առատ են, տարօրինակ առատութեամբ մը։ Այս պարագան, մինա՛կը, պիտի բաւէր բանաստեղծին անունը փրկելու։ Ստեղծագործ երեւակայութեան այս միջամտութեամբ է, որ մենք կը հանդուրժենք կառուցանող տարրերուն թարթափանքը: Դարձեալ այդ մոգական կարողութիւնն է, որ մոռցնել կու տայ մեզի մտածումի ու յուզման նիհարութիւնները։

Տխրութիւն է ինծի համար հոս հաստատել, որ այդ ազնուագոյն կարողութիւնը չէ յաջողած ինքզինքը հարկադրել բանաստեղծին թեքնիքին վրայ ու դժբախտ պայմաններու ազդեցութիւնը չէզոքացուցած մահուանը հոս: Վասնզի բոլոր այդ պատկերի գիւտերը վտանգին կ՚ենթարկուին խեղդուելու կամ աղօտելու քիչ մը շատ խորացուած սենպոլիզմէն կամ քիչ մը շատ փայփայուած հռետորութենէն։

Ուղղակի պատկերներու գիւտէն զատ անոր տողերը կը շահին նաեւ հաճելի կրկնութիւններով կամ նմանաձայ նական խաղերով։

Հրաշք էր, սի՛րտ, հրափըթիթ
ծաղկումը քու հրաշուշան...:

Կամ սա տող։

Աշո՜ւն է, օ՜, շո՛ւն իմ, աշո՜ւն է, աշո՜ւն է:

Չարենց կը ճանչնայ արեւմտահայ բանաստեղծները: Պատկերներու ետեւէն իր խանդավառ վազքը, միշտ նորերը ստեղծելու իր եռանդը ու քանի մը նիւթական հետքեր ( ջահաղորդ կիւրակէ, աստղահեւ կարօտ ) ու, մա՛նաւանդ՝ փոխաբերութեամբ արտայայտուելու իր նախասիրութիւնը կը վկայեն իր հետաքրքրութեանց լայնութեան մասին, տրուած ըլլալով արեւելահայ գրագէտներու ընդհանուր մտայնութիւնը, որ իրենցմէ դուրս արուեստ չի ճանչնար։

Պէտք է դիտել տալ հոս, որ այս շփումը օգտակար եղած է բանաստեղծին։ Եթէ նախորդ դպրոցին գործը մեզի համար անհանդուրժելի կը մնայ, օտար, մեզի բոլորովին անհաղորդ, այն նկարագիրին համար է, որով գրեթե զուտ ժողովուրդի արուեստը կը դառնայ ան։

* * *

Թեքնիքի այս համառօտ ուրուագիծը ամբողջացնելու համար հարկ է տակաւին խօսիլ Չարենցի սենպոլիզմին վրայ։

Ամէնէն առաջ պէտք է յայտարարել, թէ սենպոլիզմը Չարենցի տաղանդէն բխող, անոր խառնուածքին կարելի արտայայտութիւնը եղող գրելու եղանակ մը չէ։ Ու ոչ մէկ կապ արեւմտեան արուեստին մէջ հռչակի եկած գրական դաւանութեան մը հետ։

Չարենց կը սկսի ուղղակի Տէրեանի մէջ դիտելու զգայնութիւնը հեռացնող, մշուշող ու անիրական դարձնող այս ձեւերը, որոնք ոտանաւորին պաշտօնական յօրինուածքը կը խախտեն իրենց գիծերուն այս չափազանցուած կազմովը։ Ամբողջական վիճակի մը կարելի դիմայեղումները սեւեռելու փոխարէն, անոր մէկ ցայտուն, նախասիրուած պահը կը լուսաւորեն, բայց այնպէս մը, որ վիճակին ընդհանուր թերաuտուերը տեսանելի մնայ, ինչպէս խաւարած լուսնի մը երեսին՝ սկաւառակին շրջանակը:

Վահան Տէրեան գիտուն ճաշակի մը, բազմափորձ յաճախումներու գնով հասած էր իր արուեստին։ Եղիշէ Չարենց սկսնակի անփորձութեամբ կը մտնէ այդ աշխարհէն ներս։ Այդ արկածախնդրութեան համար չունի ոչ մէկ տոկուն պատրաստութիւն։ Իր զգայնութիւնը, տակաւին, պարապ թուղթին պէս, անոր ոչ մէկ նպաստ կը բերէ։ Եւ կամ, ամէնէն թանձր, ամէնէն արիւնոտ խորհրդապաշտութիւնը կ՚ամրանայ բառերու կռնակին։ Անիկա մէկ է, որ այդ շէնքով քերթուած մը սկսելէ առաջ, չունի իր նիւթը իրմէն ներս։ Երբ առաջին տողերը ինկած են արդէն թուղթին, դեռ այդ նիւթը դուրս չէ ելած մութէն ու անգոյութենէն, բայց անիկա հաւատք ունի իր ոճին վրայ։ Անիկա բառերուն կը վստահի իր գրիչը։ Ու բառերը կը տանին զայն։

Բայց սենպոլիզմը բառերէ փախուստ մըն էր՝ շատ մը բաներ ըլլալուն հետ։ Բայց բառը հասարակաց թշնամին էր կամ շատ սովորական, տափակ նշանակ մը, որուն ներկայութեամբը իմաստը ինքզինքը կը լքէ անմիջապէս։ Սենպոլիսթները անիկա վտարեցին անխնայ՝ դիւրին յուզումներուն ճամբաներէն։ Ու փոխեցին, փոխփխեցին անոր տարազը, մոռցնել տալու չափ անոր իմաստին անմիջական ու հասարակ բխումը։ Ու Եղիշէ Չարենց ոչինչ գիտէ այս ամէնէն։

Մնաց որ, իր սկսումի տարիներուն բառերու այս խաղարկութիւնը անոր համար գրելու ընդհանուր եղանակ մը չէ։ Շատ ծանր ճնշում մը զայն կը դնէ կարգապահ տափակութեան մը, մանկունակ բնականութեան մը ու տեղ-տեղ թանձր, հասարակ իրապաշտութեան մը տակ – այսինքն՝ արեւելահայ ոտանաւորին ամէնէն խոշոր նկարագիրներուն բռնութեանը տակ։ Տէրեանն անգամ չէր համարձակած ամբողջութեամբ ազատել ինքզինքը այդ ծանր խնամակալութենէն: Ու իբր անկէ առաջնորդուող Եղիշէ Չարենց առաջին տարիներու իր քերթուածներուն մէջ կը կրկնէ Տէրեանի յանդգնութիւնները, առանց աւելիին մտածելու.

 

Մի լուսէ աղջիկ, լուսէ մի մեռել
օրերի միգում երեւում է ինձ:
Թարթում են միգում կրակները դեռ
ու կարօտը հին խեղդում է նորից։

 

Ինչպէս կը տեսնուի, նախադասութիւնները մեղաւոր չեն քերականութեան որեւէ դասատուի համար։ Ոչ ալ ոգեկոչուած վիճակը կամաւոր խորացումով, մութով գունաւոր տարտամով կամ մշուշային շարժականութեամբ մը նպատակ ունի մեզ հետաքրքրելու: Բայց ուշադիր նայուածքը երեւան կը հանէ այն անտեղի տրամադրութիւնը, որով իրական զգայութիւնները անիրական ստուերներուն ծոցը մարդիկ կը սիրեն տեղաւորել: Ուրիշ խօսքով՝ զգայնութիւնները ուռեցնել կամ գիրցնել անոնց շուքերն ալ հաշուի առնելով ու բարդել փորձելով զգայութեան կռնակին։ Յետոյ՝ սենպոլիզմը պարապէն չէ, որ կը մեկնի։ Անիկա կ՚երթայ դէպի թեթեւացումը, դէպի պարապը, շատ ծանր լեցունութեան մը տակ տագնապած։ Մինչ հոս, Եղիշէ Չարենց պարապէն կ՚աշխատի զգայութիւններ ճարել։ Այս պարագան զայն պիտի տանի վիճակի մը, երբ այլեւս ամայութիւնը փոխանորդող նշանները կը պակսին, ու բանաստեղծը կը փաթթուի բառերուն։ Ու անոնց թելադրանքն է, որ մեզի համար ներշնչում ու աղբիւր կը դառնայ թէ՝ հռետորական զեղումներու, թէ՝ խորհրդապաշտ սուզումներու ատեն:

Ու այդ բառերն են, որ իրեն գիրքեր լեցնել պիտի տան աւելի ետքը. « Ողջակիզուող կրակ », « Ծիածան », մեծ մասը « Երկերի ժողովածու »ին (Ա. հատոր) խորք չունեցող, մանաւանդ խորհուրդ չունեցող խորհրդապաշտութեամբ մը գրուած բանաստեղծութիւններ են:

Բայց յամառութի՜ւնը այս տղուն։ Այսքան ձախողանքի գնով ոճը առաձգական յատկութիւններ կը ստանայ։ Բայց թեքնիքը, ի վերջոյ, կը յաջողի քանի մը քերթուածներու մէջ, որոնք հարիւրներու վրայ կը զատուին այդպէս, իրագործել ներդաշնակութիւն մը՝ պատկերի, խորհուրդի ու նուագի։ Այնպէս որ, կրնանք դիւրութեամբ մոռնալ վրիպանքին կոյտերը:

Ահա նմոյշներ.

 

Հոգու հեռաւոր դարբասից անդին,
ուր մշուշ է, մէգ,
ուր թանձր միգում վխտում են մթին
կասկածները նենգ
ուր չի թափանցում նայուածքը երբեք–
խոհը միամիտ–
կայ մի մութ եզերք, անունը Աիտ:

 

Անշուշտ դժուար է երեւակայել սա մութ եզերքը, որ լոյսէ գիծ մը բերէր պիտի աւելի մութ ու աւելի ընդհանուր բացատրութեան մը– «հոգիիս Հեռաւոր դարպասին»։ Բայց գիշերին մէջ չենք տակաւին։ Ու կրնանք, ճիգով, մտապատ կերել սա մէգով ու մշուշով թանձրացած անկողինը «նենգ կասկածներուն»։

Յաջորդ տունին մէջ արդէն խորհուրդ կը տիրէ:

Հոգու այս վերջին դարբասի առաջ
հսկում է անքուն
այդ մութ եզերքի արքան աներազ–,
սեւահեր մի շուն՝
կոյր նայուածքը իր կուրօրէն յառած
հիւանդոտ մուժում։

Մի չարչարէք սա սեւ շունը։ Անիկա պատասխան չունի ձեր հետաքրքրական հարցումներուն։ Անիկա ինքն ալ չի գիտեր, թէ ո՞վ է։ Բայց տեսէք զինքը: Բանաստեղծին ինչ ալ ըլլայ նպատակը, բան մը յաջողած է հոս, – մութ եզերքներուն վրայ հսկող սեւ շունին ուրուացեալ տեսիլը: Կ՚ուզէ՞ք իմանալ, թէ ի՛նչ կընէ այդ «աներազ արքան».

 

Հսկում է, մռայլիր եզերքը մառ,
իր եզերքը հին,
ուր վերջին, ճղճիմ գոյութեան համար
յանձնուած մութին՝
տառապում է մեր մարող, հոգեվար
երազի հոգին։

 

Ոչ մէկ լոյս։ Ու մենք, որ այնքան պէտք ունէինք ատոր, գոնէ տեսնել կարենալու համար, թէ ինչպէս մարդկային, հոգեբանական տարրը պիտի միանար սեւահեր շունին արքայութեանը խորհուրդին.

Ու այն եզերքի սեւահեր արքան–
անկուշտ, անօթի–
հսկում է, որ ջինջ երազները գան–
բռնի, յօշոտի, –
ու երազների դիերն անկենդան`
ստիքսը նետի։

Թելադրող է այս եղանակը, բայց տարուած։ Եթէ տող տող իմաստ պահանջելու խստութենէն հրաժարիք, կրնաք բաւականանալ ընդհանուր տեսիլքով։ Բայց այս եղանակը արեւմտեան է արդէն։ Չարենց շատ քիչ անգամ պիտի հասնի անոր տիրապետումին։

Դժբախտութիւն է, որ յաջողած չըլլայ սահմանները պահելու: Գիտէ սակայն, որ այս ձեւով խորհրդապաշտութիւն մը թելադրական է միշտ։ Գիտէ, թէ այդ եղանակը կ՚ազատագրէ բանաստեղծը անմիջական իրականութեան կապանքէն։ Զայն կ՚ազատագրէ դարձեալ իր վազքին մէջ, անոր թեւերուն առջեւ բանալով հոգիին հեռուները ու մանիշակագոյն ամայութիւնները։ Ու ա՛ն՝ որ անընդունակ էր եղած իրական դղեակ մը նետելու կապոյտի մէկ կէտին, կամ դաշտ մը քաշելու մեր աչքերուն առջեւ, տեսէք ինչ դիւրութեամբ կը կառուցանէ.

Եւ տեսնում եմ դղեակներդ երկնահուպ,
գմբէթներդ սէգ։
Եւ յիշում ոսկեծաղիկ մի ասուպ,
որ ընկաւ երէկ։

Որո՞ւնն են այս գմբէթները։— Անո՛րը՝ «որուն երազային երկրին» մէջ երեք գոյներ կան։ Ո՞վ է սակայն տէրը այս երկրին։ Մի աճապարէք, հարկաւ կ՚իմանաք: Գիտցէք միայն, որ այդ տէրը կը ժպտի...

Ու

Բացում է, կապոյտ աղջիկ, քու հեռուն Լուսնկան

Ու այս կապոյտ աղջիկը նոյն ատեն այն երկիրն է, որուն վրայ մշուշները կը ծփան եւ որուն մէջէն գիշերուան զանգակներ՝ օդէն վտակներու նման (բանաստեղծը անոնք պիտի ներկէր ոսկի, կապոյտ, դեղին, ամբողջ ծիածան մը) կը կարկաչեն։ Ու քերթողը կը տեսնէ.

 

... Դաշտերիդ, լըճերիդ
լո՜յս երկրիդ վրայ–
ահա իջել է անապակ ու վճիտ
մի կապոյտ հիմա...

 

Խորհուրդը կը դիմանայ: Ունի իր գծագրութիւնը եւ երանգը:

 

Եւ երազի պէս պարուրում է յանկարծ
երկիրդ իմ հոգում.
ջինջ երկիրդ՝ աչքերիդ մէջ– միգամած
իրիկուն...

 

Երբեմն այս խորհրդապաշտութիւնը կը տարածուի ամբողջական էջերու վրայ: Ու մեզի համար անկարելի կը դառնայ իրականութիւնը անջատել մշուշէն: « Սոմա »ն, հակառակ իր յաւակնոտ ենթատիտղոսին (բանաստեղծը կը կարծէ մեզ տպաւորել զայն նոր վէտեան պոեմ անուանելով) նմոյշ մըն է այդ արուեստին։

Երբեմն այս խորհրդապաշտութիւնը կը ձգէ իր կրկին ծալքը: Կը բաժնուի իր պատեանէն, այսպէս ըսելու համար ու կը ծաւալի մէկ երեսով։ Այն ատեն կ՚ունենանք տեսակ մը դաշտանկար, յատակը հոգեկան, բայց շրջագիծն ու կարկառները՝ արտաքին։ Անոր գոյները, զայն լեցնող շունչը կը մնան մարդկային,

 

Արեւից առաջ ու ոսկուց առաջ–
տրտո՜ւմ է այնքան.
խմում է հոգին բաժակը երազ
այդ կոյս տրտմութեան:

 

Արեւից առաջ, երբ կապոյտը՝ հեզ,
սփրթնա՜ծ, գունա՜տ–
հիւանդ աղջկայ երազ է կարծես՝
աղօտ, լուսակաթ:

 

Երբ աստղը՝ մի պահ դառնալով անտես՝
վառում է յանկարծ,
երբ տիեզերքը աղօթք է կարծես՝
հոգու մէջ հանգած։

 

Երբ դեռ ո՛չ մի ձայն չի ընկնում հոգու
բաժակի մէջ լուռ: –
Երբ որպէս ուրու դեռ քնած ես դու
կապոյտում մաքուր։

 

Ասիկա ա՛լ ուրիշ բան է։ Իրերուն եւ մեր միջեւ, մենէ վեր խորացող անհուն իրերուն ու մեր շուրջը հեւացող դարձեալ անհուն ձայներուն միջեւ, որոնք չեն հասնիր մեր գիտակցութեան, կայ հոսում մը, զոր չենք նշմարեր։ Բայց մեզի տրուած է ունենալ երբեմն սա տարտամ զգայնութիւնը, որ մեր միսերը կը փակուին այդպէս իրենք իրենց, որ անոնք կ՚երկննան, կը տարածուին, հալելու աստիճան, անսպառ ու յառաջատու շառաւիղումով։ Այս հատնելու, կամ ուրիշ խօսքով՝ իրերուն մէջ ընկղմելու ու մեծ հոգի մը դառնալու զգայութիւնները գեղեցկագոյն էջերն են նոր գրականութեանց։

Չարենց մօտիկն է այդ զգայութիւններուն։ Եթէ չի կրնար անոնց՝ միջոցին մէջ այդպէս երջանիկ կամ տառապահար քայքայումը, լուծումը բեւեռելու չափ հսկել ինքնիրեն, այսինքն՝ ականջը ընել այնքան մը բարակ, որ հասնի այլ լարերուն դէպի դուրս գալարուող հեծքին, բայց կրնայ դուրսէն դէպի ներս կարգ մը թելերու հրթիռին համար տաճարել իր հոգին։ Երբ տիեզերքը կը կեցնենք մեր ներսը հանգիստի գացած աղօթքի մը պէս ու մեր ներքին բաժակը ըրած ենք թրթռուն ու բիւրեղ՝ դուրսէն ինկող ձայնի կաթիլն անգամ զգալու աստիճան, կրնանք ապահով ըլլալ մեր զգայարանքներու տարողութեան վրայ։ Եղիշէ Չարենց իրմէն դէպի դուրս խորհուրդ չէ կրցած տարածել: Այս վրիպումը արդիւնք է արտաքին պատահարներու, քան թէ անձնական անընդունակութեան։ Մի մոռնաք, որ այս քերթուածները կը գրուին կամ կապելաներու անկիւնը, կա՛մ պատերազմի դաշտին վրայ։ Մի մոռնաք, որ իրմէն դուրս գրեթէ մէկը չկայ, որ հաղորդուի այս գեղեցկութիւններով։ Թէ՝ Տէրեանին խորհրդապաշտութիւնը արտաքին է ամբողջութեամբ ու արեւելահայերը խորհրդապաշտ բանաստեղծ չեն ունեցած, բառին այս առումովը։

 

Ճանապարհը – գորշ, փոշեպատ, ոլոր։
Տերեւաթափ ծառեր։
Խամրեր են գարնան բոյրերը բոլոր։
Այդ ո՞վ է արել։

 

Պարզ, մարմանդ, մշուշ։ Նայում եմ հեռուն–
դաշտերին, ծովին։
Ինչո՞ւ է հոգին տրտմօրէն լըռում
աշնան օրերին։

 

Ու գոյներ – գորշ ու գունատ, ու պաղ,
ու անմխիթար:
Եւ հոգի կրծող կսկիծը, որ՝ ա՜խ–
անդա՜րձ չգտար…

 

Համբուրելի հանդարտութի՜ւնը այս պահերուն: Քաղցր ու հաղորդական շունչը անընդմէջ ընտանութեան: Ծառեր ու անոնց ամբողջ աշունը մէկ անգամէն։ Մշուշ, ու անոր կաթը, անոր գգուանքը անմիջապէս ներս քու հոգիէդ։ Ու ծովը դաշտերուն, այդպէս մենակ, այդպէս կապոյտ, այդպէս ոսկի՝ տրում արեւին տակ, երբ հողը կը մսի սիրազուրկ հոգիի մը պէս, քու ներսդ կը վերածէ անհուն, անիմաստ, անայց տարածութեան մը: Այս պատկերները չեն շինուիր, անոնք չեն զարգանար գիծ-գիծ ու հեռու են նկարչական ստորոգելիներէն։ Աչքն է, որ ատոնք կը բռնէ այդ պէս մէկ անգամէն: Տեսակ մը ծաւալում, որ ո՛չ տրոփող համակենդանութիւնն է, ոչ ալ խորհուրդ մը քողող անկինը գաղափարներու աշխարհին:

Ու ահա ձեզի ուրիշ քերթուած մը։

 

Այս շէնքի վրայ ամպերն են թառել,
քնել է քամին:
Մէկը սենյակում կրակ է վառել
իրիկնաժամին:

 

Կրակ է վառել, իսկ ինքը չկայ։
Դատարկ սենյակում:
կախուած է պատկերն օտար աղջկայ
Լոյսը չի հանգչում:

 

Քնել է քամին: Ու ծառերը մունջ
նիրհել են մուժում։
Իսկ կրակը դեռ վառւում է անխոնջ
ներսը– մշուշում։

 

Նկա՞ր։ – Ինչ աղքատ պիտի ըլլար անիկա։ Հոգեկա՞ն դաշտանկար։ – Ենթակայ մը չկայ, որուն ներսը բանանք այս տեսարանը։ Հարկ չկայ խորունկ-խորունկ բաներ ենթադրել։ Պահ մը։ Ճամբորդ մըն է բանաստեղծը, որ գլուխը կը ծռէ սենեակէ մը ներս։ Ուրուային տպաւորութիւններ արագ ու թեթեւ: Ու քերթուածը ուրիշ բան չէ հոս:

Դժբախտութիւնը հոն է, որ այսպէս գտնուած, ամբողջ մը ներկայացնող քերթուածները քիչ են երկու հատորներուն ալ մէջ: Անոր սենպոլիզմը տարտղնուած է գրեթէ ամէն ոտանաւորի մէջ։ Ու ասիկա կորուստ մըն է ամէնէն առաջ բանաստեղծին համար։

Չեմ ուզեր աւելի երկարել, կապելու համար այս խորհրդապաշտութիւնը հեղինակին նորագոյն քերթուածներուն հետ, որոնք կը դադրին լուրջ ստեղծում ըլլալէ, դառնալու համար անոր խառնուածքին այնքան յարմար գրելու խաղ մը։ Ոչ ալ օտար, կեդրոնախոյս դպրոցներու հասկցուած հետեւողութեան մը որոնումը կրնամ թելադրել այն կտորներուն մէջ, որոնք մա՛նաւանդ իրենց թեքնիքին դիւրութեամբը միայն հրապոյրներ ունեցան բոլոր նման բանաստեղծներու աչքին։

* * *

Արտայայտութեան բոլոր ինքնատպութիւնները, աչքերուն ու ականջին իրացուցած գիտերը, զգայնութեան հանդարտ ու լայն ելեւէջները, որոնք անհատական երգին մէջ փոխարինած էին մեր համբերութիւնը ու զիջումը, քիչ քիչ կը վտանգուին, երբ Եղիշէ Չարենց կը ձգէ անձնական ներշնչումները ու կը նետուի կարմիր երգ ը պոռալու աշխարհի չորս ծագերուն:

Հոս իրեն կը պակսի ամէնէն առաջ ստեղծագործ երեւակայութեան մը կախարդ ծիածանը։ Տարիներուն հետ անոր երեւակայութեան շրջանակը կը նեղնայ ու իմացականութեան ուժին տեղ, որ պէտք է յաջորդէ այս ամփոփումին, մուտք կ՚ունենան իր մտքէն ներս յիշողական մարզանքներ, բառերու գօտիով մը պաշտպանուած։

Անոր ուղեղը չէ յաճախուած արուեստագէտները չարչարող իմաստին խայծերէն։ Չէ նայած մեր պզտիկ գրականութեան սահմաններէն անդին։ Նոյն ատեն չէ պաշտպանած իր զգայնութիւնը բարձրացնող մեծ ալիքէ մը, համայնավար մտածողութեան դիւրին, հաճելի տիալեքթիք էն։

Բայց բանաստեղծութիւնը քիչ անգամ կ՚ախորժի պատճառաբանութենէն։ Ու մտածում ու տրամաբանութիւն տարբեր բաներ են՝ մտքին առաջին օրերուն անգամ։

Կը հետեւի, թէ շատ սահմանափակ է թիւը այն մտածումներուն, որոնք քերթուածի մը մարմինին մէջ կը մտնեն։ Կը հետեւի, թէ մտածումները պէտք է նիւթ, իրողութիւն, սարսուռ դառնան՝ արուեստին երթալու համար։ Կը հետեւի, թէ Եղիշե Չարենց պարտաւոր է իր մէկ հատիկ մտածումը ազատել կրկնութեան, հռետորութեան, միօրինակութեան վտանգներէն, որոնք ինքնաբերաբար կը պաշարեն ինքնիրեն մնացած խեղճ այդ ուրուականը։

Ի՛նչ ըրած է Եղիշե Չարենց։ Ի՛նչ որ կ՚ընեն բոլոր դարերու տաղաչափնեը։ Անիկա իր երգին խմորը քաղելու համար թող ներուի այս անսովոր բացատրութիւնը պէտք ունի մտքով տեսնելու աշխատանքի մեծ ողբերգութիւնը։ Չէ ապրած անիկա, քանի մը սերունդի վրայով, այն անանուն բանը, որ պապերէն կ՚անցնի տղուն, ժառանգութեանց ամէնէն ահաւորը բեռնալով անոր ուսերուն: Ու չէ տառապած եղերական տառապանքը, որ դարերուն խորէն կու գայ։ Ատոր փոխարէն ունի աչքի թեթեւ զգայութիւններ, որոնք զրկուածներու կարաւանէն կը մնան մեր ամէնուն յիշողութեանը մէջ։ Ո՛չ մէկ բանուոր, աշխատանքի ո՛չ մէկ պատկեր, որ թափանցէր մենէ ներս անմիջական հաղորդումով մը։ Բայց մենք կը գուշակենք կեանքը, որ քրտինքի անձրեւ մըն է մարդերուն գլխին։ Ո՞ւր է սակայն այս հսկայ թախիծը, այս հեղուկ ու տժգոյն սուգը թանձրացնող արուեստագէտը։ Ո՞ւր է արուեստը պուտ-պուտ, պտուղ-պտուղ դուրս բերէր ամենապարփակ զգայնութեան վճիտ թոյնը, հոգիի՜ն քրտինքը:

Պրոլետար բանաստե՞ղծը։ Այո՛։ Եւ եթէ կ՚ուզէք ազնուական բանաստեղծը։ Հերիք է, որ մեծ, մե՛ծ, մե՜ծ ըլլան անոնք: Այսինքն՝ բառ չծախսեն մեզի։ Այսինքն՝ հարիւր զգան ու մէկ արտայայտեն։

Ու Եղիշե Չարենց փոխանակ ասիկա ընելու, գրականութիւն կ՚ընէ։ Ահա թէ ինչու չէ յաջողած իր յեղափոխական բանաստեղծութիւնը։ Ո՜վ հռետորութիւն։ Ինչպէս չյիշել Վէրլէնը երբ կը գրէ.

Prends l'éloquence et fords lui son cou: Այո՛, պէտք էր խեղդել, պուկէն խեղդել ոսկեփետուր այդ սիրենան։

*

Այս երկար ու մանրամասնուած վերլուծումը ինծի պատեհութիւն կու տայ քանի մը էջերու մէջ համադրել փորձելու գործ մը, որ իր տարածութեամբը ու պարունակած նորութիւններովը երեւոյթ մըն է արեւելահայ քնարերգութեան մէջ:

Անոր հեղինակը կը բերէ բանաստեղծի ապահով խառնուածք, երաժշտական ապահով բնազդ, զգայնութիւն ու, որոշ չափի մը վրայ՝ երեւակայութիւն։ Այսինքն՝ հիմնական տարրերը բոլոր գրական օրինումներուն։

Անիկա գրեթէ նախնական բարբառ մը կ՚ազատագրէ իր միամիտ վախերէն, զայն տանելով իր ետեւէն արտայայտութեան ու ձեւերու, որոնք լեզու մը գրական կ՚ընեն մէկ անգամէն: Անոր վրայէն է, որ կրնան իրարու ձեռք երկարել երկու բանաստեղծութիւնները մեր նոր գրականութեան:

Զուտ անձնական, աչքով ու երազով հաւասարապէս պաշտպանուած անոր երգը, իր թարմութեամբն ու ուժովը, իր թափանցումովն ու քաղցրութեամբը ամէնէն երաժշտական ոտանաւորը կը մնայ մեզի ծանօթ արեւելահայ քերթողագրութենէն։

Երբեմն՝ հաւաքական, այսինքն՝ զանգուածներուն թափովն ու տարերային մղումովը թեւաւոր՝ այդ երգը դարձեալ կը պահէ իր համակող նկարագիրը, ըլալու համար անոնց բանաստեղծութեան ամէնէն խանդավառ, ներդաշնակ ու հնչական համերգը:

Դարձեալ, անոր աչքերը իրերը տեսան խորութեամբ մը, նորութեան մը վրայ, գոյներու մը մէջէն թրթռումի մը լուսապսակէն, որոնք իրական արուեստին պատրանքը բերելու չափ զօրաւոր եղան:

Ու անոր անհամաչափ խառնուածքը, ու անոր ան զուսպ զգայնութիւնը, փոխն ի փոխ՝ կեանքին թանձրութեան մէջ թաւալող ու երազին մշուշներուն վրայ լողացող անոր զգայնութիւնը եթէ չէ դողացուցած նոր ու անտիպ սարսուռներ, բայց տուած է տպաւորութիւններ, պատկերներ, հոգեկան պահեր, որոնք իրենց շեշտօրէն զարտուղի ու ինքնատիպ հանգամանքովը բանաստեղծը կը զատորոշեն երբեմն տաղաչափներու տժգոյն ու մաշած կարաւանէն:

Բայց անիկա զոհն է դարձեալ իր խառնուածքին։

Անոր երեւակայութիւնը չէ կրցած դիմանալ այն հսկայ ու խորունկ ճիգին, առանց որուն արուեստի գոր ծերը ճակատագրուած են անխուսափելի կորուստին:

Ու անիկա չէ ըմբռնած լրջութիւնը մշակումին ու յօրինումին:

Անիկա չարաշուք ազդեցութեան տակն է իր խառնուածքին։ Անիկա կ՚արդարացնէ ճիգէն փախուստը յեղափոխութեան ազատութիւններով։ Ու կամաւոր, բայց եղերական անտարբերութեամբ մը կը լքէ իր գեղեցիկ գիւտերը ժխտական, բառական փոթորիկներուն առջեւ: Կը հաւատայ քայքայող շշուկներու, անո՛նց մանաւանդ, որոնք կազմակերպուած, յամառ ու փրկաւէտ աշխատանքին, կեդրոնացած, խորանալը սիրող, բառերէն սարսափող ապրումին, ու յօրինող, համաչափող, ամբողջական գոհունակութիւնը շնորհող տուրքերուն դատապարտումը կ՚ընեն։ Մի մոռնաք, որ անոր աչքերուն առջեւ խոշոր ու դիւրընթեռնելի տախտակները կախուած են նոր արժէքներուն, երկրի մը մէջ, ուր խորտակումը մտքին առաջին կարողութեանց վրայ տիրապետող կը մնայ ու քանդելու վայելքը չի հակակշռուիր լինելու տագնապէն։

Դժբախտութիւնը հոն է, որ քանդումի այս զառիթափին հասնելէ առաջ, բանաստեղծը չէ կասկածած մեծ ազդեցութիւնները մտքի դարերուն։ Անիկա ատեն ու բախտ չէ ունեցած մեծ գրականութեանց մէջ թաթխելու (tremper) իր հոգիին ընդունակութիւնները։ Չէ տպաւորուած մեծ գործերուն պայծառ ու անխորտակելի գեղեցկութիւններէն, ու տղայական, չըսելու համար յիմար կարծիքին է գացած արուեստը իրմով, միայն իրմով սկսելու:

Եթէ արեւելահայ քնարերգութիւնը չէ տուած անոր կազմուող պատանութեան անհրաժեշտ սնունդը, ու եթէ պարագաները արգիլած են անոր երիտասարդութեան առաջին տարիները ինքնասոյզ ու խուլ մշակումէն, այն այլամերժ ու խորացող որոնումէն, որով կը պաշտպանուին մեր յատկութեանց սաղմերը արտաքին, աւելորդ ու սպառող հետաքրքրութիւններէն, միւս կողմէն՝ նոր կեանքը, յեղափոխուած կեանքը անոր զլացած է նուիրուած աշխատանքին պաշտամունքը։ Անոր նորագոյն արտադրութիւները վտանգուած են շատ աւելի ծանրակշիռ թերութեամբ մը: – Անիկա յաւակնութեան ու կուրացած արհամարհանքին ջանախոյս աշկերտն է հիմա:

* * *

Պէտք է ճիշդ իր չափին իջեցնել այս անհաւասար, չափազանցուած, փառաբանուած եւ ուրացուած գործը:

Անոր մէջ լաւագոյն մաս մը, միշտ համեմատելով  զայն արեւելահայ քնարերգութեան ընդհանուր արժէքներուն, իր պարզութեան, տեղ-տեղ խորութեան, տեսիլներուն նկարէնութեանը համար արժանի է անկաշառ համակրանքի։ Այս մասին ստեղծումը կը զուգադիպի այն շրջաններուն, երբ բանաստեղծը անձնական խորունկ ապրումներ ունեցաւ, ու պատեհութիւն՝ ատոնք մշակելու։

Անոր մէջ ուրիշ մաս մը, տարողութեան աւելի ծանր, բայց արժէքով ծանծաղ, արդիւնքը կուլլայ տարօրինակ շրջանին, որ մկրտուած է յեղափոխական մակդիրով։

Արժէքի այս նիհարութիւնը կապել այդ հսկայ երեւոյթին ու անոր անսպառ հարստութեան, իմ կողմէս պիտի ըլլար աններելի անիմաստութիւն։

Բայց պետք է դիտել, որ Չարենցի մէջ ժխտական եղած է անոր ազդեցութիւնը։ Ու կարելի է պատճառներ փնտռել։

Ամէնէն առաջ անիկա տկարութիւնն ունի յիշողութեան ապաստանելու։ Ու յիշողութիւնը մտքի յատկութիւններէն հաւատարիմ ներքինի մըն է միայն։ Ասոր համար է, որ չէ կրցած իր տպաւորութիւնները իր մէջ սեփական աշխարհի մը վերածել, ոչ ալ անհրաժեշտ համբերատարութիւնը ունենալ՝ առարկայական անզգածութեամբ մը անհուն համանկարներ, անհուն ոճիրներ ու անհուն մարտիրոսութիւններ ու սուգեր սեւեռելու։ Յիշեցէք, որ անիկա ապրած է իր ժողովուրդին ամէնէն անպատում տարին ու չէ կրցած հեռանալ հռետորութենէն կամ բարձրանալ քրոնիկէն ու եգիծանքէն։

Նոյն այս անբաւարարութիւնը կարմիր Յեղափոխութեան հանդէպ։

Գլխուպտոյտ կու գայ ինծի, երբ մտքիս առջեւ կը բերեմ գրեթէ անկարելի այդ վերիվայրումը ընկերութեան մը խաւերուն։ Երբ հսկայ ժողովուրդ մը իր բազմամիլիոն բազուկները միակ կռուփի մը վերածած, կ՚իջնայ որդնոտած ու զզուելի քաղաքակրթութեան մը գլխուն, տապալելով անոր հարուածին տակ բարոյականին ամբողջ շինծու յօրինուածքը, տապալելով նոյն ատեն դարաւոր հոգեբանութիւններ ու մտքի ձեւեր:

Չարենց այս հոյակապ պայքարին կը մասնակցի ճչացող սուլիչի մը խեղճ ու կտրատ աղմուկովը:

Յետոյ, անիկա շատ քիչ կու գայ նաեւ « Գալիք »ին, իր բառերովը՝ « Կարմիր գալիք »ին փառքը օրհներգելու համար։

Ինչ որ ալ ըլլայ ռուս Յեղափոխութեան ճակատագիրը քաղաքական գետնի վրայ, անիկա գրականութեան համար նոր ու անհուն հեռանկարներ կը բերէ։ Անձնականութիւնը, անհատին երգը, որ լեցուցած է մեզի ծանօթ գրականութիւնները, ինչպէս անհատը, որ շինած է մեզի ծանօթ կայսրութիւնները, կու գան կենալու այս մշուշին դիմաց, որ կը բարձրանայ քայքայուած աշխարհէն։ Այդ յեղափոխութիւնը զանգուածներուն շրջանը կը բանայ։

Եթէ բառը լաւագոյն միջոցներէն մէկն է ամբոխներու վրայ ազդելու, բայց նոյն ատեն վնասակար տարր մըն է տեւական գեղեցկութիւններ սեւեռելու։ Բառերուն յուզումը շարժումի զգայնութիւններուն կը նմանի, որոնք կու գան ու կ՚անցնին։ Ու բառերով, այսինքն՝ հռետորութեամբ արուեստ դեռ չէ արձանագրուած գիրքերուն պատմութեան մէջ։ Դարերուն ամէնէն հզօր վարպետներն անգամ մտածման ուժով կամ յուզումին խորութեամբը պարտաւորուած են հակակշռել սպունգի կազմով այդ գրականութիւնը։ Եղիշե Չարենց կ՚անգիտանայ վտանգը։ Եղիշէ Չարենց վտանգին կը վազէ աժան ու դիւրին հերոսութեամբ մը դարձեալ, երբ ըսելու ձեւեր պարզելով, ամբոխին դէպի լեզուն թեքելով, կը մոռնայ արուեստին յաւիտենական նկարագիրը: Իր նորագոյն Էջերը արդէն իսկ դուրս են ասոր սահմաններէն:

* * *

Տակաւին շատ երիտասարդ, անիկա ասով իսկ կը դադրի վճռուած ու փակուած հարց մը ըլալէ մեր գրականութեան համար:

Ան մտած Է առեղծուածի շրջանին մէջ։

Ինչպէ՞ս դուրս կու գայ անկէ։ Ապագան պիտի ըսէ ատիկա: