Արեւելահայ դէմքեր

Դ

- Չեմ կրնար բոլոր պոեմաներն ալ աչքէ անցընել հոս։ « Դէպի անհուն »ը վերնագրով քերթուածը, հակառակ իր ապերախտ նիւթին, քանի մը տեղ կը գտնայ տրտում մեծ վայելչութիւն մը ու յաջող պատրանքով մը, դարաւոր երգի մը մոթիֆին վրայէն, կ՚ըսէ մեզի քաղցր ու մխիթարիչ բաներ, որոնց տարօրինակ կերպով մը պէտք ունինք ամէնքս ալ, երբ օր մը ճակատագիրը մեզ կը նետէ անժամանակ բացուող եկեղեցիէն ներս, ահաւոր խորհուրդի մը հետ մեզ դէմ դիմաց դնելու։ Ամէնքս ալ մարդ տարած ենք ժամուն մահաբեմին վրայ ու ամէնքս ալ մտիկ ըրած ներդաշնակ ու լացող երգը, որ մեռելներունն է եւ մեզ կը լացնէ, տանելով իրեն թանձր գալարին մէջ մեր ամբողջ սնափառութիւնները:

Թերեւս մենք աւելին ուզած կ՚ըլլանք Պ. Թումանեանի պոեմաներուն մէջ փնտռելով ձեւին կատարելութիւնը, սլացքի լայնքը, վերացման այն տրամադրութիւնը, որուն վարժ մնացած ենք արեւմտեան գրականութեան, մասնաւորաբար ֆրանսականին մէջ։ Թերեւս սէնպոլիսթներուն իրագործած խորհուրդի եւ ձեւի դաշնակութիւնը անտեղի է արեւելահայերուն մօտ, երբ ասոնք բանաստեղծութիւնը երկար ատեն շփոթած են տաղաչափութեան հետ եւ արուեստը հնազանդ տիրացուի մը նման քաշած են ժամերուն բեմին։ Ու նորէն, թերեւս արեւմտահայերուն մէջ անկարելի այս քերթութեան ձեւը կը դիմէ իր յեղաշրջումին առաւելապէս անոնց խողովակով, երբ Պ. Թումանեանէն ետքը ամբողջ սերունդ մը քալեց անոր հետքերուն վրայէն ու արեւելահայերը գրեցին մեր քիչ շատ ազգային գոյն ունեցող պոեմները:

Կը մնայ մօտենալ լէժանտներուն։

Անոնց մէկ մասը անմիջական ծագումով ժողովրդական, կը խտացնեն արեւելքցիի իմաստութիւն մը, որուն զանազան արտայայտութիւնները երեւան կու գան ասիական երկիրներու մէջ, ուր յաճախ տէրվիշներ կարելի գիտութիւններուն տուփը կը գոցեն իրենց գանկին տակ եւ կը խօսին բարբառ մը, որ Արեւմուտքի իմաստուններուն կը վայելէ։ Ասիան երկիրն է դիւրին պալատներուն եւ օրուան մէջ հսկայացող կայսրութիւններուն։ Դարձեալ հոն ժողովուրդները իրարու կը զարնուին երբեմն ատելութեամբ մը, որ տարրերուն խժդժութիւնը կը հեգնէ եւ երբեմն կը խառնուին իրարու ձեւով մը, որուն վերահասու ըլլալը դուրս է մեր միտքէն։

Ու ատոնց ֆոլքլորը ուսումնասիրութեան անսպառ աղբիւր է Արեւմուտքի գիտուններուն։ Մեր մէջ ատեն մը այդ աշխատանքը ըրին վարժապետներ –անխուսափելի այս մարդիկը, որոնք ամէն բանի ձեռք կը նետեն – եւ ամէն գրել գիտցող թղթակիցներ։ Արդիւնքը ծիծաղելի պիտի ըլլար։ Արեւելահայերը աւելի բախտաւոր եղան։ Անոնք կրցան այդ ում նիւթերուն տալ վայել կաղապար ու Թումանեանի լէժանտները ամէնէն համով առասպելներն են, որ կարդացած ըլլամ, անշուշտ տղայ օրերուս։

Չեմ գիտեր թերութի՞ւն է, թէ առաւելութիւն, Պ. Թումանեանի լէժանտները ամենամեծ ուշադրութեամբ մտիկ կ՚ըլլուին տղոցը կողմէն եւ կը սիրեն:

Բայց ատոնցմէ երկու հատը « Փարվանան » եւ « Լուսաւորչի կանթեղը » կ՚ամփոփեն Թումանեանի տաղանդին ամբողջ մեծութիւնը։

Հեքիաթ մըն է Փարվանան։

Ծերունի թագաւորը կ՚ապրի իր ամրոցին մէջ, որ լեռներու սիրտին կը նստի անհոգ: Ու անիկա ունի աղջիկներուն աղջիկը, աղուոր, ա՛յնքան՝ որ չեն տեսած անոր նման եղնիկ՝ որսորդները բոլոր սարերուն:

Ու ծերունի իշխանը հանդէսի կը հրաւիրէ աշխարհի բոլոր քաջերը, որոնք պիտի գան սիրտը գրաւելու միամիտ աղջկան։ Ու անոնք պատրաստ են իրենց մրցումներուն, երբ իշխանուհին կ՚արգիլէ մարմնական մրցումները՝ պահանջելով սրբազան կրակը, որ եօթը լեռնէն անդին կը գտնուի եւ որուն ճամբան քաջերը եւ եօթգլխանի դեւերը կը պահեն:

Ու թող երթան երիտասարդները սրբազան կրակը բերելու:

Տարիները կանցնին, աղջիկը աչքը չորս ծագերուն՝ կտրիճներուն կը սպասէ, որոնք չեն գար։ Ու կու գան ձիւները տարիներուն ու ահաւոր մենութիւնը սիրտին, որ ընկերը չունեցաւ: Ու կու լայ անիկա:

Անիկա կու լայ։ Արցունքները կը վազեն, կը վազեն ու կը լինեն լիճը, որ իր տակ կը ծածկէ ճամբորդն ու արքայական գերդաստանը։ Մինչեւ այսօր վճիտ ջուրերուն տակ կը տեսնուին անոր աւերակները։

Բայց տղա՞քը։ Մտիկ ըրէք.

Ասում են այն թիթեռները,
Որ գիշերուայ խաւարում՝
Որտեղ ճըրագ, որտեղ կրակ
Որտեղ լոյս է հէնց վառում,
Հաւաքւում են, շուրջը պատում
Մէջն են ընկնում խելագար,
Ասում են, թէ՝ այն Փարուանայ
Ջահիլներն են սիրավառ:
Ըշտապելուց թեւ են առել,
Դարձել թեթեւ թիթեռներ,
Ու տակաւին հուր տեսնելիս՝
Մէջն են ընկնում անհամբեր։
Ջանք է անում ամեն մինը
Շուտով տանի տիրանայ…
Ու այրւում են, այրո՜ւմ անվերջ
Կտրիճները Փարուանայ։

Աւելորդ է վելուծումը։

Այս գեղեցկութիւնը դարձեալ « Լուսաւորչի կանթեղ »ին մէջ, որ մեր բանաստեղծները փորձած է իր կարգին։ Վերլուծումէ աւելի՝ հաճոյք մըն է կարդալ բնագիրը.

Կէս գիշերին կանթեղը վառ
Կախ է ընկած երկնքից,
Լուսաւորչի կանթեղն անմար
Հայոց մըթնած երկնքից:

Կախ է ընկած առանց պարան
Արագածի կատարին,
Ու սեղանից հըսկայական
Լոյս է տալիս աշխարհին:

Լոյս է տալիս երկա՜ր դարեր,
Ու վառում են միշտ անշէջ :
Սուրբի մաքուր արցունքները
Իւղի տեղակ նորա մէջ։

Ոչ մարդկային ձեռք կը հասնի
Էն ահաւոր բարձունքին,
Ու ոչ քամին կը հանգցընի,
Վիշապ քամին ահագին։

Երբ պատում է սեւ խաւարը
Չընաշխարհիկ մեր երկրին,
Երբ տիրում է ահն ու վախը
Թոյլ, կասկածոտ սըրտերին։  

Ո՛վ անմեղ է, լիքը սիրով
Ու հաւատով անսասան,
Ո՛վ նայում է վառ յոյսերով։
Դէպի Հայոց ապագան,

Նա կը տեսնի էն մշտավառ
Ջահը կախուած երկընքից,
Ասես Աստծոյ աչքը պայծառ
Նայում է ցած՝ երկընքից:

Այս երկուքը պիտի բաւեն, որպէսզի Յովհաննէս Թումանեան բարձրանայ մեր ամենամեծ բանաստեղծներուն աստիճանին եւ ուրախ եմ յայտարարելու, որ այս արժեւորումը կու գայ իրեն՝ մեր անվերապահ համակրանքին։ Ձրի գովեստին վարժուած մեր հրապարակին համար այս ճիշդ ձայնը անո՛ր համար՝ վասնզի մա՛նաւանդ պոլսեցիները ամէնէն քիչ պիտի կրնային այս գնահատումը ներել բանաստեղծի մը հանդէպ, որ նախնական բարբառէ մը մեկնած, տղու հեքիաթները պատմած ու տաղաչափութիւն է ըրած։

Միւս լէժանտներէն հետաքրքրական է « Ախթամար »ը, որուն արձակ մէկ վարիանթը գրի առած է Ռուբէն Զարդարեան «Ծովակին հարսը» վերնագրով: Բաղդատութիւն մը աւելորդ պիտի ըլլար հոս։

* * *

Վերջացնելու համար հարկ կը զգամ համադրելու դէմքը մէկու մը, որ միս-մինակը կը զատուի բանաստեղծներու ամբոխէ մը, ընտրելու համար ինքնայատուկ իր ճամբան։ Ան ունի իր շրջապատին աւելորդ բեռերը, ետին կը սիրէ նայիլ իր ընկերներուն, ականջ կու տայ աժան գովեստներուն ու եթէ անոնց պահանջումներուն կը զիջանի երբեմն, միշտ կը պահէ խնամով զարտուղի ճամբորդի իր հրապոյրը:

Արեւմտեան հայերը կը սիրեն մէկ ակնարկով դատապարտել արեւելահայերուն բանաստեղծական ամբողջ գործը գրեթէ։ Ու ատոր մէջ իրաւունք ունենալու զօրաւոր պատճառներ գիտեն հրապարակ նետել։ Մենք չենք հանդուրժեր անոնց հին ու նոր տաղասացները, քարոզողները, դիւցազներգակները ու նոյնիսկ ու, մանաւանդ՝ անոնց փիլիսոփայ բանաստեղծները: Մենք տխրութեամբ կը ծիծաղինք աղմկայարոյց ու փոթորկոտ արուեստին վրայ, որ անոնց բանաստեղծուհիները փառքի ու համբաւի տարաւ:

Բայց մենք կը սիրենք արուեստը Յովհ. Թումանեանին, որ կրցաւ այդքան արգելքներու մէջէն, բանաստեղծական ըմբռնումի այդ հասարակութեան ծոցէն դուրս նետել իրը, ինքնատիպ ու հայեցի։ Ան ունի ոճ մը, որ իր բոլոր թերութիւններովը, ու թերեւս ատոնց համար, կը մնայ չափազանց անձնական։ Այդ ոճը ըրաւ չափաւոր ձեւին վրայ այն՝ ինչ որ ըրած էր Աբովեան արձակ արտայայտութեան վրայ: Երկուքն ալ ստեղծած են գրելու ձեւ մը, որ երթալով կը զտուի։

Պ. Թումանեան մեր օրերուն գեղեցիկ երեւոյթ մըն է: Ոչ մէկը մեր բանաստեղծներէն կրցաւ անոր չափ բազմաձեւ եղանակով մը բացատրել մեր հոգին, ըսել կ՚ուզեմ՝ հայ հոգին։

Անոնք, որ իր արուեստը քիչ մը սովորական եւ իր աշխարհը մանկօրէն հեքիաթունակ կը գտնեն, անոնք, որ իր ստեղծած գեղեցկութեանց խորը ազնուական, չըսելու համար՝ համամարդկային քիչ տարրեր կը տեսնեն, անոնք, որ վերջապէս անոր ոճը կը կարծեն քիչ մը շատ թեւազուրկ, անոնք պարտաւոր են անդրադառնալու գրագէտին չափ, զայն արտադրող ցեղին ալ վրայ։

Անոնք, մասնաւորաբար դժուարահաճները, պարտաւոր են նկատի ունենալ պատմութեան որոշադրութիւնը, դեռ կէս դարու անցեալ մը ճշդող գրականութեան մը անխուսափելի անկատարութիւնը։

Ու այն ատեն Պ. Թումանեանի երեւոյթը կը հագնի իր իսկական գեղեցկութիւնը։

Ան անհամեմատ բարձր է իր ժամանակն ու անոր մէջէն կու գան մեզի խօսելու կարգ մը ձայներ, անոնցմէ, որոնք վարէն, շատ խորերէն կու գան երբեմն։

Իր ամբողջ գործին նկարագիրն է ազնուական բարութիւն մը, մաքուր՝ մեր ցեղին հոգիին նման։

Ու այդ բարութիւնը պահապան ոգիի մը պէս կը լեցնէ իր բոլոր ոտանաւորները։ Պ. Թումանեան չէ կրցած հեգնել, կարծրանալ։ Չէ ալ լացած։

Ազնուական տրտմութեամբ մը տանիլ իր ցաւը, աշխարհի երեսին հանդիպիլ գեղեցկութիւններու, երգել լեռներն ու հերոսները, աղջիկներն ու երկնառաք կանթեղը, երբեմն խօսիլ իմաստութեամբ, խանդավառել ու յետոյ հանգչիլ, հանգչիլ... ճերմակ մազերով ու... ահաւոր բախտ, դարձեալ նետուիլ եօթը լեռներէն անդին՝ գտնելու համար սրբազան կրակը, որ ցեղի մը սիրտը տաքցնէր։

Ահա բանաստեղծը՝ իր հեքիաթին պէս ծերացած ու ճերմակ։

Բայց թող չլան մեր աղջիկները, արցունքի լիճէն նոր պալատներ կը սպասենք մենք, արդար, նուիրական, չմեռնող պալատներ։