ԱՒԵՏԻՍ ԱՀԱՐՈՆԵԱՆ

Վոլթըր Սքոթի, Ա. Տիւմայի եւ յիսունական թուականներու մեծ ռոմանթիքներուն ազդեցութեանը տակ մեր գրականութեան երկու հատուածներուն մէջ ալ գոյութիւն առաւ պատմական վէպը։

Թարգմանութիւնները, որոնք վեր էին առնուած այդ վիպասաններէն, հաշուըած յաջորդութեամբ մը, ժուժկալ ու երկչոտ ձգտումներու ներգործումովը նպատակ ունէին ազգային ընդհանուր գիտակցութեամբ զարթնում մը կարելի ընել անշարժ, գրեթէ բորբոսած այն զանգուածին մէջ, զոր կը ներկայացնէր այդ օրերու հայութիւնը, երկիւղած թմբիրէ մը տարուելով դարաւոր եկեղեցիի մը խոնաւ շուքերուն տակ, վախնալով լոյսէն, արեւէն, բաց օդին անակնկալներէն։

Պատմական վէպը այդ ծանր պաշտոնը ստանձնեց գրեթէ յաջողութիւնով։ Ու մեռած ժողովուրդին մէջ շարժումի եկան այն լայն ու խորունկ երակները, որոնք աւերուած ջրանցքներու նման դադրած էին բանելէ։ Ամէնքս ալ գիտենք, թե ինչ կը պարտինք Րաֆֆիին:

Րաֆֆիի ու Ծերենցի մահուան հետ պատմական վէպը սակայն կամաց-կամաց կը սկսի քաշուիլ բեմէն ու դեռ այս փառքի ընկրկումին յիշատակովը տրոփուն հասարակութեան մէջ, չես գիտեր ինչպէս, կը ծնի իրապաշտ վէպը։

Արդէն ռուսահայերուն մէջ պատմական վէպին ամէնէն հպարտ օրերուն իր անկախ գոյութիւնը ապահովեր էր ժողովրդական, ժողովուրդին համար գրուած վէպը։ Հայ բեմին լաւագոյն ստեղծումը մնացող « Պեպո »ն արտայայտուած էր կամաւոր աղքատութեամբ, առանց գրական կեղծիքի ապրող բարբառով մը: Պռօշեանց իր գրական բովանդակ գործունէութեան մէջ մատ մը բան չզոհեց իր լեզուէն, որ ժողովուրդինն էր:

Մուրացանով, Նար-Դոսով, Շիրվանզադէով իրապաշտներուն խմբակը կը կազմուի։ Սկիզբները վախկոտ էր ան, ու յաղթական վէպին հանդէպ պատկառող դիրքի մը մէջ։ Քիչ-քիչ Շիրվանզադէի հզօր տաղանդին շնորհիւ վարանումները, վախերը կը փախին, ու երեւան կու գայ հոգեբանական՝ լուրջ խորքով, դիտողութեան յստակ մաքրութեամբ օժտուած վէպը:

Շիրվանզադէ կեանքին վիպասանը կ՚ըլլայ. տեսակ մը Պալզաք մեր մէջ. չունենալով անշուշտ այս վերջինին հսկայական coupe d'œilը, չունենալով մա՛նաւանդ համապատասխան բարդութեամբ արտադրելու ոլորտ մը:

Վ. Փափազեան մօփիասանեան անանձնականութիւնը կ՚աշխատի իրականացնել իր կարգ մը վէպերուն։

Ասոնցմէ՝ Աւետիս Ահարոնեանին անցնելու համար, քննադատը ստիպուած է կենալ, վասնզի Ահարոնեան ցեղին շատ մասնայատուկ, գրեթէ բացառիկ մէկ հոգեբանութեան անմիջական ծնունդն է, ինչպէս թրքահայ գրականութեան Արտասահմանի գրագէտներէն Չօպանեանը, Սիամանթոն, Վարուժանը։

* * *

Ետ նայինք: Մեր Հին գրականութիւնը իր բովանդակ տարածութեանը վրայ տարօրինակ ողբարան մըն է. սուգի ու արցունքի միշտ կանանչ հովիտ մը ։ Տասնհինգ դար առաջ, ցեղին երիտասարդ ու բաբախուն օրերուն, անցաւ անոր վրայէն կրակի մկրտութիւնը, սասանեաններուն սուրը պտտեցաւ մեր երկրին բոլոր անկիւնները։ Ու յամառ ընկրկումով մը, իմաստուն նահանջով մը, կարմիր ու փառապանծ նահատակներու իր վարդի փունջովը ցեղը դուրս եկաւ այդ զարհուրանքէն աւելի քան երբեք ուժով հոգիով մը։ Ու ցեղը տուաւ Եղիշէն։

Աւելի ուշ, մոլեռանդութեան վայրագ հով մը մեր երկրին վրայ նետեց հարաւի աստուածամոլները, երկիրը պղծուեցաւ անոնց ոտքերուն տակ. նուաճումին հետեւող անկումին, ամայութեան վրայ ցեղը նուաղեցաւ, քայքայուեցաւ ուժաթափ ու սակայն ոչ յուսավրէպ։ Ու ցեղը տուաւ Յովհաննէս պատմաբանը։

Աւելի վերջերը տափաստաններու մարդակերպ մարախներու ալիք մը ողողեց նոյն այդ դժբախտ գետինը։ Փակուեցան գեղերն ու գաւառները. ցեղը դողաց, ցեղը սասանեցաւ ու իր մատացու վէրքերուն մէջէն բաւական ուժ գտաւ նորէն Լաստիվերտցիներ, Ասողիկներ ծնելու համար։

Ու ցեղը ապրեցաւ, հակառակ ամէն հաւանականութեան՝ փաթթուած մեծ երազի մը ապարօշին։ Դարեր ու դարեր մեր ժողովուրդի կեանքին վրայ կրկնուեցան ճգնաժամերու, հոգեվարքներու, տենդին սաստկութեան տակ խելակորոյս ասդին-անդին նետուելու, գաղթելու սիրտ բզկտող տեսարանները:

Մեր գրականութիւնը, իր բոլոր թերութիւններով, այդ մեծ Չարչարանքին դիւցազներգութիւնն է, իրաւ է թէ անկատար, իրաւ է թէ յաճախ տղայական, բայց միշտ սարսուռով թրթռուն, միշտ արցունքով վճիտ ու արիւնով կենդանի։

Ու մեր օրերուն, հայ ժողովուրդը նորէն դողաց հաւաքական նահատակութեան մը լայն սարսուռը։ Իր պատմութեան մէջ քիչ անգամ քնացող ուրուականը նոր իջաւ Հայաստանի դաշտերուն վրայ։ Մեծ, սոսկալի օրեր եղան արիւնի ու կրակի։ Ու Ջարդը, կարմիր մանեակները ձգած վիզին, տասնհինգ դարերու դիակներուն ճերմակ շուքն ամուլ ըրած նորէն պտտեցաւ մեր երկրին մէջ։

Ամէն բան եղաւ այնպէս՝ ինչպէս եղած էր արդէն սասանեան, արաբական, թաթարական, եգիպտական ու պարսկական աղէտներուն ատեն։ Զարհուրելի միօրինակութեամբ մը կրկնուեցան, մորթուելու, եփուելու, ողջ-ողջ թաղուելու այն ահարկու դրուագները, որոնք մեր անցեալին այնքան տխուր, այնքան անարգ հրիտակները կը մնան։

Ու մեր օրերուն Ցեղը տուաւ Ահարոնեանը:

* * *

Աւետիս Ահարոնեանի գրականութիւնը՝ անմիջական անդրադարձը 95-96ի աղէտին, շուտով զատուեցաւ արիւնի ու կրակի գօտիներէն, տարածուելու համար այն ընդարձակ կալուածին մէջ, ուր տրուած է ոտք կոխել ճշմարիտ տաղանդի մը ուժով պաշտպանուած սակաւաթիւ գրագէտներուն։

Ան գրած է գրեթէ այն ամէն երեւոյթներուն վրայ, որոնք արուեստին ճշմարիտ սրբութիւնները եղած են սկիզբէն ի վեր։ Վիպասան, բանաստեղծ, թատերգակ՝ քննադատ գրագէտի նուրբ տպաւորութիւն է գտած իր ճամբորդութեանց նկարագրութեան մէջ: Իր աշխատութիւնը տարած է մինչեւ ազգագրական ուսումներու չոր ու ցամաք գետիններուն վրայ:

Իրաւունքով է անշուշտ, որ իր գործը այս ընդարձակ ծաւալովը, հրաշալի պէսպիսութեան մը հրապոյրովը, շնորհալի տրտմութեան մը թեթեւ մէգովը քողուած՝ կը գրաւէ ժամանակակից հայ գրականութեան ամէնէն յարգի դիրքերէն մէկը։

Այդ գործին ամէնէն լուսաւոր հատուածը, պէտք է խոստովանիլ, ապահովաբար « Ազատութեան ճանապարհին » անունով գիրքն է։

Մեր դիւցազնամարտին գեղեցկագոյն յիշատակարանն է ան, հայրենանուէր գրականութեան մը հասարակութեանց մէջ փառաւոր բարձունք մը, ուր աչքերը կը սիրեն հանգչիլ հպարտութեամբ։ Հարիւր հազարներով նահատակներուն մաքուր արիւնովը կարմրած, մեր դիւցազներուն անմահ անձնուիրութեամբը թրթռուն, այդ գիրքը լաւագոյն գոհարն է, զոր կրնանք սիրտի հանգիստով դնել մեռելներուն անծիր գերեզմանին վրայ, մեր սուգին մէջ կերպով մը մխիթարուած այդ թանկագին ընծային ընձեռած հպարտ խաղաղութեամբը։

Հոն են անո՛նք, խենթերը, մեծերը, սուրբերը, բոլոր այն պաշտելի դեմքերը, որոնք անկումի, կոտորածի շրջանին գիտցան սողացող արիւնը արհամարհել վախկոտներուն, որոնք խոնարհած, գետներես (երեսը գետինը) դիակներուն կոյտին վրայ խիզախ ու վսեմ գինովութեան մը մէջ արձանացուցին ցեղին ընտրելագոյն տարրին, ցեղին ասպե՜տ տարրին, ցեղին ազատ տարրին դիւցազներգութիւնը:

Ի՜նչ խանդավառութեամբ ու ի՜նչ հպարտութիւնով մենք կը սիրենք մինչեւ այսօր ամբոխներուն uտորնութեան վրայ մաքուր ծաղկի պէս բացուող ծիրանի ու անրջային լուսափունջը (pléiade) Վարդաններուն, Վահաններուն, Մուշեղներուն։ Ի՜նչ գորով ու յարգանքով մենք կը յիշենք սոյն հազուագիւտ նախարարներու դէմքերը, որոնք դարէ դար, գագաթէ գագաթ ցեղին արիւնին ազնուութիւնը արձանագրեցին ստրուկներու, անարիներու կոխկռտուած, պղծուած, լլկուած աւերակոյտներուն վերեւ:

Ու ես՝ Ազատութեան ճամբուն վրայ բոպիկ ու անօթի այդ կռուողներուն մէջ, կը հաստատեմ հին դարերուն փառքովը լոգցած նախարարութեանց ազատ հոգիներուն յարութիւնը։

Յոյսի ու հաւատքի գիրքն է ան, խորհրդանյանը մեռնողներու երազին։ Ահարոնեանի բոլոր էջերուն մէջ մենք կը հանդիպինք այդ վճիտ ու կազդուրիչ հաւատքին։ Իր գրականութիւնը, արցունքի ծնունդ, արցունքով խոնաւցած ապահովաբար պիտի ջլատէր մեր կենսունակութիւնը՝ առանց այդ յոյսի ծիածանին։

* * *

Ահարոնեան գրած է ամէնէն աւելի վէպեր ու պատկերներ:

Ամփոփ ուսումնասիրութեան մը սահմանը չի ներեր անշուշտ իր վէպերուն վերլուծումն ընել թեքնիքին բոլոր պահանջներուն համեմատ։

Իր վէպերուն մէջ անոր նայուածքը գիտունի, անշահախնդիր դիտողի պաղութիւնը չի փորձեր։ Ընկերային հարցերու հանդէպ ան իմաստասիրական donnéeներէն չի թելադրուիր։ Կը նայի կեանքին վրայ իր ծիրանի ակնոցներով ու հրաշք մըն է, որ իր գործերը գոյնի միօրինակութեան ձանձրոյթը չունին։

Իրեն համար վէպը, ստեղծումի աշխատութիւն մը ըլլալէ աւելի՝ իր հոգին դողացնող յուզումները պարզելու պատեհութիւն մըն է: Պատմուածքներու մէջ տեղ-տեղ այդ ուզումը այնքան կը լայննայ, կը մեծնայ, որ վիպասանը յանկարծ կը փոխէ արտայայտութեան գործիքը ու ձեռք կը նետէ աշուղներու սազին:

Իր վէպերուն մէջ տիպարներ գոյութիւն չունին։ Իր անձերը բանաստեղծական աշխարհի մը մռայլ կամ խնդացող երկինքին տակ կը շարժին, կը գործեն պաշտելի թախիծի մը հանդարտութեանը մէջ ու անոնց գոյութիւնը կը սահի մեր առջեւէն։ Այս է պատճառը անշուշտ, որ իր դիւցազնավէպերը, մա՛նաւանդ այնքան ծփուն, տարտամօրէն գեղեցիկ են:

Բարձրագոյն արուեստի լաւագոյն գործերուն նման իր վէպերուն յաջողած կտորները ազատ են շրջավայրի, ժամանակի ու նոյնիսկ ցեղի անմիջական ազդեցութիւններէն: Կրնանք զանոնք փոխադրել մեր գրականութեան բոլոր հանգրուաններուն մէջ՝ առանց որ անոնք օտար ու անհարազատ երեւնան։ Ճշմարիտ ուժով, խորունկ զգացումով գրուած բոլոր գիրքերը արդէն կ՚արհամարհեն այդ որոշադրիչ (determinant) ազդակները։

* * *

Ահարոնեան աննման վարպետ մըն է մեր մէջ գեղջուկ վէպին:

Ան խանդաղատանքով, սիրով կը մօտենայ գեղերուն, երկիւղածութեամբ կը մտնէ փայտէ հիւսուած երգեցիկ դուռներէն ներս, յարգանքով կը ծռի այրած ու խաղաղ դէմքին առջեւ տանուտէրին, որ քուլա-քուլայ մուխ կը ծխայ իր փափախն ի վեր։ Իր բոլոր հիւղակներուն վրայ կը թրթռայ կոչնակին օրհնութիւնը ու աքաղաղին կարմիր ու յստակ երգը։ Կը յուզուի ան գոմէշներուն, եզներուն ու կովերուն լայն աչքերուն բարութենէն:

Այդ կեանքը արտագրելու համար՝ Աւետիս Ահարոնեան դիմած է զգայնութիւններու, պատկերներու, գոյներու, լոյսի այն ծովին, զոր ամէն գեղացի կը ստեղծէ իրեն համար առանց գիտնալու, իր մանկութեան ու պատանութեան օրերուն: Գեղի գրկունները իրենց տրտում բոժոժներովը, գեղի առտուները իրենց լոյսէ, մուխէ ու երգէ բանաստեղծութեամբը հոգիին մէջ կը մնան պահուած տարիներով, իրենց շրջապատի ու կարկառի մեծ գիծերուն մէջ անաղարտ ու կենդանի։ Ու օրին մէկը այդ պահ դրուած պատկերները արեւին կու գան ինքնաբերաբար, ու վիպասանը, բանաստեղծը առանց ճիգի, ներքին երջանիկ պէտքի մը տակ կը թարգմանէ այդ հոգեկան հանգչած երազներուն ողջունցած լեզուն:

Իր վրձինը, վարանոտ, բարդ կեանքի մը համայնապատկերներուն հանդէպ, անսաման քաղցրութիւններ կը գտնայ անտառներուն ու առուներուն վրայ, սաքուներուն ու գոմերուն առջեւ:

* * *

Աւետիս Ահարոնեան իր ողբերգութեանց մէջ խորունկ ազդեցութիւններ կրած է Մորիս Մեթերլինկէն:

Իր անձնաւորութիւնները սէնպոլիսթ թատրոնին մեծ վարպետին անձնաւորութեանց նման զուրկ են միասին ծանրութենէն, գոյներուն մատնող տափակութենէն։

Տարտամ, անորոշ մարդեր են անոնք, հեքիաթային տեսակ մը մշուշի մէջ փաթթուած, որ անոնց մարմինին ձեւերը կը սրբէ, խորհուրդի, ռուսահայերէն բառով՝ սիմպոլի ոլորտի մը մէջ թեւ տալով անոնց:

Բայց այդ անձերը դժբախտաբար շատ թեթեւ են, տկար հովերուն առաջն իսկ կը դողդղան ու լոյսի պզտիկ filetներէ հալելու վտանգովը մտահոգ են։

Ահարոնեանի կը պակսի հրաշալի կարողութիւնը այդ անձերը միջոցին մէջ առկախ բռնելու, մարդերէն ու իրականութենէն այնքան միայն հեռու, որ անոնք սէնպոլները դառնան (ինչպէս են Մէթերլինկին մէջ) միեւնոյն ատեն անոնց շարժումներուն, թեւաբախումներուն տալու համար արտայայտութեան այն հանդարտ մարդկայնութիւնը, որ զանոնք փրկէ ուրուապարի մը ծիծաղելի հերոսները ըլլալէ։

* * *

Ընթերցողին կը յանձնարարեմ Իփոլիթ Թէնի Voyage en Italie անունով կրկնահատոր գիրքը կարդալէ վերջ ձեռք առնել Ահարոնեանի « Իտալիայում »ը։ Հոդ յայտնի կերպով պիտի տեսնուի երկու տարբեր ցեղերու զաւակներուն աչքի ու հոգիի զանազանութիւնը։

* * *

Տարօրինակ է անշուշտ, որ այս աստիճան քնարերգակ, զգացումով հարուստ հոգի մը ոտանաւորին մէջ կը ծանրանայ, կը դանդաղանայ՝ հասարակ տաղաչափներու շարքը իջնալու չափ։

Իր արձակը ամէնէն նուրբ, շնորհալի, երգող արձակն է ո՛չ միայն ռուսահայերուն մէջ, ուր թերեւս դեռ չհասկնան զինքը, այլեւ՝ թրքահայ արձակներուն մէջ. մը:

Ունի զարմանալի յատկութիւնը լաւ ու նոր պատկերներուն, տեսակ մը երաժշտութեամբ օծուած հրաշալի ոճ մը, որուն օրինակը կը պակսի մեր նոր մատենագրութեան բոլոր վարպետներուն։ Բառերու փորձ virtuose մը կ՚ընդունիմ ես զինքը։ Սակայն անբացատրելի կը մնայ, մա՛նաւանդ՝ որ Ահարոնեանի պէս իր բոլոր ջիղերուն մէջ բանաստեղծ արուեստագէտ մը գտած չրլլայ արտայայտութեան ինքնատիպ չափ մը ոտանաւորի մէջ ալ։ Մեղաւորը լեզուն չէ ապահովաբար, քանի որ Յովհաննէս Թումանեանի մէջ այդ լեզուն ունի թեթեւութիւն մը, ծափ-ծիծաղ քալուածք մը, անմեղ շնորհ մը, - իրական արուեստ մը որոշադրող հարազատ տարրերու։

* * *

Դեռ ատենը չէ Ահարոնեանի գրականութեան հանդէպ վճիռ արձակելու, բան մը, որ թերեւս կարելի է առանց ծիծաղելի դառնալու դասական դարձած հնութեանց համար։

Անշուշտ ունի իր նուաղումները, իր յամեցումները, մանաւանդ իր կամաւոր ստուերոտութիւնները։ Յայտնի սէնպոլիսթն է ան ռուսահայերուն։ Բայց ինչպէս ըսած եմ ուրիշ տեղ, իր զարգացումներուն զեղուն հանգամանքովը, իր ոճին փրկարար միջամտութեամբը, իր կատարեալ բանաստեղծի զգայնութեամբը ան շատ վեր է թրքահայ սէնպոլիսթներուն տժգոյն հետեւակութենէն։ Այդ մթութիւնները կը սիրենք գրեթէ իր մէջ։

* * *

Վերջացնելէ առաջ այս նոթերը, կը փութամ յայտարարել, թէ Աւետիս Ահարոնեան մեծագոյն փարոսներէն մէկն է ապրող հայութեան։ Միակ դէմքն է ան, որուն ճառագայթումը դեռ ոչ մէկուն անհաճոյ ըլլալու պարագաներ ցոյց տուած ըլլայ: Իր տաղանդը չափազանց affectif, կ՚ուժովնայ դիտելու վարպետ դիւրութեամբ մը։

Անմահ է ան գեղի բարքերուն պատկերացումին մէջ։ Ուժով ու բարձրօրէն գեղեցիկ է մեր դիւցազնամարտէն առնուած կարգ մը épopéeներուն մէջ։ Անհունօրէն շահեկան է իր հոգեբանական վերլուծումներուն մէջ, երբ ասոնք կ՚իյնան զգացումներու կալուածին մէջ։ Վարանոտ է ան, երբ կիրքերը, թաքուն բնազդները, սրտին խորունկը թաղուած ժխտական երեւոյթները կ՚ուզէ կեանքի կանչել։

Շարժումի donը շեշտուած չէ իր մօտ։ .

Իբր թատերգակ ու տաղաչափող բանաստեղծ շատ վեր չէ միջակէն։

Այս ամէնէն վեր՝ անիկա հոյակապ տրամի մը արժանաւոր աշուղն է, 95ի զուլումին անմահ եղերերգակը։

1912