Արեւելահայ դէմքեր

V
ՀԵՔԻԱԹԱԳԻՐԸ

Հեքիաթը նոր օրերու սեռ մըն է մեր գրականութեան մէջ։ Կարեւոր դէմքեր, երկու հատուածներէն ալ, նուիրած են անոր վայել ուշադրութիւն։

Ազգագրական նկատումներ, որոնք մօտաւորապէս կէս դար առաջ թելադրած էին աշխատանքը, դուրս կը մնան այս ուսումնասիրութեան սահմանէն։ Այդ նկատումներէն դէպի գրական մտահոգութիւնները ճամբան դժուար էր։ Արեւմտահայերը շուտով կորսնցուցին աշխատանք թելադրող մտայնութեան իսկական նկարագիրը։ Անոնք անկարող եղան այդ պզտիկ պատմութիւններու խուսափուկ ինքնատպութիւնը պատսպարելու ու տուին մեզի գեղեցիկ մեռելներ։ Ի վերջոյ մրցումի նիւթ դարձաւ ան բոլոր ոճի վարպետներուն համար։ Եղաւ շրջան մը, ուր ամէն գրիչ շարժող իր հեքիաթը պատմեց։

Արեւելահայերը աւելի խղճամիտ վարուեցան։ Եթէ անոնց պատմողներն ալ մնացին հետեւակ ու ստեղծումով աղքատ, գոնէ դիմադրեցին միւս հոսանքին: Չգեղեցկացուցին, չզարդարեցին ու շինեցին իրենց ուզած ձեւովը։ Ու նորէն անոնցմէ եկաւ Յովհաննէս Թումանեանը, որ քանի մը յաջողակ էջերու մէջ համադրեց մեր ցեղին հոգեկան դիմագծութիւնը, եթէ ներուի այս բացատրութիւնը։

Ճիշդ գնահատելու համար այս յաջողութեան սահմանը, անհրաժեշտ է մերկանալ արեւմտեան քննադատութեան կաղապարէն: Պէտք է մոռնալ մանաւանդ պերճ ոճի յաճախ կեղծ փայլը։ Պէտք է թափել արեւմտահայ հեքիաթներուն վրայէն գիտուն ճաշակի մը նրբազգած զարդերը ու մօտենալ խորքին, այսինքն՝ ցեղի մը հոգիին ամէնէն ապահով ընդունարանին։

Այն ատեն մենք պիտի տեսնենք երամ մը մարդերու, ուրիշ խօսքով՝ հոգիները, որոնք, իրենց ըլլալու մայր ձեւին մէջ երեւան պիտի բերեն գիծերու հասարակաց ցայտում մը (jet), որոնք հողին վրայ պիտի թափին՝ հագնելու համար նոյն մարմինը ու պիտի երկարեն շատ վար դէպի սիրտը տարրերուն՝ իրենց զգայնութիւնը եւ պիտի երկարեն դարձեալ շատ աւելի ետ, օրերէն անդին, որ պիտի գան, ըլլալու, տպաւորուելու նոյն եղանակը։ Ասիկա է, որ կը շինէ ցեղերուն հոգեբանութիւնը։

Եթէ արուեստի շատ մը ճիւղեր կը թափանցեն ցեղերու իսկական նկարագրին ու զայն կ՚արտաբերեն մօտաւոր առարկայացումով, ասիկա տեղի կ՚ունենայ աւելի կամ նուազ հարազատութեամբ։ Վէպ մը թխածոյ է գրեթէ միշտ ու սէնֆոնի մը հզօրապէս կնիքին տակն է անհատին։ Ասոնց մէջ միշտ կան տարրեր, որոնց ծագումը անմիջական է։ Մինչդեռ հեքիաթ մը, այնպէս՝ ինչպէս կը շինէ զայն ժողովուրդ մը, անվերծանելի գեղեցկութիւն մըն է, որուն մէջ իրենց կարելի խտացումով կը պահուըտին ցեղի մը ընդունակութիւններուն ու թերութիւններուն ամբողջ շառաւիղները:

Ու տարօրինակ այս խտացումը գլխաւոր առաքինութիւնն է շատ մեծ արուեստի մը, որուն պարզուկ գործաւորները դարերու կը սպասեն՝ անուն հագնելու համար:

Այդ արուեստը հաւաքական աւազանն է ժողովուրդի մը հոգիին։ Անոր արտայայտութիւնները կը տարածուին հոգեկան գործողութեան բոլոր երեսներուն։ Ու բոլոր բնազդական շարժումներուն նման վերջնական ու վճռական են անոնք: Եթէ բառերու ասպետներ յարձակեցան անոնց անխօսուկ հանդարտութեանը վրայ, մա՛նաւանդ արեւմտահայ հատուածին մէջ ու անոնց հարազատ մարմինին վրայ զետեղեցին խորթ գեղեցկութիւնները օտարներուն, ու եթէ արեւելահայերուն մէջ տիրացուներ ու վարժապետներ դարպասեցին անոնց միամիտ նայուածքին, յանցանքը Թումանեանինը չէ ապահովարար, որ ներքին յայտնատեսութեամբ մը գուշակեց օտարն ու անպէտը, անիրականն ու յիմարականը ու մնաց իր սահմաններուն վրայ, այսինքն՝ մեր ժողովուդի հոգիին գրեթէ կեդրոնը։

Երբեք չափազանցուած չէ այդ վերագրումը: Վասն զի անիկա, իր տաղանդին ուժովը կրցաւ զատուիլ միւսներէն, այսինքն՝ անոնցմէ, որոնք ժողովրդական տարազներու եւ մոթիֆներու գործածութիւնը բաւական կարծեցին՝ բանաստեղծ յորջորջուելու համար ու ծիծաղելի զուգադիպութեամբ մըն ալ արժանացան իրենց փափաքին։ Հրապարակագրութեան մէջ զարգացող ու անով ապրող քննադատութիւն մը գովեց այդ մարդերը, որոնք անփոխարինելի միամտութիւնը ունէին ժողովրդական երակը գտած ըլլալու, իրականին մէջ այդ մարդերը խեղճ ընդօրինակողներ եղան:

Վասնզի ահաւոր է անդունդը, որ կը զատէ տաղաչափ մը իսկական բանաստեղծէն։ Ու մա՛նաւանդ զարհուրելի՝ յանդգնութիւնը մարդերու, որոնք կը մօտենան նշխարներու, երբ իրենց բարբառը անզօր է մեռելներուն վրայ։

Ու հարցը փակելու համար, մենք տրտում ծիծաղով կը դիտենք փորձերը բոլոր անոնց, հասարակ տաղաչափներ, որոնք քարոզ գրելու տեղ ու պէս կ՚ելլան հեքիաթ շարադրելու, միամիտ կամ յաւակնոտ տողերու վրայէն, եւ կամ ոտանաւոր պատմութիւններ ընելու իրենց եռանդին մէջ կը մոռնան, թէ ամենադժուար աշխատանքի մը կը դատապարտուին, ապերախտ գրեթէ միշտ, քանի որ գրականութեան ամէնէն նրբին, նոյն ատեն ամէնէն վտանգաւոր մէկ սեռին հետ գործ ունին։

* * *

Թումանեանի հեքիաթները մեր գրականութեան ամէնէն հարազատ կտորները կը մնան շատ մը տեսակէտներով։

Անոնց ծագումը վաւերապէս հայկական է ամէնէն առաջ։ Մեծ մասը իր պատմութիւններուն ու գրեթէ ամ բողջ իր չափուած զրոյցները դարերով ապրած են ժողովրդի լեզուին մէջ։ Ասկէ՝ անոնց լեցուն, հասարակ, մսոտ կենդանութիւնը, որ նախնական բարբառներուն առոյգ ու կոշտ գեղեցկութիւնը կը բերէ պատմութեան տարազին։ Այս տարազէն դէպի անկախ ինքնատիպ արուեստ մը՝ անջրպետը պզտիկ է, ու Թումանեան կրցած է կամար նետել երկու բարբառներուն վրայ։ Լեզուի այս յատկանշական յօրինուածքը, որ խօսուածին կաղապարովը կը ձեւէ մտածուածին շրջանակը, որ օրուան զգայութիւններէն կը բարձրանայ մտքի յղացումներուն՝ գրեթէ նոյն նախանիւթը գործածելով, սկսող գրականութեանց մէջ դիտուած երեւոյթ մըն է։ Անիկա նախապատրաստութիւնն է հարազատ, ինքնատիպ արուեստին, որ մարմին առնելու համար կը սպասէ մեծ գործաւորին, Տանթէի մը, օրինակի համար, կամ աւելի պզտիկ չափի վրայ, Աբովեանի մը:

Երբ արուեստագէտը մեծ է, կրնայ, այդ հում յօրինուածքէն, հաստատել ձեւերուն ապրող ու արժող յատկութիւնները, զանազանել անոնցմէ տեւականն ու անցողականը ու մատ դնել մա՛նաւանդ անոնց վրայ, որոնք իրենց մաքրութեամբը, հնութիւնովը, ազնուազգի յարդարանքովը անցեալներ կը համադրեն։

Երբ արուեստագէտը մեծ է, կրնայ բնազդական թափանցումով մը զգալ ձեւերուն թաքուն տարողութիւնը, սովորական նայուածքին չխօսող խորհուրդը, անոնց մէջ ամբարուած զգայութեանց որակն ու ստեղնաշարը ու, մա՛նաւանդ՝ անոնց խորքը քնացող ոգիին հարազատ նկարագիրը, դէմքը, այսպէս ըսելու համար, ու անիկա մէջ տեղ կը բերէ։

Դարձեալ մեծ արուեստագէտն է, որ պիտի յաջողի հասարակաց զգայնութեան դաշտերէն, աւանդութեանց ու գրքերու, առարկաները եւ ասութեանց թոհուբոհէն ընտրել անոնք, որոնք մշտական կեանքի ուժը կը կրեն իրենց ներսը, որոնք ցեղին ծնունդէն կու գան թերեւս ու անոր ճակատագրին հետ կը հոլովեն ու կը թաւալին իրենց կազմութեան առեղծուածը կամ փորձառութեան պայծառ դասը։