Արեւելահայ դէմքեր

ՉՀԱՆԳԱԾ ՈՒԺԸ

Ամէն անգամ, որ մտածեմ Րաֆֆիին վրայ, գաղափարներու անխուսափելի զուգորդութեամբ մը մտքիս կը ներկայանան գրքի երկու անուններ: Ատոնցմէ մէկը՝ « Թափառական հրեան », միւսը՝ Տիքընսի « Մ. Բիգվիգ »ը։ Երկուքն ալ հսկայ յաջողութիւններ, ինչպէս կ՚ըսեն, գրելու արհեստագիտութեան մէջ։ Ատոնցմէ առաջինին ստեղծած հետաքրքրութիւնը այնքան հզօր եղած է, որ նախարար մը կը ստիպէ կէս ձգել նախարարաց խորհուրդ մը։ Այդ երանելի յիմարը չէր կրցած դիմանալ թերթօնին փորձութեան, ու վազած դուրս, քարտուղարին հարցնելու հեւասպառ,

– Ի՞նչ եղաւ։

Միւսին հետ աչքիս առջեւ կու գան անգլիական նոյն քան երանելի միսթրներ, սըրեր, որոնք իրենց երիցատուները կամ դղեակները խճուղիէն բաժնող 4-5 մղոննոց ճամբան, անձրեւին, բուքին, յանձն կառնեն կատարել, ոտքով կամ զարդանշանուած քուփէ ներու վրայ, որպէսզի թղթատարական կառքէն ստանան « Մ. Բիգվիգ »ին պրակները, թերթօնի ձեւով տպուած ու բաշխուած ներքին քաղաքներու ընթերցողներուն:

Երկու դրուագներուն մէջ ալ, տիրակա՛ն, արուեստի գործի մը հանդէպ այն շահագրգռութիւնը, որ նշան մըն է շատ բաներու, եւ իրաւացի է մտածել նոյն գիծով, նաե՛ւ տողանցքները: Գիրքերուն Չար ոգին այնպէս կարգադրած է, որ ֆրանսացիները առաջինին անունն իսկ ներս չառնեն իրենց գրականութեան պատմութենէն ներս։ Երկրորդին համար ալ նոյն ոգին համաշխարհիկ ու միատարր հիացման սկզբնական հանդէսը անաղարտ պահէ, գործին ծնունդէն նոյնիսկ դար մը յետոյ։ Այս, թէ անցեալ տարի, անգլիացիք գիրքին հարիւրամեակը տօնեցին։

Դա՞սը:

– Պարզ է, սակայն։

Նորագոյն մեր զոյգ գրականութիւնները չունին երկրորդ անուն մը, որուն գործին ստեղծած խանդավառութիւնը մօտենայ, նոյնիսկ հեռուէն, « Սամուէլ »ին, « Կայծեր »ին, « Խենթը »ին։ փաստ մը, ասիկա։ Բայց ահա ուրիշ մը: Րաֆֆիի մահէն քիչ յետոյ անոր գործը ենթարկուէր պիտի բարբարոս այն խեցեվճիռներէն մէկուն, որոնց մէջ արեւելահայերը երեւան կը բերեն հաստ, որքան անարդար սրամտութիւն։ Պոռնկագրութիւն, ինչպէս որակուեցաւ Վարուժանի բանաստեղծութիւնը։ Զարդախուցերու մրուր, ինչպէս խարանուեցաւ վէպը Տիկին Եսայեանի, երբ տակաւին չէր անցած այս վերջինը անոնց բանակին։ Բառակոյտ, այս ալ ամբողջ արեւմտահայ քնարերգութիւնը։ Ու ահա չնաշխարհիկ տարազը:

– Րաֆֆին գեղարուեստական գրող չի ։

Բարբարոս այս հայերէնին սխալէն դուրս, պարունակութեան վանտալութի՞ւնը: Իբր թէ Շիրվանզադէի գրականութիւնը գեղարուեստին հետ աղերս մը ունենար:

*

Րաֆֆիի գործէն կէս դար յետոյ, դատաստա՞ն մը այդ գործին վրայ:  

– Իմ սերունդին համար այնքան ալ դիւրին չէ ատի կա։ Ոչ ալ հոս՝ տեղը արուեստի շուրջ այն հազարումէ որոճումներուն, որոնց առաքինութիւնը բառին իսկ մէջն է։

Ստոյգը այն է, որ այդ գործը մեր պատանութեան ամէնէն սրբազան սարսուռները, ինչպէս ամէնէն խորունկ վայելքները հայթայթած է: Զայն կարդացել եմ, այն օրերուն, «գլխուս գնովը», գործածելու համար հնօրեայ տարազը, որ այսօր բան մը չըսեր մեր տղոց: Յետոյ՝ կեանքը, ու անոր բարիքները մեր երիտասարդութեան եւ չափահասութեան, որոնց մէկ ուրիշ որակումը անմիտումն է մեր ժողովուրդի կէսին։ Ու մեր իսկ ծոցէն բուսած հոգեկան միւս թշուառութիւնը, քաւութեան նոխազներ ճարելու։ Կա՞ր Րաֆֆիէն աւելի արդարատիտղոս զոհ մը մեր տմարդութեան։ Բայց պէտք է լռել։

Տարիներ առաջ մատենագրական աշխատանք մը զիս նորէն շփումի բերաւ այդ գործին հետ։ Հիասթափումը կատարեալ էր։ Երկար խորհրդածեցի, վճիռէն առաջ։ Յետոյ տարուեցայ մարդկային իմաստութեան յարաբերական արժէքին։ Ու գտայ, որ կործանած հեղինակը ոչինչով յանցաւոր էր իր կործանումին մէջ։ Մենք, այսինքն՝ ընթերցողներս էինք, որ կէս դար առաջ այդպէս ուզած էինք տեսնել ու տեսած։ Հեղինակը ինքզինքը տուած էր միայն ու այդ ինքզինքը մենք էինք, որ բարձրացուցեր էինք իր աստուածութեան։

Այսօ՞ր։

Ի՛նչ որ ալ ըսեն տարիքները, բան մը ստոյգ է սակայն: Ու ատիկա բանակն է իր ընթերցողներուն։ Ոչ մէկ պատանի չի կրնար աւարտել իրական գլուխ-գործոցի մը, օրինակի համար, « Վերք Հայաստանի »ի ընթերցումը, բայց կը լուսցընէ « Խաչագողի յիշատակարանը » հատորին վրայ։ Ու ասիկա վճռական է։ Անիկա սիրական կուռքն է այսօր ալ, պատանիներուն։ Յետոյ, զուր տեղը չէ, որ գրագէտ մը իր շրջանին հիացումը համադրելով կ՚իջնէ գերեզման։ Անիկա հաշիւը պիտի տայ իր փառքին։ Ու փառքը ամէնէն թանկ ու նախանձուած ապրանքներէն է նոր շուկային։ Կը հասկցուի, թէ ինչ անողոք պարտապահանջ է մենէ ամէն մէկը, նախ՝ իր վրիպանքին, երկրորդ՝ իր վարկին հաշուոյն։

Կը խորհիմ, թէ սխալ պիտի չըլլար իր տկարութիւնները բաշխել իր ժամանակին, — բան մը՝ որուն ճշմարտութեան ու արդարութեան մեծ պարտք մըն ալ կար։ Արուեստի գործերը, մարդկային կառոյցներ, ենթակայ են մարդոց հիւանդութիւններուն։ Րաֆֆին դատելէ աւելի, անոր իրագործած շարժումն է, որ մեզ կ՚ընէ շուարուն ու տառապահար։

*

Երբ ամբոխները գնահատումն ու անարդար սրտմտութիւնները զեղչենք արուեստի գործի մը վրայէն, մենք մեզ կը գտնենք բուն իսկ գործին առջեւ, որ այս անգամ տկլոր, պարզ, տարօրինակ կամ ողորմելի արարած մըն է, ամէն կողմով արժանի առնուազն մեր համակրանքին։ Թշուառութիւնն ալ մարդկային է, որքան հարստութիւնը։

Րաֆֆիին հետ նման աշխատանք մը մեզ պիտի տանէր կարգ մը վճռական հաւաստումներու։

Նախ՝

Անիկա արեւելահայ վէպին առաջին ու մեծ գործաւորն է։ Անկէ առաջ այդ վէպը անուանական իրականութիւն մըն է, ինչպէս արեւմտահայոց մօտ բանաստեղծութիւնը Դուրեանէն առաջ։ Վերցուցէք զայն, գրչի դիւրին հարուածով մը, Արեւելահայ գրականութենէն, դուք չեք ունենար անոնց վէպը, այսինքն՝ Արեւելահայ գրականութեան ամէնէն գեղեցիկ փառքը:

Յետոյ՝

Դուք չեք ունենար այնքան տաք, ճկուն, համով ու հայեցի արձակը, որով արեւելահայ անկնիք բարբառ մը, լեզուաբանները պիտի ճշդէին՝ գաւառաբարբառ մը, կը բարձրանայ գրական լեզուի մը վայելչութեան։ Բայց ասոնց հետ մա՛նաւանդ դուք չեք ունենար կարդացող հասարակութիւն մը, որ հակառակ մեր բոլոր արհամարհանքին, ճակատագրական կշիռ ունի արուեստի գործին վրայ: Այդ հասարակութիւնը ձեռակերտն է Րաֆֆիին։ Արեւելահայ բարբառին բախտը սխալ չըլլար կապել իր անունին։ Եթէ այդ բարբառը համեմատաբար շատ աւելի մօտ մնաց ցեղային նկարագրին, ու հետեւաբար ազատ արեւմտահայ բարբառին տիրական մեղքէն – օտարոտի, գրքունակ ու կեղծ որակուելու աստիճան անոնց տարազներէն – ատիկա շնորհիւն է այդ մարդուն։ Թող Պոլսոյ մէջ մեր իմաստուն ները, փոխանակ Հիւկօ կամ Տիւմա թարգմանելու, քաջալեր կենային ազգային բարքերէ վերցուած վէպերուն, արդիւնքը ի՞նչ կ՚ըլլար, գիտէ՞ք։ –Արդիւնքը այն կ՚ըլլար, որ այսօր մենք ձեռքի տակ կ՚ունենայինք հարիւրներով հատորներ, ուր մեր կեանքին բոլոր կողմերը, մեր հոգիին ստեղները պահուած կը գտնէինք։ Կէս դար յետոյ մոմով փնտռէք՝ պիտի չգտնէք այն ապրումները, որոնք մեր ժողովուրդին ստուարագոյն տոկոսինն էին եղեր դարերով։ Ուր է, որ պիտի դիմենք այդ սրբազան մկրտութեան համար։ Արեւմտահայ գրականութիւնը մանդարին ներու ծաղկոց մը ընող այս դժբախտութիւնը բացատրելի է Րաֆֆիի մը պակասովը անոր մէջ։ Այն ատեն, նոյնիսկ ի հեճուկս ամէնէն վայրագ գրաքննութեան, Զարդարեան հատորներ պիտի տրամադրէր մեր վայելումին, փոխանակ նիհար վիպակներու։ Թլկատինցին իր ժամանակին ամբողջ մարդերը պիտի մակաղեր, հսկայական, ֆանթասթիք հօտերու նման, քաւարանեան իր գործին մէջ, մինչ իր տուածը այնքան քիչ է անհուն իր աշխարհէն։ Հրանդ, որ սեւեռումները պիտի չսահմանափակէր դասակարգի մը վրայ ու պիտի առնէր ներս իր սքանչելի հոգիէն ամբողջ զգայնութիւնը մեր գաւառներուն։ Բաշալեան մէկ-երկու մոզայիքներու վրայ պիտի չսպառէր իր տաղանդը։ Ու ասիկա եղերօրէն ճիշդ է մեր բոլոր տաղանդաւոր աշխատաւորներուն համար։

Անցնելով արագ Րաֆֆիի ռոմանթիզմին վրայէն – մինակ մենք չէ, որ կ՚ընենք ասիկա, այլ եւ բոլոր ազգերը – պարտաւոր ենք կանգ առնել իր իրապաշտ վաստակին վրայ: Որքան ալ նիհար, ատիկա, սակայն, զօրաւոր եղաւ բաւական, որպէսզի իրմով սկսի արեւելահայ իրապաշտ վէպը:

Ուրիշ փառք մը նորէն, դարձեալ սկսողի փառքը պատմական վէպին։ Չեմ զբաղիր այն անբաւականութեամբ, որով վիրաւոր է Րաֆֆիի պատմական վիպերգութիւնը։ Նկատի կառնեմ առաջնորդի իր դերը։ Ու, մա՛նաւանդ՝ կը հրաւիրեմ ընթերցողը մեծ օրէնքին, որով արուեստի գործերը շատ քիչ անգամ կը փոխադրուին շրջանէ մը ուրիշ շրջան։ Մահը կը սպասէ անոնց: Դիմացողնե՞րը: Անշո՜ւշտ։ Բայց մեր բախտը ո՞ր կալուածին մէջ չէ դաւած, որպէսզի չդաւէ արուեստի կալուածին ալ վրայ։

Իր ծնունդին հարիւրամեակը տօնելու թելադրող իր յիշատակը փաստ մըն է դեռ չհանգած իր ուժին: