Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Ա.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

Բազումք ՚ի մատենագրաց, ընդ որս եւ Կեփաղիոն առ Սիւնկեղեայ. երես. 167. կամ 133. համարին, թէ Նինոս մեծ` իցէ որդի Բէլայ, շփոթելով զանուն Բէլայ ընդ անուան Աբէլայ վերջնոյ. ոմանք եւս` թէ իցէ նոյն ինքն Բէլ. եւ ՚ի սիկիլեան ժամանակագրութեան դնի, թէ Նեբրովթ ունէր կին զՇամիրամ. յորմէ ծնաւ Նինոս եւ Պիկոս. եւ Պիկոս ծնաւ զԲէլ, սմին նման դնէ եւ Կեդրենոս, եւ այլք ոմանք. եւ ամենեքին խառն խօսին:
       Բայց Խորենացին. ա. 4. ըստ վկայ ութեան Մարաբասայ նախ դնէ, թէ Բէլ եւ Նեբրովթ են նոյն. այսմ եւ բազումք ՚ի մատենագրաց գտանին համաձայն. այսինքն են` Եւսեբիոս, սուրբն Հերոնիմոս, սուրբ Օգոստինոս, եւ այլք . ընդ որս եւ յարդի մատենագրաց Կուռնելիոս Ալափիտէ. ՚ի մեկն. ծն. ժ. 10. Դիոնեսիոս Պետաւիոս, Բերտոս Լուրենտիոս. եւ այլք: Եւ ապա նա ինքն Խորենացին ՚ի մէջ բերելով զբուն բան Աբիւդենեայ երեւելի հին պատմաբանի ` ցուցանէ, թէ Նինոս էր եօթներորդ ՚ի Բէլայ, այսու կարգաւ. Նեբրովթ կամ Բէլ. Բաբ. Անեբիս. Արբէլ. Քայազ. Արբէլ երկրորդ. Նինոս. որոյ կին էր Շամիրամ, որով յայտնի երեւի, թէ ՚ի Բէլայ մինչեւ ՚ի Նինոս կային եւ այլ անձինք. ուստի եւ Նինոս ո'չ համարի որդի Բէլայ, կամ նա ինքն Բէլ: Զայս թուի հաստատել ըստ իմիք եւ սրբոյն Կիւրղի. քանզի ՚ի գիրս ընդդէմ Յուլիանոսի պատմէ, թէ յետ իննհարիւր ամաց զկնի ջրհեղեղի (կամ փոքր ինչ աւելի ) Արբէլ թագաւորեաց ՚ի վերայ Ասորեստանեայց. եւ յետ նորա որդի նորին Նինոս. եւ ապա Շամիրամ: Զայս բան Կիւրղի բերէ Գղիկաս յերկրորդ գիրս իւր. Ուր յայտնի տեսանի, թէ ՚ի մէջ Բէլայ եւ Նինոսի կայր Արբէլ. եւ որպէս կայր նա, կային եւ այլք:
       Եւ թէպէտ բազումք ՚ի հին պատմագրաց, ը որս եւ Եւսեբիոս. զանց առնեն զնոքոք, բայց այդ չէ ինչ. զի գուցէ տարակուսական համարելով, եւ կամ զչափ ժամանակին չգտանելով` թողին ՚ի բաց. եւ ոմանք գուցէ ոչ պատահեցան անուանց նոցա. եւ համարեցան` թէ ոչ գոն. եւ կամ զի թերեւս անուանք նոցին. ՅԱսիա յառաջին ժամանակսն անդ (ասէ Դիոդորոս . գիրք. խ. գլ. 1) թագաւորեցին ՚ի բնակչաց տեղւոյն. զորոց զգործս եւ զանուանս ջնջեաց երկարութիւն ժամանակին:
       Այլ Սիւնկեղոս զայն կարգ հինգ անձանց ընդ մէջ Բէլայ եւ Նինոսի զանց արարեալ ՚ի տեղւոջ իւրում զետեղել, դասէ զչորեսին ՚ի նոցանէ զկնի քսանեւութն անձանց, յարելով անմիջապէս զկնի Տեւտէոսի յաջորդին Տեւտամոսի շրջուն կարգաւ այսպէս: Տեւտէոս թագաւորեաց ամս. խդ. Արբէլ. խբ. Քայաղ. խե. Անեբիս. լը. Բաբ. լէ: Զայս կարգ առել է Սիւնկեղոս յԱփրիկանոսէ. բայց որպէս յայտնի երեւի, յօրինակն` յորմէ հանեալ եւ Սիւնկեղոս, իցէ լեալ յետեւառա ջութիւն կարգի: Իսկ յետին մատենագիրք տարակուսեալ` այլեւայլ բանս գրեն. եւ զելս իրացն ստուգիւ ոչ գտանեն: Եւ այսպիսի այլեւայլ ութեան բանից սոցա հիմն այս է, զի այսոքիկ մատենագիրք հայեցեալ ՚ի պատմութիւնս` գտանեն զԲէլ նախնի ոմն լինել. իսկ զՆինոս յետոյ. եւ զի ՚ի միջի զայլ ոք ոչ գտանեն, յորժամ ակնարկեն ՚ի Նինոս, ՚ի վայր իջուցանեն զԲէլ` այլ ոմն առնելով զնա ՚ի Նեբրովթայ. եւ դնեն ՚ի ժամանակս դատաւորաց յորժամ իսրայէլացիք կային ՚ի ծառայ ութեան եւ յԱբինայ արքայի, յամի ՚ի իբր. 2737. որպէս առնէ Ովսերիոս, եւ այլք ոմանք: Իսկ յորժամ ակնարկեն սոսկ ՚ի Բէլ, տանին զՆինոս ՚ի վեր, եւ առնեն զնա որդի նորա եւ դնեն փոքր ինչ յետոյ քան զաշտարակաշինութիւնն. որպէս առնէ Պետաւիոս ՚ի քն նութեան ժամանակաց, եւ դիրեն ՚ի մեկնութեան սուրբ գրոց, եւ Պովսէր ՚ի գիրսն` ծաղիկք պատմութեան, եւ այլք: Այլ Կալմէթ, որ զպատմութիւնն Նինոսի անմիջապէս զկնի աշտարակաշի նութեան դնէ, զամենայնն ՚ի յառաջաբանութեան, եւ ՚ի համառօտութեան, եւ ՚ի մեկնութեան սուրբ գրոց յառաջաբ. երես. 37. ՚ի ժամանակս դատաւորաց կարգէ. Եւ դարձեալ ՚ի պատմութեան իւրում զԲէլ եւ զՆեբրովթ համարի նոյն. իսկ յայլ տեղիս հայեցեալ ՚ի ժամանակս Նինոսի` այլ համարի զԲէլ ՚ի Նեբրովթայ: Այս տարբերութիւնք պատմութեանց եւ ժամանակաց նախ ցուցանեն զանստուգ ութիւն իրացն, եւ երկրորդ` հաստատեն զստուգութիւն պատմութեան Խորենացւոյն քան զայլոցն:
       Իսկ վասն մահուան Նինոսի բազումք բազում ինչ պատմեն: Խորենացին, ա. 16. ասէ, թէ տեսեալ զմօլի եւ զչարասէր բարս կնոջ իւրոյ Շամիրամայ` եթող զթագաւորութիւն իւր. եւ գնաց ՚ի Կրետէ. եւ անդ մեռաւ յանծանօթս: Դիոդորոս սիկիլիացի խ. 3. պատմէ, թէ մեռաւ ՚ի Նինուէ ՚ի թագաւորութեան իւրում: Իսկ ոմանք ասեն, թէ կին նորա Շամիրամ խնդրեաց ՚ի նմանէ շնորհել ինքեան զիւր զամենայն իշխանութիւն` միայն զաւուրս հինգ. եւ իբրեւ էառ, ետ կալանաւորել զնա, եւ սպանանել:
       Վասն այսր Շամիրամայ ասեն ոմանք, թէ զմի միայն որդի ունէր, այն է Նինուաս. իսկ Խորենացին եւ այլք, թէ ունէր զբազում որդիս. եւ այս երեւի հաւանական: Պատմէ եւս Դիոդորոս. ի. 5. թէ Շամիրամ յետ դառնալոյ ՚ի հնդկաց` լուաւ, եթէ մին յառաջին գործակալաց իւրոց Ոքսիւարտ անուն` այն է Զրադաշտ, խորհէր ընդ Նինուասայ սպանանել զնա. եւ վասնորիկ նա ինքն կամաւ հրաժարեալ յիշխանութենէ` յանձնեաց զայն որդւոյ իւրում. եւ ինքն նոյնժամայն ասէ աներեւոյթ լինէր` առ դիսն փոխադրելով. յոր յաւելին ոմանք, թէ յաղաւնի փոխեցաւ: Իսկ Յուստինոս. ա. 2. պատմէ թէ վասն դոյզն ինչ ընդ ակամբ հայելոյ նորա ՚ի Նինուաս յորդի իւր, սպանաւ ՚ի նմանէ: Այս կարծիք Յուստիանեայ համաձայնի մերումս, զոր եդաք ՚ի պատմութեան ըստ ճշմարտագոյնս աւանդելոյ Խորենացւոյն. ա. 16:
       Գիտելի է դարձեալ , զի Կաստորիոս, եւ Եւեսուրբիոս, ըստ որս եւ Խորենացին ընդ ձեռնադրաց` ՚ի Շամիրամայ մինչեւ ցՍարդանաբաղոս դնեն երեսնեւհինգ թագաւորս, եւ ոմանք. լդ: Դիոդորոս սիկիլիացի դնէ քսան՚ինն, կամ երեսուն: Սիւնկեղոս առեալ յԱփրիկանոսէ` թուէ ՚ի Բէլայ մինչեւ ցՍարդանաբաղոս խառն կարգաւ քառասունեւմի. որ ըստ թուոյն համաձայն է Խորենացւոյն. եւ այլք եւս այլազգ: Մեք հաւանակնագոյն համարեալ զառաջին կարծիս` այնպէս եդաք. եւ ո'չ կամեցաք խոտորիլ ՚ի բանից Խորենացւոյն. զի յայսմ մասին արտաքոյ այնր ո'չ է մարթ ստուգագոյն ինչ գտանել. որպէս յայտնի տեսանի ՚ի պատմագրութիւնս այլոց. որք չունելով տեղե կութիւն զպատմութենէն Մարաբասայ` այլ եւ այլս խօսին, եւ յանհնարինս տարժանին. ըստ որում է տեսանել առ Պետաւեայ ՚ի քննութիւնս ժամանակաց. գիրք. ի. գլ. 13: