Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Ա.

Որք միանգամ յազգի մերում աւանդեցին զպատմութիւնս, թէպէտ եւ բազումք եղեն, բայց յորոց մել հանաք, զանուանս նոցա դիցուք աստ` ըստ կարգի ժամանակացն եւ դարուց, յորս երեւեցան: Ուր դար ասելով` իմանամք զժամանակ հարիւր ամաց, չափեալ ՚ի Քրիստոսէ եւ այսր. իբր զի` յետ Քրիստոսի հաշուեալ ամս. 100. այն հարիւր ամենայն ասի առաջին դար. եւ ՚ի մտանել յամն. 101. 102. 103. սկսանի երկրորդ դար. եւ ՚ի մտանել ՚ի 201. 202. սկսանի երրորդ դար եւ այլն` որ ՚ի կարգի. ըստ որոյ եւ առաջիկայդ ժամանակ, յորում է ամենայն Տեառն 1084. ասի ութեւտասաներորդ դար: Ըստ այսմ առեալ զանունդ դար ՚ի յաջորդ բանսդ` ՚ի մէջ բերեմք զպատմագիրս:
       Ագաթանգեղոս ատենադպիր Տրդատայ արքայի` ՚ի սկզբան չորրորդ դարուն. զոր Խորենացին. բ. 64. աջող քարտուղար անուանէ. եւ Փարպեցին դրուատելով կոչէ այր բանի բուն գիտութեամբ, եւ լի ամենայն հրահանգիւ. ստուգաբան ՚ի կարգադրութիւն ճառից, եւ յարմարագիր ՚ի պատմութիւնս ասացուածի իւրոյ: Սա գրեաց մատեան մի վասն Տրդատայ եւ վասն Լուսաւորչին մերոյ` ՚ի հրամանէ նորին իսկ Տրդատայ. որպէս եւ ինքն յիշէ ՚ի յառաջաբա նութեան իւրում` յասելն. Բացցուք զթանգարական վաճառս հանթից (այսինքն խանութից ), եւ վաճառեսցուք լսելեաց զգիւտս աշխատութեան մերոյ, առնուլ զունկնդրութիւն, եւ տալ զպատմութիւն. մանաւանդ վասն քոյոյ հրամանիդ քա'ջ արանց Տրդատ արքայ Հայոց Մեծաց: Իսկ թէ յո'ր լեզու շարագրեալ իցէ սորա զգիրս իւր, արդեօք յունարէն` թէ հայերէն, տարակոյս է. ոմանք ասեն, թէ յօրինեաց հայերէն` յոյն գրով. եւ ոմանք` թէ յունարէն, եւ ապա թարգմանել եղեւ ՚ի մերս. ընդ որում ցարդ գտանի ամբողջ պատմ ութիւն նորա ՚ի յոյն լեզու: Գիրք սորա տպագրեալ է ՚ի Կոստանդինուպօլիս յամի Տեառն 1709. եւ ՚ի թուին հայոց. ռճծը. յորոյ ՚ի վերջն եդեալ կայ եւ թուղթն դաշանց բազում յաւելուածով:
       Զենոբ եպիսկոպոս` ազգաւ ասորի` աշակերտեալ սրբոյն Գրիգորի Լուսաւորչին ՚ի սկզբան չորրորդ դարուն: Սա մականուամբ կոչիւր Գլակ. եւ կարգեցաւ ՚ի Լուսաւորչէն առաջնորդ Իննակնեան վանից սուրբ Կարապետին` որ ՚ի Տարոն. որ եւ յանուն նորա Գլակայ վանք կոչեցաւ: Սոյն սա` որպէս եւ ինքն յիշէ յերես. 34. հրամանաւ սրբոյն Գրիգորի գրեաց ասորւոց լեզուաւ զգնալ նորա ՚ի Կեսարիա, եւ զձեռնադրիլ եպիսկոպոս ՚ի Ղեւոնդեայ, եւ զփոխադրութիւն նշխարաց Յովհաննու Կարապետի, եւ զպատերազմունս ինչ Տրդատայ ՚ի կողմանս Տարոնոյ: Գիրք սորա տպագրեալ է ՚ի Կոստանդինուպօլիս յամի. 17 19. ռճկը: Բայց արժան է գիտել, զի այս գործք Զենոբայ բազմօք աղաւաղեալ է ՚ի գրագրաց. եւ ՚ի զանազան օրինակս այլեւայլ բանք աւելի կամ պակաս դնին, եւ ինչ ինչ եւս յանյարիրս կարգին, մանաւանդ ՚ի տպագրեալն:
       Բուզանդ կամ Բիւզանդ. որ եւ կոչի Փոստոս Բուզանդացի: Սա էր եպիսկոպոս յաւուրս մեծին Ներսեսի ՚ի չորրորդ դարուն, ազգաւ հոռոմ. որ եւ ՚ի մանկութեան վարժեալ էր ՚ի դպրութեան յունաց. եւ արար պատմութիւն հայոց ՚ի յոյն լեզու` թարգմանեալ ՚ի հայ, կամ ՚ի հայ բարբառ` թարգմանեալ ՚ի յոյն: Զայս գործ սորա Ղազար Փարպեցի կոչէ Երկրորդ Պատմութիւն Հայոց` ըստ կարգի գրոցն Ագաթանգեղոսի` սորա առաջին պատմ ութիւն կոչիւր: Այլ այս գրուածք Փոստոսի խարգարեալ է յայլոց ծայրէ ՚ի ծայր, խառնեալ անհիմն եւ սուտ պատմութեամբք, որք ամենայն իրօք ընդդէմ ելանեն պատմութեանց հայոց. որոյ վասն եւ ՚ի մատենագրաց մերոց կոչի վայրախօս եւ երազապատում: Թէպէտէեւ ուրեք ուրեք ՚ի պատմագիրս մեր եւ ՚ի ճառընտիրս եւ յայսմաւուրս գտանեմք ինչ ինչ տարածեալ ՚ի բանից սորա: Այս գիրք տպագրեալ է ՚ի Կոստանդինուպօլիս յամի. 1730. ռճհթ. ուր սկսեալ ՚ի թագաւորութենէն Խոսրովու երկրորդի որդւոյ Տրդատայ` պատմին գործք թագաւորաց եւ կաթողիկոսաց` մինչեւ ցԱրշակ եւ ցԽոսրով երրորդ թագաւոր Հայոց, եւ այսինքն Ասպուրակէս կաթողիկոս, ցամ Տեառն 390: Եւ արդ` քանզի այս մատեան ՚ի նախնիս յանուն Փոստոսի Բիւզանդացւոյ շրջէր ՚ի ձեռս, բազումք տարակուսէին, թէ զիա'րդ այնպիսի այր այսչափ առասպելս խօսիցի. վասնորոյ եւ բազումք պախարակէին զայն: Իսկ Ղազար Փարպեցի առ ՚ի ցուցանել` թէ այն գիրք ո'չ է հարազատ գրութիւն Փոստոսի Բիւզանդացւոյ, գրէ այսպէս.
       Յայնպիսումն քաղաքի ասէ (այսինքն ՚ի Բիւզանդիա ) եւ ՚ի մէջ այնչափ բազմութեանն ուսելոց վարժեալ այրն Փոստոս, այնպիսի ինչ արդեօք անհաճոյս լսողաց բա՞նս կարգէր ՚ի պատմութեան իւրում. քա'ւ եւ մի ' լիցի. ուստի եւ անհաւատալի իմում տկարամտութեանս կարծեցեալ գործն, ասեմ` թէ գուցէ այլ ոք յանդուգն եւ անհրահանգ բանիւ լրբաբար ձեռնարկեալ` յիւրնն գրեաց զի'նչպէտս ըստ կամի. եւ կամ զի ուրուք անկարեալ դիպօղս` այլաբանեալ վնասեաց. եւ անուամբ Փոստոսին` զիւրոյ յանդգնութեանն սխալանս համարեցաւ ծածկել: Ասէ եւս Փարպեցին, թէ յայն ժամանակսն եւ այլք բազումք սպրդեցին գալ յայպիսի յայրատութիւնս, արք տգէտք եւ յանդգունք, գրեցին յինքեանց ճառս ընդունայնս եւ անպիտանաբանս. եւ խառնեալ եդին ՚ի գիրս գիտուն լսողաց. այլ ընտրօղ մտաց ճանաչի յայտնապէս գիտոցն բանք, եւ անմտացն շաղփաղփութիւնք: Եւ զի այսպիսի աղաւաղ ընթացիւք բանից իսպառ խանգարեալ է այն գիրք Բուզանդայ, ոչինչ առաք ՚ի նմանէ, բայց զայն միայն, որ համեմատութեամբ այլոց պատմութեանց երեւեցուցանէր յինքեան զճշմարտութիւն:
       Կորիւն հանճարաբան եւ ներհուն թարգման` այր սքանչելի ասացեալ` ՚ի հինգերորդ դարուն, մին ՚ի գլխաւոր եւ յերեւելի աշակերտաց սրբոյն Սահակայ եւ Մեսրովպայ: Սա յետ մահու վարդապետաց իւրոց ՚ի խնդրոյ սրբոյն Յովսէփայ կաթողիկոսին գրեաց զվարս սրբոյն Մեսրովպայ, եւսեւ Սահակայ. եւ որինչ յաւուրս նոցա եղեն, զգիւտոյ Հայկական նշանադրաց, զթարգմանութենէ Աստուածաշնչին եւ այլոց մատենից. ինչ ինչ եւ զաշակերտակցաց իւրոց, եւ զաշխատանաց նոցին ՚ի թարգմանութիւնս գրոց. ընդ որս յիշատակէ եւ զինքն: Սոյն սա բազում ուրեք ՚ի գիրս իւր զբանսն Ագաթանգեղոսի, զորս խօսի նա վասն լուսաւորութեան ազգին մերոյ ՚ի ձեռն սրբոյն Գրիգորի, յարմարեցուցեալ պայծառութեան ազգին ՚ի ձեռն սրբոյն Սահակայ եւ Մեսրովպայ ՚ի գիւտ եւ ՚ի թարգմանութիւն գրոց, բառ առ բառ յառաջ բերէ, եւ զնոյն վայելուչս կարգէ:
       Մովսէս Խորենացի` Քերթօղ ասացեալ` աշակերտ սրբոյն Մեսրովպայ ՚ի հինգերորդ դարուն. որոյ գիրք ՚ի բազում տեղիս տպագրեալ է : Սա ՚ի խնդրոյ Սահակայ ասպետի Բագրատունւոյ արար զգուշաւոր քննութեամբ, եւ իմաստալից բանիւ, եւ վկայութեամբ բազմաց զպատմութիւն հայոց` ՚ի Հայկայ մինչեւ ցբարձումն Արշակունեաց թագաւորութեան, եւ քահանայապետութեան ՚ի տանէ Լուսաւորչին` յերիս գիրս, ցամ Տեառն 440: Զոր ինչ աւանդէ Խորենացին զնախնեաց մերոց մինչեւ ցՎաղարշակ` եւ անդր եւս, հանեալ է ՚ի հին թագաւորական շարադրելոյ յառաջ քան զԱղեքսանդր` ըստ Մարիբասայ. եւ յայլոց պատմութեանց նորին իսկ Մարիբասայ: Յետ այնորիկ մինչեւ յերրորդ դար` առնու ՚ի զանազան դիւանաց եւ յերեւելի անձանց, եւ յաւէտ յԱփրիկանոսէ` որ երեւեցաւ առ ժամանակօք Որոգինեայ` պատմիչ գերազանց յոյժ. զոր եւ գովութեամբ յիշէ Եւսեբիոս. պատմ. եկեղ. զ. 31. այլ այժմ գործ նորա ոչ գտանի : Իսկ զոր ինչ խօսի ինքն Խորենացին զկնի Լուսաւորչին, առնու զայն ՚ի մասնաւոր պատմութեանց գրելոց յազգի մերում յունաց եւ պարսից գրով յիւրաքանչիւր նախարարութիւնս հայոց: Եւ այս անտի յայտ է, զի ՚ի ա գիրս. գլ. 2. յետ մեղադրելոյ զնախնիս մեր վասն ոչ ունելոյ նոցա փոյթ գրակա նութեան եւ պատմութեան գրէ այսպէս. Այլ ասիցէ ոք արդէօք. վասն ոչ լինելոյ գիր եւ դպրութիւն ՚ի ժամանակին (յայնմիկ ), կամ վասն պէսպէս պատերազմացն, որ կուռ զմիմեանց զկնի անհետ ՚ի վերայ գային, (ոչ գրեցին նախնիք մեր զպատմութիւնս ): Այլ` ո'չ արդարեւ այսոքիկ կարծեցեալք լինին. քանզի գտանին եւ միջոցք լեալ պատերազմացն, եւ գիր պարսից եւ յունաց. որովք գիւղից եւ գաւառաց` եւս եւ գիր պարսից եւ յունաց. որովք գիւղից եւ գաւառաց` եւս եւ իւրաքանչիւր տանց առանձնակութեանց եւ հանուրց հակառակութեանց եւ դաշանց այժմ առ մեզ գտանին անբաւ զրուցաց մատեանք. մանաւանդ` որ սեփական ազատութեանն է պայազատութիւն: Որով երեւի` թէ ՚ի ժամանակս Խորենացւոյն կային բազում իրաց պատմութիւնք. յորոց ինքն առել ինչ ինչ` կարգէ ՚ի գիրս իւր հաւատարմութեամբ. ամեն՚ին զգուշացեալ զի մի աւելորդ ինչ եւ կամ ստութիւն բանից խառնեսցի ՚ի նոյն. որպէս յայտնի երեւի ուշադիր ընթերցողաց. զորմէ եւ ինքն վկայէ բազում ուրէք. եւ ՚ի խ. 63. ասէ. Որչափ հնար էր, փախեաք եւ ՚ի պաճուճեալ բանից, եւ որ ինչ յանհաւաստին հայէր բանն եւ մտածութին, միայն զհետ երթալով ըստ կարողութեան` որ ինչ այլուստ եւ կամ ՚ի մէնջ զարդարոյն եւ զճշմարտի: Զպատմութիւն սորա` ընդ նմին եւ զաշխարհագրութիւնն թարգմանեցին բազում տարժանմամբ ՚ի լատին բարբառ` երկու եղբարք անգղիացիք այսինքն ինկիլիզք` Գուլիելմոս եւ Գէորգ որդիք Վիստոնի Գուլիելմեայ արք երեւելիք. զոր եւ ՚ի լոյս ընծայեցին տպագրութեամբ յամի Տեառն 1736: Այլ որպէս յայտնի երեւի, բազում ուրեք չեն իմացեալ զհարազատ միտս Խորենացւոյն. եւ ոչ իսկ տեղեկացեալ որպիսութեան անձին նորա. որոյ վասն բազում քննութիւնս յաւելուն` կամելով յուղիղ միտս վերածել զբանս նորա :
       Եղիշէ վարդապետ` աշակերտակից Խորենացւոյն, եւ ազգական եւ ատենադպիր սրբոյն մեծին Վարդանայ ՚ի հինգերորդ դարուն. որոյ գիրք տպագրեալ է ՚ի Կոստանդինուպօլիս յամի. 1764. ռմժգ: Սա ՚ի խնդրոյ Դաւթի պատուական երիցու Մամիկոնէի` (որ եւ գտաւ ՚ի ժողովն Արտաշատու ընդ նմա ), գեղեցիկ ոճով եւ արուեստիւ գրեաց իբրեւ ականատես զաւերումն աշխարհին Հայոց յերեսաց Յազկերտի պարսից արքայի, եւ զնահատակութիւն սրբոց Վարդանանց եւ Ղեւոնդեանց, եւ զտառապանս նախարարացն, ցամ Տեառն. 463:
       Ղազար Փարպեցի պատմագիր եւ ճարտասան կոչեցեալ ՚ի մանկութեան աշակերտեալ սրբոյն Սահակայ եւ Մեսրովպայ, եւ ապա երանելւոյն Աղանայ Արծրունւոյ: Սա հարեւանցիկ անցանելով զպատմութիւն Ագաթանգեղոսի` զոր կոչէ Առաջին Պատմութիւն, եւ զպատմութեամբ Փաստոսի` զոր կոչէ Երկրորդ Պատմութիւն, մինչեւ ցբաժանումն Արշակունեաց թագաւորութեան, ՚ի բաժանմանէ անտի սկիզբն առնէ պատմել լիագոյնս զնահատակութենէ Վարդանաց եւ Ղեւոնդեաց. եւ ճոխագոյնս որ ինչ ՚ի ժամանակս իւր գործեցաւ. եւ յաւէտ երկարագոյն եւս որ ինչ առ հազարապետութեամբ Վահանայ Մամիկոնէի` յորոյ ՚ի խնդրոյ արար զպատմութիւն իւր. մինչեւ ցկարգիլ նորա մարզպան հայոց` ցամ Տեառն 485:
       Թովմաս վարդապետ Արծրունի ՚ի դասակարգութեան աշակերտաց սրբոյն Եղիշէի` ՚ի վախճան հինգերորդ դարուն, եւ կամ ՚ի սկզբան վեցերորդին: Զսորա սակաւ գրուածս ունիմք առ մեզ ՚ի վերայ սրբոյն Վարդանայ եւ Վահանայ Արծրունւոյ , եւ ՚ի վերայ գործոց Բարծումայի նեստորականի ցամ Տեառն իբր 500:
       Յովհաննէս եպիսկոպոս Մամիկոնեաց` յեօթներորդ դարուն. որոյ գիրք տպագրեալ է ՚ի Կոստանդինուպօլիս ընդ բանսն Զենոբայ` յամի. տանն Մամիկոնեանց ընդ պարսից, զՄուշեղայ, զԳայլ Վահանայ եւն: Եւ թէպէտ պատմութիւնք սորա ՚ի բազմաց անցեալ ըստ չափ համարին, բայց սակայն եթէ ընդ ձեռագիրս բաղդատեսցին եւ ՚ի բանս ճառընտրից համեմատեսցին յորս սփռեալ կան բանք սորա, ընտրանօք զտին. որպէս եւ մեք ջանացաք խօսի` ցամ Տեառն իբր. 640: զսմանէ ունիմք եւս յիշատակել ՚ի ծանօթութիւնս երրորդ գրոց:
       Յովհաննէս կաթուղիկոս ՚ի Դասհոնակերտէ` աշակերտ եւ ազգական երանելւոյն Մաշտոցի. (զորոյ զկնի յաջորդեաց զաթոռ հայրապետութեան ), ՚ի վախճան իններորդ դարուն եւ ՚ի սկզբան տասներորդին. զոր ոմանք Գառնեցի կոչեն, եւ ոմանք Դունեցի: Սա արար ստուգագրութեամբ եւ արուեստաւոր բանիւք զպատմութիւն հայոց ՚ի Հայկայ մինչեւ ցերկրորդ Աշոտ թագաւոր Բագրատունեաց. ցամ Տեառն իբր. 920: Եւ թէպէէտ ժամանակք եւ կարգ` դնէ նա ՚ի սկզբանէ մինչեւ ցառաջինն Աշոտ, առ հարեւանցիկ երագելոյ փոքր մի այլազգ երեւին, բայց անտի եւ անդր ամենեւինս սա համառօտիւ նաեւ զկարգ կաթողիկոսացն հայոց առանձինն ՚ի սկզբանէ մինչեւ ցնստիլ իւր :
       Մեսրոպ երէց ՚ի Վայոց Ձորոյ ՚ի Հողոցիմ գեղջէ ՚ի տասներորդ դարուն: Սա արար զպատմութիւն վարուց սրբոյն Ներսեսի Մեծի. եւ զայն ամենայն օրինակեալ է գրեթէ բառ առ բառ ՚ի գրոցն Բուզանդայ` բաց յաղօթից եւ ՚ի տեսլեանց. յորս խառնեալ են յոմանց բազում խորթութիւնք բանից: Զգործ սորա տպագրեալ են ՚ի Մատրաս յամի. 1775. ռմիդ. եւ ընդ նմին ՚ի սկիզբն գրոց զպատմ ութիւն ինչ ՚ի վերայ Վրաց, եւ ՚ի վերայ ծագման Օրբելեանց կամ Ուռպելեանց. եւ յարձակման թաթարաց յաշխարհս Հայոց. համարելով թէ Մեսրոպայ իցէ արարեալ եւ զայն պատմութիւն. բայց այլ ոք է հեղինակ նորա` եւ յետոյ ժամանակաւ. զի Մեսրոպ ասէ զինքենէ ՚ի յիշատակարանի իւրում լինել ՚ի ժամանակս Վահանայ կաթուղիկոսի ՚ի տասներորդ դարուն. իսկ այն պատմ ութիւն իջանէ մինչեւ ՚ի դարն երեքտասաներորդ: Եւ դարձեալ զի հեղինակ այնր պատմութեան ասէ. թէ ինքն հաւաքեալ է ինչ ինչ ՚ի գրոցն Մխիթարայ Անեցւոյ. իսկ Մխիթար Անեցի յետոյ էր քան զՄեսրոպ երէց ՚ի մետասաներորդ դարուն. որպէս յայտ է ՚ի պատմութենէն Վարդանայ: Այլ թէ որոյ իցէ այն, հաւաստեաւ ոչ գիտեմք. ասի` թէ Ստեփաննոսի Ուռպելեանց է. մեք ՚ի լուսանցս դնեմք Ուռպել. որով իմանամք զնոյն պատմութիւն Ուռպելեանց:
       Ստեփաննոս Տարոնեցի, որ եւ մականուամբ Ասողիկ` կամ Ասողնիկ կոչի, ՚ի վախճան տասներորդ դարուն` ժամանակակից սրբոյն Գրիգորի Նարեկացւոյ: Սա արար զպատմութիւն հայոց ՚ի սկզբանէ անտի մինչեւ ցառաջին Գագիկ թագաւոր Բագրատունեաց, եւ ցՍարգիս կաթուղիկոս, յորոյ խնդրոյ ձեռն էարկ յայն գործ, ցամ Տեառն 1000: Եւ ըստ կարի քան զայլս որոշ խօսի յորոշել զժամանակս։
       Արիստակէս Լաստիվերտցի ՚ի Լաստիվարդ աւանէ մօտ Արծնոյ՝ ՚ի մետասաներորդ դարուն։ Սա պատմէ յառաջին Գագկայ թագաւորէն Բագրատունեաց մինչեւ ցառումն Անի քաղաքին յԱլփասլանայ եւ ցպարտութիւն Դիոժէն կայսեր, ցամն Տեառն 1071։ Այս գործ սորա, որ վայելուչ շարադրութեամբ յօրինեալ է, ո՛չ այնչափ ՚ի պատմել զիրսն դիտէ՝ որչափ թէ յողբս եւ յարտասուս շարժել զըթերցողսն ընդ թշուառութիւնս, որք եկին հասին ՚ի վերայ ազգիս Հայոց, վասն որոյ եւ բազում ուրեք զբազում բանիւք կարեւորօք զանց առնէ. Բազում ինչ հարկաւոր պատմութեանց՝ որ ընդ սոքօք են (ասէ ՚ի գլ. իե. ) անտես արարաք. այլոց թողաք ճարտարաց եւ հարուստ մտաց. զի թերեւս պահանջեսցէ ոք ՚ի նոցանէ եւ այսու նախանձ արկից կարողացն։
       Մատթէոս Ուռհայեցի վաներէց՝ յերկոտասաներորդ դարուն։ Սա սկիզբն առնէ պատմել յԱշոտոյ երրորդէ յարքայէն Բագրատունեաց՝ մինչեւ ցԹորոս եւ ցԼեւոն առաջին ցիշխանսն Ռուբինեանց։ Այլ պատմութիւն սորա եւ ժամանակագրութիւն մինչեւ ցՍմբատ երկրորդ՝ փոքր մի խառն են. իսկ ՚ի Սմբատայ եւ անդր ցամն Տեառն 1128. թէպէտեւ անհարթ են, բայց համարին ստուգութեամբ գրեալ։
       Գրիգոր երէց՝ յերկոտասաներորդ դարուն։ Սա շարունակեալ զպատմութիւն Ուռհայեցւոյն՝ պատմէ զոր ինչ զայնու ժամանակաւ տեսեալ էր աչօք, ցամն տեառն 1161. մինչեւ ՚ի յութուտասներորդ ամ Թորոսի երկրորդի, այլ սորուն եւս գործ անհարթ է յոճս։
       Սամուէլ երէց Անեցի՝ յերկոտասաներորդ դարուն։ Սա արար զքաղուածք ինչ պատմութեանց յաղիւսակս բովանդակեալ՝ յԱդամայ մինչեւ ցԳրիգոր կաթուղիկոս՝ ցեղբայր Ներսեսի Շնորհալւոյն. յորոյ խնդրոյ յօրինեաց զայն. որ եւ կոչի քրոնիկոն, կամ ժամանակագրութիւն, ցամ տեառն 1164 եւ ցթուականն հայոց ոժգ։ Իսկ որ ինչ զհետ նորա յարին յօրինակս ինչ պատմութիւնք եւ ժամանակագրութիւնք, յայլոց են եդեալ. եւ են անստոյգ։
       Ներսէս Կլայեցի՝ որ եւ Շնորհալի, կաթուղիկոս Հայոց՝ եղբայր Գրիգորի Վկայասիրի Փոքու, յերկոտասաներորդ դարուն։ Զսմանէ բազում ինչ ունիմք գրել ՚ի պատմագրութեանս։ Սա բաց ՚ի բազում գործոց արար եւ զվիպասանութիւն Հայոց ոտանաւոր չափիմբ, համառօտեալ ՚ի Հայկայ մինչեւ ցաւուրս իւր. որ եւ տպագրեալ է բազում ուրեք ընդ գրոց Յիսուսորդւոյն։ Սա գրեաց եւ ողբ ՚ի վերայ առման Եդեսիոյ եւ զբազում թուղթս, յորոց հաւաքին ինչ ինչ պատմութիւնք։
       Կիրակոս Գանձակեցի՝ աշակերտ Վանական վարդապետի յերեքտասաներորդ դարուն։ Սա պատմէ ՚ի Տրդատայ մինչեւ ցԼեւոն, որ նախ թագաւորեաց ՚ի Ռուբինեանց ազգէ եւ ՚ի Կիւլիկիա եւ մինչեւ ցՀեթում առաջին եւ գրէ բազում ինչ զգալստենէ սկիւթացւոց՝ այսինքն թաթարաց եւ զգործոց նոցա իբր ականատես, ցամ տեառն 1260. թէպէտեւ ոճ իւր խառն է։
       Վարդան աշակերտ Վանականի՝ աշակերտակից Կիրակոսի յերեքտասաներորդ դարուն։ Սա պատմէ ՚ի սկզբանէ արարածոց համառօտ մինչեւ ՚ի ժամանակս Հեթմոյ առաջնոյ եւ ցմահն Կոստանդեայ կաթուղիկոսի, ցամ տեառն 1267։ Այլ որ ինչ գրէ զնախնեաց յառաջ քան զՔրիստոս, ուրեք ուրեք առեալ է ՚ի մատենից քրմաց եւ մոգուց եւ յամենայնի հետաքննին ցուցանէ զինքն ՚ի պատմութիւնս։
       Մաղաքիա աբեղայ՝ յերեքտասաներորդ դարուն՝ փոքր մի յետոյ քան զԿիրակոս եւ զՎարդան, ՚ի ժամանակս Լեւոնի երրորդի արքայի եւ Յակոբայ կաթուղիկոսի Կլայեցւոյ։ Սա արար զպատմութիւն յարձակման թաթարաց յաշխարհն Հայոց եւ այլ ինչ գորոց, ցամ տեառն 1272։
       Վահրամ վարդապետ յերեքտասաներորդ դարուն։ Սա գրէ ոտանաւոր բանիւք եւ ստուգագոյն կարգաւ զծագմանէ Ռուբինեանց մինչեւ ՚ի վերոյիշեալ Լեւոն երրորդ՝ հրամանաւ նորին Լեւոնի, ցամ տեառն 1280։
       Թովմա վարդապետ Մեծոփեցի ՚ի հնգետասաներորդ դարուն։ Սա իբր ականատես գրէ զգործոց Լանկթամուրայ եւ այլոց բռնաւորաց եւ պատմէ զնորոգութենէ աթոռոյ կաթուղիկոսութեան յԷջմիածին, ցամ տեառն 1447։
       Առաքել վարդապետ Դաւրեժցի՝ միաբան Էջմիածնայ յեօթնեւտասաներորդ դարուն։ Սա հրամանաւ Փիլիպպոսի կաթուղիկոսի ՚ի թուին Հայոց ՌՃ. ձեռն էարկ գրել զպատմութիւն վերջին ժամանակիս եւ չորս ամ տարժանեալ ՚ի նոյն, ՚ի վախճանիլ Փիլիպպոսի՝ եթող ՚ի բաց եւ ապա հրամանաւ Յակոբայ կաթուղիկոսի յաջորդի նորին վերստին աշխատեալ ՚ի նոյն այլ եւս ամս չորս՝ աւարտեաց զայն. յորում պատմէ զվաթսուն ամաց գործս, ՚ի 1601 ամէ տեառն, մինչեւ ՚ի 1662 իբր ականատես եւ ականջալուր։ Յոր եւ յաւել զքաղուած ինչ կարգի կաթուղիկոսացն Հայոց համառօտ, թէպէտ եւ անստոյգ՝ որպէս եւ ինքն վկայէ։ Զայս գիրք սորա Ոսկան վարդապետ տպագրեաց յԱմստելոդամ յամի 1669 ՌՃԺԸ։ ՚Ի վերջոյ այսր գրոյ տպագրեալ է եւ համառօտ տարեգրութիւն ինչ, բայց այն ամենեւին տարազան է ՚ի հարազատ ժամանակագրութենէ։
       Յայսմաւուրք. Զսմանէ գիտել արժան է, զի սա ո՛չ է գործ միոյ ուրուք, այլ՝ բազմաց, քանզի նախ առաջին՝ Գագիկ վանահայր ուխտին սուրբ Ատովմայ յիններորդ դարուն ՚ի ժամանակս Աշոտոյ առաջնոյ արքայի եւ Գէորգայ կաթուղիկոսի երկրորդի, գործակցութեամբ սարկաւագին իւրոյ Գրիգորի՝ հաւաքեաց զվարս սրբոց յասորւոց եւ ՚ի գրեանց Հայոց եւ արար մատեան մի, որ կոչիւր ատոմագիր։ Յետ սորա Գրիգոր Վկայասէրն Մեծ՝ այն է Վահրամ որդի Գրիգորի Մագիստրոսի՝ ՚ի ԺԱ. դարուն ժողովեաց զբազում պատմութիւնս պատմութիւնս սրբոց , եւ զվկայաբանութիւնս մարտիրոսաց` ճոխ բանիւք եւ ճառօրէն: Եւ յետոյ Գրիգոր Վկայասէր Փոքրն` եղբայր Շնորհալւոյն ՚ի ԺԲ դարուն կարգեաց զայնս ընդ ատոմագիր գրոցն ՚ի մի, յաւելեալ ՚ի նոյն եւ զայլ պատմութիւնս ՚ի յունաց: Եւ ապա Գրիգոր Անաւարզեցի ՚ի սկզբան ԺԴ. դարուն եդ եւ զայլ բանս, եւ զոմանս եւս եբարձ. եւ կարգեաց ՚ի վերայ աւուրց ամսոյ ըստ յունաց: Յետ այնորիկ յաւել ՚ի նոյն ինչ ինչ եւ Կիրակոս վարդապետ` Արեւելցի ասացեալ: Այլ առաւել եւս Գրիգոր Խլաթեցի` առ ժամանակօք Գրիգորի Տաթեւացւոյ ՚ի ԺԵ դարուն յաւել ՚ի նոսին զայլ ինչ բազում յասորւոց. որ եւ յիշէ զանուն իւր յօգոստ. 31. եւ ՚ի հոկտ . 10:
       Եւ յետ այնորիկ հետզհետէ խռնեցին ՚ի նոյն եւ այլք յոլով բանս անպիտանս. եւ ոմանք յաւելին եւս ոչ սակաւ անտեղի զրոյցս ՚ի գրութեանց Միխայէլի Ասորւոց. որով գիրքն այն պատուական աղաւաղեցաւ: Եւ զայսպիսի գործ ՚ի յետին ժամանակս ոչ առանց յաւելուածոյ տպագրեաց ՚ի Կոստանդինուպօլիս Գրիգոր դպիր Մարզուանցի. յամի Տեառն 1706. եւ ՚ի թուին հայոց. ռճծե: Ուր հա'րկ է գիտել եւ զայս, զի ո'րչափ ինչ օտարոտի եւ նորալուր բանք գտանին յայսմաւուրս մեր, որպէս եւ ՚ի ժողովածոյ գիրսն, եւ յայլս ամենեքին գրեթէ բառ առ բառ առեալ են ՚ի գրոցն ասորւոց յայլեւայլ ժամանակս. որպէս եւ յայտնի տեսաք ՚ի բաղդատել մեր անդ զբանս ասորի հեղինակաց ըստ բանից յայսմաւուրաց. թո'ղ զյոյնս: Վկայէ այսմ ըստ իմիք եւ Ղազար Փարպեցի, որ ՚ի պախարակելն զառասպելայօդ եւ զմտացածին գրուածս ոմանց` յաւելու ասել, թէ յայսպիսեաց աստի են ոմանք ՚ի յոյնս, այլ մանաւանդ առաւել յԱսորիս: Ուստի եւ մի ' ինչ ծանր թուեսցի աւանդութիւնս մուծեալս յասորւոց` յառասպելս համարել:
       Ճառընտիրք պէսպէս. յորս գտանին բազում վիպասանութիւնք ազգիս մերոյ: Եւ եւս պատմական ծանօթութիւնք ՚ի կանոնագիրս, եւ յոտանաւորս եւ յերգս. ընդ որս դասի եւ ներբողական ոտանաւոր Լամբրոնացւոյն ՚ի վերայ Ներսիսի Շնորհալւոյ. եւ այլ ողոք եւ գովեստ արարեալք ՚ի բազմաց. եւս եւ գրուածք պատմութեան աբեղայից բազմաց. զորոց զանուանս ուրեք ուրեք ՚ի կարգի պատմագրութենէ ունիմք յիշատակել: Եւս եւ յիշատակարանք բազումք. եւ ողջունագիրք կաթողիկոսաց, վարդապետաց, թագաւորաց եւ իշխանաց. յորոց բազում բանք հաւաքին: Գտանին եւ այլ բազում գրուածք պատմականք, որոց հեղինակք չեն մեզ յայտ յանուանէ, թէ ո'յք իցեն, եւ յո'րում ժամանակի ծաղկեալք. վասնորիկ ՚ի կարգի մատենիս կոչեմք զայնս անծանօթ պատմութիւնս: Սոյնպէս են եւ պատմութիւնք ժողովոց հայոց. որոց ոմանց շարագրօղք յայտնի են, եւ ոմանց անյայտ : Դարձեալ են եւ պատմութիւնք ինչ թագաւորացն Կիւլիկիոյ աւանդեալք յայլեւայլ գիրս, որոց բուն հեղինակք անծանօթ են:
       Բայց յայսոցիկ մատենագրաց կան եւս աւելի քան զտասն հին հեղինակք, զորս ոչ ունիմք առ մեզ. եւ են սոքա: Ուխտանէս եպս Ուռհայեցի. Հերակլ ՚ի Սեբիոսէ եպիսկոպոսէ. Խոսրով. Ղեւոնդ. Սմբատ Թովմաս պատմիչ հարուածոցն Բուղայի. Շապուհ Բագրատունի. Մովսէս Կաղկանտուացի` Աղուանից պատմիչ. Համամ վարդապետ. Մխիթար Անեցի. Սարկաւագ վարդապետ. եւ Վանական վարդապետ: Եւ եւս` Զաքարիա վարդապետ Ծործորեցի, որ արարեալ է զպատմութիւն ժողովոց. եւ Խորէն վարդապետ Սահառունի` որ արարեալ է զժամակարգութիւն վարդապետացն հայոց. ընդ որս եւ Ապուսահլ ոմն: Այլ նախագրեալքն` զորս ունիմք, առ այժմ միւս բաւական են մեզ. եւ եթէ նոքին եւս գտցին, ընդ նոցին եւս յետ ժամանակաց յօրինեսցին եւ ստուեսցին:
       Զսոցա ամենեցուն զանուանսն ըստ իւրաքանչիւրոցն վկայութեան նշանակեմք ՚ի լուսանցս այսր պատմագրութեան, առ ՚ի ցուցանել` թէ ՚ի նոցունոցա` քննութեամբբ եւ բաղդատութեամբ առեալ է մեր զայն, զոր անդ գրեմք: Եւ զի երկար լինէր բաց գրել զնոցին անուանս, կրճատ եդաք. զորոյ զօրինակն կարգեմք աստանօր ըստ կարգի այբուբենից ` այսպէս:
       Ագաթան. Ագաթանգեղոս ատենադպիր Տրդատայ արքայի:
       Առաք. ե. Առաքել պատմագիր. ՚ի գլուխն հինգերորդ:
       Ասող. բ. 2. Ստեփաննոս Տարոնեցի Ասողիկ. գիրք. բ . գլ. 2:
       Բուզ. գ. 4. Բուզանդ պատմագիր. յերրորդ դպրութեան . գլ. 4:
       Գրիգոր. Գրիգոր երէց, որ զկնի Ուռհայեցւոյն:
       Եղիշ. գ. Եղիշէ վարդապետ` ՚ի գիրս պատմութեան. գլ . գ:
       Զենոբ. Զենոբ` Գլակ կոչեցեալ` աշակերտ Լուսաւորչի:
       Թուղթ. Զանազան թուղթք` կամ ողջունագիրք:
       Ժողով. Պատմութիւնք ժողովոց գումարելոց ՚ի Հայս:
       Լամբրոն. Ներսէս Լամբրոնացի ՚ի պէսպէս գրուածս:
       Լաստ. զ. Արիստակէս Լաստիվերտցի. գլ. զ:
       Խոր. խ. 8. Մովսէս Խորենացի. գիրք. բ. գլ. 8.
       Կիաչիկ. Պատմութիւնք թագաւորաց Կիւլիկիոյ:
       Կիրակ. Կիրակոս Գանձակեցի` աշակերտ Վանականի:
       Կորիան. Կորիւն վարդապետ` Այր Սքանչելի ասացեալ:
       Ճառընտ. Ճառ ընտիրք զանազանք. եւ այլ առանձին ճառք.
       Մագիստ. Գրիգոր Մագիստրոս ՚ի թուղթսն իւր:
       Մաղաք. Մաղաքիա աբեղայ պատմիչ գալստեան թաթարաց.
       Մամիկ. Յովհաննէս Մամիկոնեանց եպիսկոպոս:
       Մեծոփ. Թովմաս վարդապետ Մեծոփեցի:
       Մեսրոպ. Մեսրոպ երէց պատմիչ վարուց սրբոյն Ներսեսի:
       Յիշատ. Յիշատակարանք զանազան գրեանց:
       Յոհ. կաթ. Յովհաննէս կաթուղիկոս` յաջորդ Մաշտոց վարդապետի:
       Շնորհ. Ներսէս Շնորհալի ՚ի վիպասանութիւնս նախնեաց:
       Ուռահ. Մատթէոս Ուռհայեցի վաներէց:
       Ուռպ. Ուռպելեանց պատմութիւն:
       Պատմ. Զանազան պատմութիւնք անծանօթ անձանց:
       Սամուէլ. Սամուէլ երէց Անեցի ժամանակագիր :
       Վահրամ. Վահրամ վարդապետ յօտանաւոր վիպասանութիւնս:
       Վարդան. Վարդան պատմիչ` աշակերտ Վանականի:
       Փարպեցի. Ղազար Փարպեցի` յաշակերտութենէ Մեսրովպայ:
       Փետր. 3. Յայսմաւուրսն, ՚ի փետրվարի. 3. Դեկտ. 15. ՚ի դեկտեմբերի. 15. եւ այլն` որ ՚ի կարգի: