Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Ա.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Բազումք բանք են ՚ի պատմութիս արտաքին մատենագրաց, եւ մանաւանդ ՚ի տարեգիրս Կուռնելեայ Տակտիոսի ժամանակակցի` ՚ի վերայ անցից աշխարհին Վերին Հայոց, թէ զիա'րդ յայն ժամանակսն գուն գործէին պարսիկք եւ հռովմայեցիք յինքեանս կարգել զայն աշխարհ. զորոց կարես տեսանել եւ ՚ի ծանօթութեան. ժե. ( 1): ՚Ի սոցունց առեալ եւ մեր` որչափ ինչ հնար էր յարմարել հարազատ պատմու թեան ազգին մերոյ, առաջի դնեմք աստ:
       Արդ` իբրեւ մեռաւ Զենոն արքայ` զոր թագաւորեցուցեալ էին հռովմայեցիք ՚ի մասն Վերին Հայոց, Արտաշէս թագաւորն պարսից` զոր այլք Արտաւան կոչեն, կամեցաւ միւսանգամ թագաւորեցուցանել ՚ի տեղի նորա զԱրշէզ զորդի իւր, զոր յառաջնմէ մերժեալ էին հայք. այլ յոչ հաճել նոցա վերստին ընդունիլ զնա` թագաւորեցուց զմիւս որդի իւր զերէց Արշակ անուն. եւ իբրեւ ետես` թէ կայսրն ոչինչ ընդիմացաւ այնմ, համարձակեցաւ դիմել եւ ՚ի կողմանս արեւմտեայ հիւսիսոյ մինչեւ յաշխարհն Կապադովկացւոց, կամելով ընդարձակել զիշխան ութիւն իւր. եւ զի ձեռն էարկ զիւրսն եւս տառապեցուցանել , բազումք ՚ի նախարարաց նորա խորշէին ՚ի նմանէ:
       Ապա երկու ՚ի նոցանէ` այսինքն են Շեննակ, եւ Աբդոն ներքինի` միաբանեալ ընդ իւրեանս զոմանս ՚ի նախարարացն պարսից, առաքեցին ՚ի ծածուկ դեսպանս առ Տիբեր կայսր, եւ խնդրեցին ՚ի նմանէ ` տալ իւրեանց թագաւոր զՓրաատ զորդի Արշաւրայ զծնեալն ՚ի հարճից նորա, որ եւ կայր ՚ի Հռովմ ընդ այլ պատանդս. եւ մեք ասեն ՚ի գալ նորա վարեսցուք յաշխարհէ աստի զԱրտաշէս:
       Ուրախացեալ ընդ այս Տիբերեայ` շքեղաշուք պերճացոյց զՓրաատ, եւ արձակեաց ՚ի պարսս, հրաման տուեալ նմա զանխուլ պահել զբանն` մինչեւ հասցէ մօտ ՚ի սահմանս պարսից, եւ ոչ վարիլ ՚ի սկզբան զինուք: Այսմ դաւաճա նութեան իրազեկ լեալ Արտաշէս արքայ պարսից` հրաւիրեաց կեղծեօք բարեկամութեան զԱբդոն ՚ի ճաշ իւր. եւ արբուցեալ նմա դեղ մահու` եբարձ ՚ի կենաց. եւ զՇեննակ յայնպիսի գործս զբաղեցոյց, որ ոչինչ կարէր առնել ընդդէմ արքայի:
       Իսկ վասն Փրաատայ` որ գայր ՚ի թագաւորել, ասի` թէ հասել յԱսորիս` եթող զհանդերձանս հռովմէական սպասուց` յորս սովորել էր յայնչափ ժամանակս, եւ էառ զպարթեւական զսպասահարկութիւն. վասնորոյ ՚ի նորանոր ախտս մահու անկեալ` վճարեցաւ ՚ի կենաց:
       Զայն լուել Տիբերեայ` արձակեաց փոխան Փրաատայ զՏարադատ ազգական նորին, զոր ոմանք կոչեն Դիրիտադէս , գնալ եւ մերժել զԱրտաշէս, եւ առնուլ յինքն զթագաւորութին պարսից. եւ որպէս զի դիւրինս յաջողեսցի նմա այս, գրեաց Տիբեր առ Միհրդատ եղբայր Փարսմանայ արքային վրաց, առ այրն քաջ եւ երեւելի, խաղալ զօրօք ՚ի վերին Հայս , եւ բռնանալ ՚ի վերայ նոցա. զի լուեալ զայն արքային պարսից` յարձակեսցի անդ յօգն ութիւն որդւոյ իւրոյ, զոր թագաւորեցուցեալ էր անդէն. եւ այսու ՚ի մեկնիլ նորա յաշխարհէն Պարսից` դիւրին լիցի Տարադատայ դիմել անդր եւ թագաւորել: Միանգամայն գրգռեաց եւ զթագաւորն ալանաց յարուցանել պատերազմ ընդդէմ նորին Արտաշեսի: Եւ այսոցիկ ամենայնի վերակացու կարգեաց կայսրն զՎիտեղիոս զդատաւորն ասորւոց:
       բ. Առեալ Միհրդատայ վրացւոյ զպատգամս կայսեր` ընդ գործելոյ Կուռնելեաց Տակիտոսի, խնդրեաց օգ նութիւն յեղբօրէ իւրմէ ՚ի Փարսմանայ արքայէն վրաց. եւ միջնորդութեամբ նորա բազում ինչ խոստացեալ ՚ի ծածուկ ծառայիցն Արշակայ թագաւորի Վերին Հայոց` ետ բառնալ զնա ՚ի կենաց դաւաճանութեամբ. եւ անդէն վաղվաղակի ինքն Միհրդատ յարձակեալ բազ մութեամբ զօրաց յայն եկն եւ էառ զքաղաքն Արտաշատ, եւ թագաւորեաց անդ:
       Իբրեւ լուաւ Արտաշէս արքայ պարսից զմահ Արշակայ որդւոյ իւրոյ, եւ զթագաւորել Միհրդատայ, զայրացաւ յանհնարինս. եւ գունդ ստուար գումարեալ ՚ի ձեռս Արշեզի որդւոյ իւրոյ կրտսերոյ, արձակեաց ՚ի կողմանս Վերին Հայոց` առնուլ վրէժ ՚ի Միհրդատայ: Այլ Միհրդատ աճապարեալ վաղագոյն ազդ արար վասն այսր առ փարսման եղբայր իւր. եւ նա միաբանեալ ընդ ինքեան զալանս եւ զսարմատացիս` եկն եւ ինքն զդէմ ունիլ պարսից. իսկ հայք այնր կողման յերկուս պառակտել` կէսք անցին ՚ի կողմն վրաց, եւ կէսք ՚ի կողմն պարսից:
       Անդ ապա ճակատ մարտի յարդարեալ Փարսման եւ Միհրդատ ընդդէմ Արշեզի յարքայորդւոյն պարսից` բազում հարուածս հասուցանէին ՚ի զօրս նորա եւ նա ինքն Փարսման ՚ի վերայ յարձակել Արշեզի` եհար սուսերաւ զսաղաւարտս նորին, եւ վտանգեաց զնա. այլ ոչ կարաց կրկնել զհարուածն յանցանել երիվարին իւրոյ թափով. նա զի եւ թիկնապահք Արշեզի բոլորեցան զովաւ: Եւ սակայն աղմուկ շփոթի անկեալ ՚ի զօրսն պարսից` իբր թէ մեռեալ իցէ Արշէզ, խռովեցան առ հասարակ, եւ ՚ի փախուստ դարձան. եւ Փարսման զօրացեալ` հաստատեաց զեղբայր իւր զՄիհրդատ ՚ի թագաւորութեան Վերին Հայոց. եւ նուաճեաց զբնակիչս աշխարհին ընդ ձեռամբ նորա եւ այսու օրինակաւ ել վերին Հայաստան ՚ի տէրութենէ պարսից ընդ Տակտիոսի. զոր եւ յիշատակեն Յովսեպոս ՚ի գիրս նախնեաց. ժը. 4. եւ Դիովն Կասսիոս. գիրք . ժը:
       գ. ՚Ի գալ ամին միւսոյ վերստին զօրաժողով եղեւ Արտաշէս արքայ պարսից ամենայն զօրութեամբ գալ եւ տիրել Վերին Հայոց. այլ Միհրդատ ՚ի ձեռն հայոց եւ վրաց վանեաց զնա: Եւ այն ինչ կամէր Արտաշէս անդրէն միւսանգամ յարձակիլ ՚ի վերայ, գուժկանք հասանէին առ նա` թէ գայ ՚ի վերայ քո Վիտեղիոս հռովմայեցի ահեղ պատրաստութեամբ. որով եւ անյոյս լեալ նորա ՚ի տիրելոյ աշխարհին` դարձաւ ՚ի տեղի իւր: Այլ Շեննակ նախարար պատգամ ընկալել յառաջագոյն ՚ի Վիտեղեայ` գրգռեաց զպարսիկս ՚ի վերայ Արտաշեսի. մինչեւ անօգնական մնացեալ արքային` խոյս ետ սակաւ արամբք ՚ի կողմանս Վրկանայ:
       Զայն իբրեւ լուաւ Վիտեղիոս, էառ ընդ իւր զՏարադատ` զոր առաքեալ էր կայսրն թագաւորել ՚ի վերայ պարսից. եւ բազ մութեամբ զօրաց ել ՚ի ճանապարհ ածել եւ նստուցանել զնա յաթոռ թագաւորութեան:
       Յայնժամ ընդառաջ ելին Տարադատայ բազումք ՚ի նախարարացն պարսից հանդերձ Շեննակաւ. եւ ընկալան զնա իւրեանց ՚ի թագաւոր. եւ յետ մեկնելոյ անտի Վիտեղիոսի` ածին զտարադատ ՚ի Տիսբոն. եւ անդ երեւելի հանդիսիւ թագաւորեցուցին զնա:
       Այլ քանզի վասն իրիք պատճառի` զորմէ երկար գրէ Տակտիոս զ. 43. անկաւ երկպառա կութիւն ՚ի մէջ նախարարաց , միաբանեալ ոմանց ՚ի նոցանէ ընդդէմ Տարադատայ` յետ սակաւուց կոչեցին անդրէն զԱրտաշէս` գալ եւ թագաւորեալ. եւ ՚ի յարձակիլ նորա յանկարծակի օգնականութեամբ սկիւթացւոց` ստիպեցաւ Տարադատ փախչիլ յերկիրն ասորւոց առ հռովմայեցիս. եւ եկել Արտաշեսի` միւսանգամ հաստատեցաւ յաթոռն:
       Եւ ՚ի յաջորդ ամի ՚ի նստիլ Կայիոսի կայսեր Կալիգուղայ` Արտաշէս եդ ուխտ հաշտութեան ընդ նմա, ըստ գրելոյ Շուետոնի, գլ. 14. եւ Դիովնի, գիրք. ծթ: Եւ որպէս գրէ Յովսեպոս. նախն. ժը . 4. յաւել առաքել առ կայսրն զորդի իւր զԴարեհ ՚ի պատանդ` հանդերձ բազում ընծայիւք. ընդ որս եւ զայր մի վիթխարի հսկայ հինգ կանգնեան հասակաւ յազգէ հրէից Եղիազար անուն. որ թուի լինել ՚ի Բագրատունեաց:
       Իսկ Կայիոս կայսր կասկած առեալ ապստամ բութեան զՄիհրդատայ վրացւոց` որ թագաւորէր ՚ի վերին Հայս, խաբանօք կոչեաց զնա առ ինքն. եւ արգել յամրոցի միում ՚ի դիպահոջ. ըստ որում յիշէ Սենեքա փիլիսոփայն` ժամանակակից եւ ականատես գոլով, ՚ի գիրս անդորրութեան. գլ. 11. երես. 262. զնոյն աւանդեն եւ Տակտիոս. տարեգր. ժա. 8. եւ Դիովն. գիրք. կ: Այլ իբրեւ նստաւ կայսր Կղոդիոս, աղերս մատուցեալ Միհրդատայ առ նա` արդարացոյց զանձն առաջի նորա եւ արձակեալ ՚ի նմանէ` դարձաւ յարեւելս. բայց ոչ կարաց առ ժամայն մտանել ՚ի Վերին Հայս. զի ՚ի հեռանալ նորա յաշխարհէ անտի` պարսիկք վերստին տիրեցին այնմ:
       դ. Յետ ամաց ինչ Խուտարզ ոմն, զոր Յովսեպոս. նախն . ի. 3. համարի որդի Արտաշեսի արքային պարսից, եւ Տակիտոս լինել եղբայր նորա, սպան զԱրտաշէս, եւ բռնացաւ թագաւորել. եւ զի կայր նորա եղբայր մի Ուվարտ անուն, զոր ոմանք Վարդան կոչեն, երկոքին նոքա յարեան ՚ի կռիւ ընդդէմ իրերաց: Եւ մինչդեռ նոքա յայն շփոթ զբաղեալ էին, Փարսման արքայ վրաց վերստին կամելով հաստատել զՄիհրդատ զեղբայր իւր ՚ի թագաւորութեան Վերին Հայոց, ազդ արար Կղոդեայ կայսեր. եւ նա հրաման առաքեաց առ զօրս հռովմայեցւոց` ձեռնտու լինել Միհրդատայ:
       Ապա առեալ Միհրդատայ ընդ իւր զվիրս եւ զհռովմայեցիս` դիմեաց յաշխարհն յայն Վերին Հայոց. եւ բռնացաւ ՚ի վերայ բազում տեղեաց. եւ թէպէտ զառաջինն զդէմ կալաւ նմա վստահութեամբ Դեմնաղտ նախարար հայոց, բայց իբրեւ վանեցաւ նա յերեսաց Միհրդատայ, այնուհետեւ այլք եւս դիւրաւ նուաճեցան առանց դիմադարձութեան:
       Այլ Կոտիշ ոմն` որ էր կողմանց Փոքուն Հայոց, յանկոյց յինքն զբազումս ՚ի նախարարաց հայոց. եւ ջանացաւ խափան լինել Միհրդատայ. բայց քանզի նա ինքն Կոտիշ ընդ իշխանութեամբ կայսեր էր, եհաս առ նա հրաման մի ' առնել ինչ ընդդէմ Միհրդատայ. եւ այնպէս վերստին թագաւորեաց Միհրդատ ՚ի վերին Հայս:
       ե. Իսկ Խուտարզ եւ Ուվարտ` որք կռուէին վասն թագաւորութեանն պարսից, հուսկ յետոյ եկին ՚ի հաշտութիւն. Խուտարզ մեկնեցաւ ՚ի կողմանս աշխարհին Վրկանայ. եւ Ուվարտ նստաւ թագաւոր. որ եւ խրոխտայր յինքն կորզել զբովանդակ Հայաստան` թէ ' զՎարինն եւ թէ զՍտորինն. բայց ոչ վստահէր:
       Էր ՚ի սմին ժամանակի թագաւորեալ ՚ի վերայ Եդիաբենացւոց` այսինքն վերին մասին Ասորեստանեայց, Իզադ ոմն որդի Մոնովազայ: Զսա ըստ գրելոյ Յովսեպոսի. նախն. 3. սկսաւ հրապուրել Ուվարտ միաբանիլ ընդ ինքեան, եւ տալ պատերազմ ընդ հռովմայեցիս. որպզի մարթասցի տիրել Հայաստանի. եւ խրատել զնա Իզադայ` մի ' զինիլ ընդդէմ այնպիսի հզօրաց, ՚ի կռիւ գրգռեցաւ Ուվարտ ընդդէմ նորին Իզադայ. այլ ՚ի վերայ հասեալ մահուն` ընդունայն եղեն խորհուրդք նորա քանզի յայն աւուրսն սպանաւ նա յիւրոցն ՚ի ժամ որսոյ. եւ Խուտարզ եղբայր նորա տիրեաց թագաւորութեանն պարսից:
       Այլ քանզի սա անողորմ գտաւ առ իւրսն, եւ անառակ ՚ի վարս, ՚ի ծածուկ դեսպան առաքեցին պարսիկք առ կայսրն Կղոդիոս` ըստ գրելոյ Տակտիոս. ժբ. 10. եւ խնդրեցին իւրեանց թագաւոր զմանուկն Մեհրատ զորդի Վոնոնի, որ ՚ի պատանդի կայր ՚ի Հռովմ: Եւ կայսրն հաւանեալ ընդ այն` յանձն արար Կեսսիոսի վերակացուի ասորւոց տանիլ զմանուկն մինչեւ յափն Եփրատայ, եւ անտի առաքեալ զնա զօրօք հռովմայեցւոց ՚ի Տիսբոն քաղաք. եւ նորա բերեալ զնա ՚ի քաղաքն զԱկամայ ` որ էր ՚ի վերայ գետոյն, կոչեաց առ ինքն զերեւելիսն պարսից: Եւ ՚ի գալ նոցա անդր` եկն եւ մեծ թագաւորն հայոց Սանատրուկ. եւ առեալ տարաւ զմեհրատ յԵդեսիա. եւ արար նմա ընդունելութիւն զբազում աւուրս, եւ յուղարկեաց փառօք:
       Եւ ապա իբրեւ էանց Մեհրատ յայնկոյս Տիգրիս գետոյ, եւ գրգռեցաւ պատերազմ ՚ի մէջ նորա եւ Խուտարզայ, տկարացաւ կողմն Մեհրատայ. եւ թէպէտ Կարէն նախարար` որ էր ՚ի կողմն նորա, արար քաջութիւնս ինչ, բայց հուկս յետոյ ՚ի պարտութիւն մատնեցաւ եւ նա. եւ Մեհրատ կալեալ եղեւ նենգութեամբ Պառակայ ուրումն, եւ կապեցաւ եւ տուաւ ՚ի ձեռս Խուտարզայ: Յայնժամ Խուտարզ` ըստ գրելոյ Տակտիոսի. ժբ. 14. յանդիմանեալ անարգեաց զնա իբրեւ զոչ մերձաւոր իւր , եւ ոչ յազգէ Արշակայ (Պարթեւի ), այլ` օտարածին եւ հռովմայեցի. եւ հատեալ զականջս նորա` հրամայեաց թողուլ կենդանի, (եւ այս ասէ ) իբր առ ՚ի ցոյց գթու թեան իւրոյ, եւ ՚ի նախատինս մեր, այսինքն հռովմայեցւոց: Յետ այսորիկ մեռաւ Խուտարզ հիւանդութեամբ. եւ հրաւիրեաց ՚ի թագաւորութիւն Վոնոն, որ յայնժամ իշխէր մարաց. եւ սա իբրեւ զկնի սակաւուց մեռաւ, թագաւորեաց որդի Արտաշեսի Դարեհ. զոր այլ պատմիչք, եւս եւ Յովսեպոս. նախն. ի. 3. Վողոգէս կոչեն` կամ Վաղեգոս, եւ համարին լինել եղբայր Խուտարզայ. այլ մեք յընթացս պատմութեան դնեմք ըստ Խորենացւոյն Դարեհ, եւ ուրեք ուրեք Դարեհ Վողոգէս: