Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Ա.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Ջանք վաստակոց մեծի րաբունապետին հայոց երանելւոյն Մեսրոպայ, զորմէ գրեցաք վերագոյնդ, ամիւ նպաստամատոյց լեալ սրբոյ մեծին Սահակայ` բերկրեցուցանէր զսիրտ նորա եւ զսիրտ համօրէն ազգին: Եւ երկոքին ՚ի միասին ՚ի միմեանց զօրացեալ` անդադար զհետ լինէին փութոյ հնարից` ծաղկեցուցանել զեկեղեցի Հայաստանեայց` ազգի ազգի բարեկարգութեամբք: Այլ առաւելագոյն փոյթ երանելեացն ՚ի ժամանակի անդ աթոռակալութեան Շմուէլի` եղեւ արթուն զգուշութեամբ հսկել ՚ի վերայ հօտին եւ ՚ի վերայ աթոռոյ սրբոյն Գրիգորի, զի մի ' արատեսցի պաշտօն հայրապետական իշխա նութեան ՚ի բռնակալութենէ նորին. որ զանուն կաթողիկոսութեան ունելով, եւ իշխանական ճոխութեամբ վարելով խոչընդոտն էր լեալ սրբոյն Սահակայ. նաեւ ազգաւ ասորի գոլով` ձեռնտու լինէր ասորւոց ոմանց, որք ընկալեալ էին զաղանդն Նեստորին: Մինչեւ ոմանք ՚ի նոցանէ սկսան սերմանել ՚ի լսելիս բազմաց զմոլոր ութիւն նեստորականաց, որ յայն աւուրսն սկսեալ էր վերստին արծարծիլ:
       Քանզի յետ սուրբ ժողովոյն Եփեսոսի` յորժամ կայսերական հրովարտակաւ պատուէր եդաւ ՚ի վերայ ամենեցուն ՚ի հուր այրել զգրուածս Նեստորի, եւ պատիժ սպառնացաւ որոց պահեն կամ ընթեռնուն զայնս, տեսեալ նեստորականաց` թէ իսպառ բնաջինջ լինի աղանդ իւրեանց, յայլ իմն հնարս ձեռին արկին. սկսան յածեցուցանել այսր անդր զգիրս Թէոդորոսի Մոպսուեստացւոյ կամ Մամեստացւոց վարդապետին Նեստորի, եւ Դիոդորի Տարսոնացւոյ վարդապետին Թէոդորոսի . եւ ջատագովէին, թէ ուղիղ են բանք նոցա եւ համաձայն սուրբ հարց. որով եւ զՆեստոր կամէին արդարացուցանել, իբր թէ` եւ նա ոչինչ օտար ՚ի նոցունց խորհէր:
       Եւ առ ՚ի տարածել զայս կարծիս յարեւելեան ազգս` թարգմանեցին զգիրս Թէոդորոսի եւ Դիոդորի ՚ի յունականէն ՚ի լեզու ասորւոց, հայոց եւ պարսից: Որում իբրեւ իրազեկ եղեն Ակակ եպիսկոպոս Մելտինոյ, եւ Իրաբոս եպիսկոպոս Եդեսիոյ` որք ընտանի սիրով բարեկամացեալ էին ընդ սրբոյն Մեսրոպայ յաւուրց անտի գիւտի գրոց, վաղվաղակի ազդ արարին ՚ի Հայս առ սուրբն Մեսրոպ եւ առ սուրբն Սահակ` չընդունիլ զայնոսիկ գրեանս զնորոգ թարգմանեալս յաղանդաւորաց:
       բ. Յայնժամ մեծն Սահակ զգուշութեամբ քննեալ զիրսն` հրաման ետ միւսանգամ ժողով մեծ գումարել յԱշտիշատ Տարոնոյ` յեպիսկոպոսաց, յերիցանց եւ ՚ի վանականաց աշխարհին Հայոց. ուր ՚ի մէջ բերեալ զգիրսն Թէոդորոսի, եւ գտեալ զայն ընդդէմ վարդապետութեան սրբոց հարց եւ համաձայն մտաց Նեստորի, եւ ըստ ասելոյ երանելւոյ Կորեանն` սուտապատումս եւ ընդունայնախօս աւանդութիւնս, միաբան նզովս ՚ի վերայ եդին եւ հերքեցին ՚ի բաց. եւ կամ որպէս ասէ նա ինքն Կորիւն, ՚ի միջոյ ՚ի բաց բարձեալ` աշխարհահալած արտաքոյ իւրեանց մերժեցին. զի մի ' ՚ի լուսաւոր վարդապետութիւնն ծուխ ինչ սատանայական յարեսցի:
       Եւ ապա ՚ի ժողովի անդ նա ինքն երանելին Սահակ սքանչելի վարդապետութեամբ խօսեցաւ ճառս ՚ի վերայ խորհրդոյ մարդեղու թեան բանին, յայտ արարեալ` թէ միածին որդին աստուծոյ էառ զբնութիւնս մեր յանարատ կուսէն, եւ եղեւ մարդ կատարեալ եւ որդի մարդոյ, անբաժանելի եւ անշփոթ միաւորութեամբ միաւորեալ աստուածային եւ մարդկային բնութեանց յանձնաւոր ութիւն բանին. ըստ որում յիշատակէ զայս Վահան եպիսկոպոս Նիկիոյ ՚ի ժողովն Շիրակվանու` հանեալ (որպէս երեւի ) ՚ի գրոց Յովհաննու Իմաստասիրի հայոց հայրապետի. յասելն յերես. ձեռագր. 172. Սուրբն Սահակ ասաց ՚ի ճառին` որ յԱշտիշատն խօսեցաւ. մեք խոստովանիմք զՔրիստոս յերկուց բնութեանց մի առանձնաւորութիւն եւ մի դէմ եւ մի Քրիստոս:
       Զկնի այսորիկ խորհուրդ արարեալ երանելւոյն Սահակայ եւ համօրէն ժողովելոցն` գրեցին թուղթ ուղիղ դաւանութեան ընդդէմ գրոցն Թէոդորոսի Մոպսուեստացւոյ առ սուրբն Պրոկղ, որ նորոգ նստել էր պատրիարգ Կոստանդինուպօլսոյ. եւ խնդրէին ՚ի նմանէ զհաւանութիւն. յղեցին առ նա միանգամայն եւ զմոլար բանս ինչ գրոց նորին Թէոդորոսի, յորս նա ինքն Թէոդորոս նենգուպատիր բանիւք յերկուս որդիս տրոհէր զՔրիստոս. յայտ արարին եւս, թէ մեք հերքեցաք զբանս դորա ՚ի բաց` հանդերձ աղանդաւորօքն, որք բերին զգիրք դորին յաշխարհս մեր: Եւ զայս թուղթ առաքեցին ՚ի ձեռն երանելւոյն Ղեւոնդի երիցու, եւ աշակարտակցի նորուն Աբրահամու, որ ՚ի գիրս յունաց եւ լատինացւոց` յոմանս Աբերիոս կոչի, եւ յոմանս Աբէլ:
       գ. Ընթերցեալ Պրոկղի զթուղթն հայոց, ընդ նմին եւ զբանս դրուածոցն Թէոդորոսի, հաւանեցաւ յոյժ ընդ ուղիղ վարդապետութիւն թղթոյն, եւ մերժեաց զբանս Թէոդորոսի. յաւել ապա եւ ինքն համաձայնութեամբ եպիսկոպոսաց իւրոց գրել տումար կամ նամակ ուղիղ դաւա նութեան առ Հայս ընդարձակ բանիւք, յորում մերժէր միանգամայն եւ զմոլորութիւնս Թէոդորոսի. թէպէտ եւ զանուն նորա ոչ յիշէր: Օրինակ այսր թղթոյ կայ մինչեւ ցայսօր յունարէն, որ եւ թարգմանեալ է ՚ի լատին, ՚ի մատեանս ժողովոց. ՚ի հատորն. ե. յերես. 422. մինչեւ ՚ի 438. եւ սկսանի այսպէս. Աստուածասիրացդ եւ առաքինեաց` եպիսկոպոսաց եւ երիցանց եւ վանահարց` որ ընդ համօրէն աշխարհն Հայաստանեայց` ուղղափառ սուրբ եկեղեցւոյդ , Պրոկղոս` ՚ի տէր խնդալ: Ոչ սակաւ տխր ութեամբ խռովեցոյց զոգիս եւ զխորհուրդս մեր լուր` նոր եւ պատիր որոմանց, զորս ՚ի մօտոյ կամեցաւ սարմանել նենգ ութեամբ յաշխարհիդ ձերում թշնամին հասարակաց. եւ այլն` որ ՚ի կարգի:
       Ուր եւ ճոխ վարդապետութեամբ հաստատէ Պրոկղ, թէ մի եւ նոյն միածին որդին աստուծոյ էառ զմարդկայինս բն ութիւն ՚ի սրբոյ Աստուածածնէ, ոչ փոփոխելով աստուածային բնու թեան ՚ի մարդկութիւն, եւ ոչ մարդկայնոյն յաստուածութիւն, այլ` անփոփոխելի եւ անբաժանելի միաւոր ութեամբ մարդ եղեալ` կրեաց զամենայն կիրս բաց ՚ի մեղաց. ո'չ երկու որդի, այլ` միածին եւ մի որդի:
       Եւ ՚ի վախճան նամակին ասէ. Զայսոսիկ կարգեցաք առ սէրդ ձեր, շարժեալ ՚ի թղթոյ ձերմէ` զոր առ մեզ յղեցիք, եւ յայտ արարիք` թէ ոմանք ՚ի ժանտաբեր եւ ՚ի յաղճատաբան մարդկանէ դիմեալ են յաշխարհ ձեր, գուն գործելով թիւր գրուածովք մոլարանուն գիտու թեան յեղաշրջել զպարզ եւ զյստակ տես ութիւն ուղիղ հաւատոյ: Այլ ես վերստին ազդ առնեմ ձեզ բանիւք երանելւոյն Պօղոսի. զգո'յշ լերուք, մի ' ոք իցէ` որ զձեզ կողոպտիցէ ճարտարամտ ութեամբ եւ սնոտի խաբէութեամբ, որ ըստ ստապատիր մարդկան աւանդութեան` եւ ոչ ըստ Քրիստոսսի. զի հիմն այլ` ճշմարիտ հաւատոյ ոչ ոք կարէ դնել քան զեդեալն` որ է յաշխարհս Քրիստոս: Եւ արդ` կաէ'ք ՚ի մի շունչ եւ ՚ի մի հոգի` միաբան ճգնեալք ՚ի հաւատս աւետարանին, եւ մի ' իւիք զանգիտիցէք ՚ի հակառակորդաց. այլ` պահեցէ'ք զաւանդութիւնս, զորս ընկալայք ՚ի սուրբ եւ յերանելի հարց` որ ՚ի Նիկիա սահմանեցին ուղիղ հաւատս, եւ ՚ի սուրբ եւ յերջանիկ արանց` ՚ի Բարսղէ, ՚ի Գրիգորէ, եւ յայլոց միաձայնելոց ընդ նոսին, որոց անուանք են ՚ի դպրութեան կենաց: Զամենայն եղբայրութիւն` որ ընդ ձեզ, ես եւ որ ընդ իսն են ` ողջունեմք:
       Զայս նամակ գրեալ Պրոկղի պատրիարգի` առաքեաց ՚ի Հայս ՚ի ձեռն նոյն հրեշտակաց` Ղեւոնդեայ եւ Աբրահամու: Եւ սուրբն Սահակ հանդերձ եպիսկոպոսօք իւրովք հաւանեալ ընկալաւ զամենայն բանս Պրոկղի:
       դ. Յղեաց սուրբն Պրոկղ զպատճէն նամակին եւ առ Յովհաննէս պատրիարգ Անտիոքայ. եւ աղաչեաց զնա ստորագրել այնմ հանդերձ եպիսկոպոսօք իւրովք առ ՚ի պահելոյ զմիաբան ութիւն հաւատոյ: Եւ Յովհաննու ընթերցեալ զնամակն , հաճեցաւ ընդ այն. եւ կատարեալ զխնդիր նորա իւրայովքն հանդերձ, յղեաց անդրէն զնամակն առ Պրոկղ:
       Իմացեալ զայս մի ոմն ՚ի սարկաւագաց հայոց, որում անուն էր Բարսեղ, յերկբայս անկաւ ՚ի վերայ Յովհաննու. իբր թէ նա կա'մ ստ ութեամբ ստորագրեալ է նամակին Պրոկղի, եւ կամ չէ ' իմացեալ` թէ այն է ընդդէմ Թէոդորոսի. ապա թէ ոչ ասէ` ո'չ ստորագրէր այնմ. որով հետէ ոգւով չափ պաշտպան էր նա բանից Թէոդորոսի իւրոյ վարդապետին: Այսու խորհրդով մտայոյզ լեալ Բարսղի սարկաւագի` հնարիւք իմն ՚ի ձեռս եբեր յաշխարհէն Հայոց զպատճէն նամակին Պրոկղի. եւ յաւել ՚ի նոյն ինչ ինչ ընդդէմ Թէոդորոսի. եւ առեալ զայն` գնաց առ սուրբն Կիւրեղ պատրիարգ Աղեքսանդրու. եւ ծանոյց նմա զամենայն, այսինքն թէ զիա'րդ հերքեցին հայք զգիրս Թէոդորոսի Մոպսուեստացւոյ, եւ գրեցին առ Պրոկղ հաւանիլ այնմ. եւ թէ զիա'րդ Պրոկղ ըստ մտաց նոցա գրեաց առ նոսա նամակ հաստատու թեան ուղիղ հաւատոյ ընդդէմ հետեւողաց մոլորութեան Թէոդորոսի. զայս ասացեալ ` եցոյց նմա եւ զնամակն. այլ սակայն գիտասջի'ր ասէ. զի Յովհաննէս յայլ միտս ստորագրեալ է այնմ: Եւ զի նա ինքն սուրբն Կիւրեղ եւս գրեալ էր բանս ինչ ընդդէմ գրոցն Թէոդորոսի, առեալ զայն Բարսղի սարկաւագի` եբեր առ Պրոկղ: Եւ ինքն սկսաւ խօսիլ աստ եւ անդ, եւ ասել, թէ որպէս մերժեցին հայք զգիրս Թէոդորոսի, նոյնպէս պարտ է եւ այլոց մերժել զայն յանուն նորին Թէոդորոսի, եւ ոչ լոկ առանց անուան:
       Եւ ՚ի տարածիլ այսր համբաւոյ` ծագեցաւ երկպառա կութիւն ՚ի մէջ բազմաց, յասել ոմանց, թէ պարտ է յանուանէ նզովել եւ հերքել զգիրս Թէոդորոսի. եւ կիսոց` թէ ոչ, այլ` հերքել միայն զմոլորութիւն նորա` առանց տալոյ զանունն. եւ այլոց` թէ բնաւ չէ ' արժան արատ ինչ տալ նմա: Իսկ սուրբն Պրոկղ մնայր տեսանել, թէ զի'նչ ունիցի առնել յայսմ Յովհան Անտիոքացին: Եւ ՚ի տեւել այսր շփոթութեան` ոմանք ՚ի միայնակեցան աշխարհին Հայոց տեսեալ` թէ յոյնք իբր յերկբայս կան, առին ՚ի ձեռս զմոլար գրուածս Թէոդորոսի. եւ իջել յերկիրն Ասորւոց` գնացին ՚ի Կոստանդինուպօլիս. եւ յամենայն տեղիս ուր եւ հասին ոտք նոցա, նոյնպէս եւ ՚ի վանորայս` բողոք բարձեալ ցուցանէին եւ պնդէին, թէ արժան է դատապարտել զգրուածն զայն, ընդ նմին եւ զհեղինակ նորին յանուանէ` իբրեւ զառաջնորդ աղանդոյն Նեստորի:
       ե. Իբրեւ լուաւ զայս Յովհան Անտիոքացի, ՚ի նախանձ բարկու թեան շարժեցաւ. եւ վաղվաղակի ժողովեալ զեպիսկոպոսունս իւր, եւ հաւանեցուցեալ զնոսա` գրեաց երիս թուղթս. զմին առ կայսրն Թէոդոս Փոքր, եւ զմիւսն առ Պրոկղ, եւ զերրորդն՝ առ սուրբն Կիւրեղ. յորս բազմադիմի գով ութեամբ բարձրացուցանէր զԹէոդորոս Մոպսուեստացին` կոչելով զնա Երանելի, դասելով զնա միանգամայն եւ ՚ի կարգս սուրբ հայրապետաց եկեղեցւոյ. եւ պնդէր` թէ ՚ի գրուածս նորա չիք ինչ բան մոլորական, եւ կամ համաձայն մտաց Նեստորի. Են ասէ այո ' ինչ ինչ ՚ի գիրս նորա դժուարիմացք, զորս այլազգ քան զոր գրեալն է` կարէ ոք իմանալ, խոստովանիմք եւ մեք բայց այսպիսի խրթն ութիւն ասէ յամ գործս սուրբ հարց գտանի, ՚ի գիրս Աթանասի, Գրիգորի Աստուածաբանի, նաեւ յաւետարանի իսկ. զորս անիմաստք կամակորեն: Եւ յաւէլ ամբաստան լինել զմիայնակեցացն հայոց, թէ նոքա սնոտի քնն ութեամբ եպերեն զբանս Թէոդորոսի, եւ դատարկաշրջիկ լեալ` յերկրէ յերկիր յածին եւ վրդովեն զլսելիս պարզամտաց:
       Գրեաց պատասխանի սուրբն Պրոկղ առ Յովհաննէս, եւ ասէ. եւս ՚ի գրուածս Թէոդորոսի` զոր մատուցին ինձ հայք, ոչ տեսի ուղիղ նրբ ութիւն բարեպաշտութեան. վասնորոյ եւ հերքեցի ՚ի բացեւ չեղեւ ինձ փոյթ վասն անձին Թէոդորոսի թէ ինքն յինչ միտս իցէ խոսեցեալ զայնոսիկ, ուստի եւ ոչ զանուն նորին յիշատակեցի ՚ի նամակի: Իսկ կայսրն Թէոդորոս գրեաց առ Յովհաննէս, թէ դու հանդարտ լեր, եւ զգուշութեամբ լռեցո ' զայլս չխօսիլ ինչ ՚ի վերայ Թէոդորոսի եւ այլոց, որք բարի անուամբ վախճանեալ իցեն: Այլ սուրբն Կիւրեղ պատասխանի գրեալ առ նոյն Յովհաննէս` մեղադիր եղեւ նմա վասն գովելոյ նորա զԹէոդորոս եւ զգիրս նորա, ընդ նմին եւ զգիրս Դիոդորի Տարսոնացւոց, եւ վասն համեմատելոյ զնոսա սրբոց հարց ուր եւ յետ առաջի դնելոյ ՚ի թղթի անդ զուղիղ վարդապետութիւն ՚ի վերայ մարդեղու թեան միածնի բանին հօր յաւելու, թէ զսոյն զայս եւ ՚ի նամակին որ առ Հայս` գեղեցիկ ճառելով զբան ճշմարտութեան` բացայայտ քարոզեաց սուրբ եւ առաքինասէր եղբայրն մեր եւ եպիսկոպոսակից Պրոկղոս… այլ զդժպատեհ կարծիս զԴիոդորին իմա եւ զԹէոդորոսին եւ զայլոց ոմանց (զոր` զի մի ինչ ծանրագոյնս ասացից` բաւական էր չգովել, որովհետեւ փքացեալ մտօք բերին ընդդէմ փառացն Քրիստոսի ), մի ոք աղաչեմ ընծայեսցէ սուրբ եւ ուղղափառ հարց մերոց, Աթանասի ասեմ, Բարսղի, Գրիգորի, Թէոփիլոսի, եւ այլոց:
       Զայս այսպէս գրեալ սրբոյն Կիւրղի առ Յովհան Անտիոքացի ապա հնարիւք իմն հանդարտեցոյց զնա: Այլ սակայն նեստորականք, որք գիտէին` թէ յանկանիլ յերկիր բանից եւ անուան Թէոդորոսի Մոպսուեստացւոյ` իսպառ ջաղխի գլուխ աղանդոյ իւրեանց, յօրինեցին ստ ութեամբ թուղթ մի իբրեւ ՚ի դիմաց Կիւրղի գրեալ առ Յովհաննէս. յորում երեւեցուցանէին մեծապէս գովել Կիւրղի զԹէոդորոս, ընդ նմին եւ զՅովհաննէս վասն ընդդէմ դառնալոյ նորա ոսոխաց Թէոդորոսի: Եւ զի զկնի սակաւուց վախճանեցաւ սուրբն Կիւրեղ, այս սուտ համբաւ մնաց ոչ սակաւ ժամանակ ՚ի մէջ յունաց եւ ասորւոց, եւ ուրեք ուրեք ընդունելի եղեւ Թէոդորոս. եւ ՚ի բազում տեղիս եւս անկաւ խոյզ եւ խնդիր ՚ի վերայ նորա մինչեւ ՚ի ժամանակս հինգերորդ ժողովոյն` որ է երկրորդ ժողով Կոստանդինուպօլսոյ. յորում նախ ցուցաւ յայտնապ. թէ այն թուղթ` որ ասի Կիւրղի, կարգեալ ՚ի գովութիւն Թէոդորոսի, ոչ է հարազատ գրուած Կիւրղի. եւ ապա դատապարտեցաւ գիրքն Թէոդորոսի եւ նա ինքն Թէոդորոս. ընդ որս եւ գիրք Թէոդորետոսի եւ Իբասայ. յորմէ շարժեցաւ այլ իմն աղմուկ մեծ յարեւմտեայս, որ եւ ժամանակաց հազիւ ուրեմն դադարեցաւ:
       Իսկ հայք` որք իրաւամբ հերքեալ էին միանգամ զգիրս Թէոդորոսի եւ գանձն նորա ՚ի ձեռն երանելի հարց մերոց սուրբն Սահակայ եւ Մեսրոպայ, հանապազ ՚ի նմին կացին հաստատուն . եւ քանիցս անգամ լսէին, թէ ոմանք ՚ի յունաց կամ յասորւոց հաւան են ընդ վարդապետութիւնս Թէոդորոսի, միշտ խորշէին յայնպիսեաց: Այս ամենայն զոր ասացաք վասն շփո թութեան նեստորականաց, գրեալ կան ընդարձակ յոյժ հանդերձ բանիւք թղթոց իւրաքանչիւր անձանց վերոյիշատակելոց` յունարէն եւ լատիներէն` ՚ի հաւաքմունս ժողովոց ՚ի պատմութեան սրբոյ ժողովոյն Եփեսոսի. հատոր է. երես. 379. մինչեւ ՚ի 463. եւ 1179. մինչեւ ՚ի 1186. եւս եւ ՚ի գիրս Լիբերատոսի. գլ. ժ. եւ ժա. եւ Փակունդոսի. գիրք. խ. մինչեւ ՚ի ը: Եւ զայսր ամի զծագումն ըստ իմիք ցուցանէ եւ Կորիւն ժամանակակից, եւ Խորենացին. խ. 61. համառօտիւ յիշատակելով: Այլ մեք դարձցուք ՚ի կարգ պատմու թեան մերոյ յաւուրս մեծին Սահակայ: