Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Ա.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Արարչապետն ամենայնի կամելով հաղորդել զբար ութիւն իւր առ արտաքս` արար զերեւելի զայս աշխարհ յոչնչէ ՚ի սկզբան ժամանակաց` յայնմ վայրկենի, յորմէ` համեմատութեամբ ամսաց սկսանի քսանեւերեքերորդ օր հոկտեմբերի: Զառաջինն անդ ՚ի ստեղծման միաձոյլ իմն գոյացաւ աշխարհ, ՚ի կեդրոնի հող, եւ զնովաւ` ջուր, ՚ի վերոյ ջրոյ օդ, եւ ՚ի վեր քան զնա` հուր. եւ ապա երկնային մարմինք, եւ գրկնից երկինք. յորս կացուցեալ հաստչին զլոյս` սահմանեաց օր առաջին. որում համեմատի որ միաշաբաթուն, այն է կիւրակէ:
       Յերկրորդ աւուր զյորդուի ջուրցն որոշեաց ՚ի վերին եւ ՚ի ստորին, ուր վերին ջուրբք ընդ հասարակ կարծեաց իմանաք զջրեղէն գոլորշիս, որք լուծանին յանձրեւ եւ ՚ի ցօղ. եւ եդ ՚ի միջի սոցա զտարածուի օդոյ ՚ի հաստատութիւն:
       Յերրորդ աւուր զատոյց զհողապատ ջուրս. եւ ամփոփեաց ՚ի ծովս. եւ գնացոյց ՚ի գետս. եւ որոշեաց յայլեւայլ ընթացս. եւ երեւեցաւ ցամաքն: Զոր ՚ի նմին աւուր զարդարեաց ամենայն անկոք` հանդերձ իւրեանց պտղովք կամ սերմանեօք. զի նոքիմբք սերեսցին: Յայնմ աւուր արար եւ զդրախտն ՚ի բնա կութիւն առաջին մարդոյ, զօր հանդերձեալ էր ստեղծանել. որոյ վասն պատրաստիւր այս ամենայն: Եւ եղեն ՚ի դրախտի անդ այն ամենայն տունկք, որք գոյացան արտաքոյ նորին. բայց բազմօք այնուագոյն քան զնոսա. եւ ծառ մի ՚ի մէջ նոցա, որոյ պտուղն երկարէր զկեանս. եւս եւ ծառ մի, որ կոչեցաւ ծառ գիտու թեան բարւոյ եւ չարի:
       ՚Ի չորրորդ աւուր արար զաստեղս. մանաւանդ թէ կարգեաց եւ եդ ՚ի նոսա զորոշ շարժմունս եւ զազդուութիւնս` ներգործել ՚ի ստորինս, եւ սահմանել զաւուրս եւ զժամանակս տունեան եւ գիշերոյ, ամսոյ եւ տարւոյ:
       ՚Ի հինգերորդ աւուր գոյացոյց ՚ի տարերցս զթռչունս յօդս զպէսպէսս, եւ զբազմատեսակ ձկունս ՚ի ջուրս:
       ՚Ի վեցորորդ աւուր ստեղ զամ ցամաքային կենդանիս հանդերձ ամենայն զեռնօք: Յայսչափ երեւելի արարածս ոչ էր դեռեւս էակ այնպիսի, որ զբանաւորն մատուցանէր այ պաշտօն` ճանաչելով զնա աղբիւր ամենայն քարեաց, եւ յարելով ՚ի նա իբրեւ յերա նութիւն ցանկալի: Մարդ միայն` որ հանդերձեալ էր գոյաւորիլ, այսմ էր ընդարձակ պաշտաման:
       Ապա ՚ի լրանալ այլոց ամենայնի ՚ի վեցերորդաւուր անդ արար աստուած զմարդն այն է Ադամ, ՚ի պատկեր իւր եւ ՚ի նմա նութիւն լի ամենայն շնորհօք, եւ կատարեալ իմաստութեամբ. եւ եդ զնա ՚ի դրախտին իբրեւ թագաւոր ամենայնի, զոր արար ՚ի վերայ երկրի. եւ էած առաջի նորա զամենայն կենդանիս իբրեւ զսպասաւորս թագաւորութեան նորին. եւ նա իբր իշխան եդ ամենեցուն նոցա անուանս:
       Այլ զի գիտասցէ, թէ չէ ինքնիշխան տէր ամենայնի, այլ` պաշտօնատար իւրում արարչի, հրամայեաց նմա աստուած, զի յամենայն ծառոց` որք ՚ի դրախտի անդ էին. կերիցէ . բայց ՚ի պտղոյ ծառոյն` որ կայր ՚ի միջին տեղւոջ դրախտին, մի ուտիցէ, սպառնացեալ նմա եւ մահ: Եւ ապա ստեղծ օգնական եւ ընկեր նմա զԵւայ ՚ի կողից նորին. որում յայտ արար Ադամ զհրաման արարչին. եւ կամ եթէ յառաջն ստեղծաւ, ած իսկ` ՚ի հրամայեալ Ադամայ` պատուիրեաց զայն եւ նմա: Եւ ապա յաւուրն եօթներորդի դադարեցաւ աստուած ՚ի նորատեսակ գործս գործելոյ. եւ զայն օր օրհնեալ` սահմանեաց յիւր ծառայութիւն :
       բ. Յայսմ արարչագործութեան աստուծոյ ստեղծան եւ հրեշտակք անհամար բազմութեամբ` մի քան զմի սքանչելի. զորոց ասեն ոմանք, թէ յառաջ քան զզգալիս գոյացան. եւ ոմանք` թէ միանգամայն յարար չութեան անդ երկնից. եւ այլք` թէ յերկրորդ աւուր : ՚Ի սոսն առաջին սերովբէն, ընդ նմա եւ այլք բազումք իբր երրորդ մասն նոցա, հպարտացեալ մերժեցան յաստուծոյ. եւ անկեալ յերկնից` անուանեցան դեւք. եւ գլուխ նոցա սատանայ կամ սադայէլ:
       Սա տեսեալ զմարդն այսչափ պատուեալ յարարչէ իւրմէ , եւ եդեալ յանմեղութեան վիճակի, եւ զինքն յանարգուե, վառեցաւ յանհնարին նախանձ ընդդէմ նորա. եւ խորհեցաւ զնա եւս առնել իբրեւ զինքն անարդ: Եւ չհամարձակեալ մերձիլ առ Ադամ սպասեալ եգիտ առանձինն զԵւայ, եւ խօսեցաւ ընդ նմա բերանով օձին: Իսկ Եւայ` որ գիտէր զխորագիտութիւն օձին, փոխանակ զգուշանալոյ ՚ի բանից նորա` ետ տեղի նմա, եւ խաբեցաւ. կերաս յարգելեալ պտղոյն, եւ մեղաւ: Եւ դեռեւս յառաջին պատրանս շփո թութեան պաշարեալ` մատոյց անտի եւ առն իւրում. եւ նա եւս ՚ի հաճել զսէր նորա քան զսէր իւրոյ արարչին կերաւ եւ մեղաւ: Եւ բացան ասք նոցա ներքին. եւ ծանուցեալ զչարն` պատկառեցան. եւ առեալ զտէրս թզենւոյ` ծածկեցին զմեր կութիւն իւրեանց. զրկեցան յերջանիկ թագաւորութէ, եւ անկան ընդ իշխանութեամբ սատանայի. անիծան յաստուծոյ եւ վարեցան ՚ի դրախտէն: Կործանումն մեծ եւ զարհուրելի. որում զհետ եկին այսչափ չարիք եւ մահ:
       Ի՞ւ այնուհետեւ կարէին մխիթարիլ Ադամ եւ եւայ. բայց եթէ այնու եւեթ, որով յայտնեալ եղեւ նոցա` թէ զաւակ նոցին, այսինքն Քրիստոս` հանդերձեալ է առնուլ վրէժ ՚ի սատանայէ, եւ փրկել զնոսա: Յայս ակնունելով Եւայի սպասէր ծնանիլ զզաւակն ազատեցուցիչ. եւ իբրեւ ծնաւ զորդի մի, կոչեաց զնա` ըստ եբրայականին Կային կամ Կայէն, որ նշանակէ ստացուած. ստացայ ասէ մարդ աստուծով. համարելով` թէ նա իցէ լինելոց ազատիչն: Այլ ձայնս այս կային, կամ յաւէտ ըստ Յովսէպոսի ՚ի գիրս նախնեաց. ա. 2. կայիս , ՚ի մեր լեզու մեկնաբանեալ ցուցանէ կայ յիս, կամ կայ իմ. որ յայտ առնէ ստացուած ինչ:
       Եւ իբրեւ ծնաւ երկրորդ որդի, կոչեաց զնա Հաբէլ. այսինքն ունայնութիւն. կամելով ցուցանել զունայ նութիւն յուսոյ իւրոյ, զոր ունէր զԿայենէ . կամ ըստ Յովսեպոսի` Ապէլ եւ կամ Աբէղ. որ թարգմանի սուգ կամ ողբ. եւ ըստ հայկական տառադարձութեան ` աւաղ:
       Եւ ապա ծնաւ զայլ եւս ուստերս եւ զդստերս. զորոց զանուանս սուրբ գիրք ոչ յիշեն, բայց եթէ զմիոյն : Կային եղեւ հողագործ. իսկ Հաբէլ խաշնարած: Երկոքին եւս ծանեան զաստուած զարարիչ իւրեանց. եւ ուսան յԱդամայ պաշտօն մատուցանել նմա: Մատոյց Հաբէլ պատարագ հպատակ ութեամբ հոգւոյ. եւ աստուած ընկալաւ զայն հրով յերկնից: Մատոյց եւ կային . այլ ոչ հաճեցաւ ընդ նա աաստուած, զի չէր ուղղութեամբ սրտի. որոյ վասն նախանձեալ նորա` զՀաբէլ. եւ անիծաւ յայ. եւ շրջէր երերեալ եւ տատանեալ ՚ի չարիս:
       գ. Յետ մահուն Հաբելի ծնաւ Ադամ զՍէթ` ՚ի հարիւր երեսներորդ ամի կենաց իւրոց. եւ կամ յերկերիւր երեսներորդ ամի` ըստ թարգմանու թեան եօթանասնից. յորում ժամանակի սկսան բազմանալ մարդիկ ՚ի վերայ երկրի. մինչեւ շինել Կայենի զքաղաքն Ենոք յանուն անդրանիկին իւրոյ Ենոքայ. յորմէ ծնաւ Գայերիդադ . եւ ՚ի նմանէ Մայիէլ. եւ ինմանէ Մաթուսալայ. եւ ՚ի նմանէ Զամէք: Այս Զամէք եղեւ առաջին, որ էառ զերկուս կանայս` օրինակ չար լեալ այլոց. եւ ըստ կարծեաց ոմանց` սա սպան զհաւ իւր զԿային: Եղեն սորա ուստերք բազումք. Յովբէլ. Յոբաղ. Թոբէլ. եւ այլք. եւ դստերք, Նոեմա, եւ այլք: Յովբէլ եւ ծնունդք նորա եցեն խաշնարացք եւ վրանաբնակք: Յոբաղ եգտի եւ զերգս եւ զքնարս: Թոբէլ եգիտ զարհեստ դարբնութեան: Նոեմա եգիտ ըստ աւանդելոյ ոմանց զարհեստ ոստայնանկութեան կտաւոյ եւ ասուի:
       Իսկ Սէթ ծնաւ զենովս, եւ զայլ բազում որդիս. յորս առաւելքան զայլս ենովս եղեւ կրօնասէր. եւ յայտնեցաւ ծառայ բարձելոյ ՚ի մէջ ամպարշտաց. որոց թիւ յաճախեալ որ քան զօր բազմանայր: Եւ ծնաւ Ենովս զԿայնան, եւ զայլ որդիս. Եւ Կայնան ծնաւ զՄաղաղայէլ, եւ զայլ բազումս: Եւ Մաղաղայէլ ծնաւ զՅարեդ, եւ զայլս: Եւ յԱրեդ ծնաւ զԵնովք, եւ զայլս: Եւ ենովք ծնաւ զՄաթուսաղայ: ՚Ի սոցա ժամանակս` ըստ աւանդելոյ բազումց` սկսեալ էր կռապաշտութիւն, եւ սերունդք Կայենի աղաւաղեալ էին զճանապարհս իւրեանց. այլ Սեթայն ընդ մեծի մասին կային յաստուածապաշտութեան:
       Իսկ նախաստեղծ Ադամ յետ ապրելոյ ամս ինն հարիւր եւ երեսուն` ՚ի ցաւս եւ ՚ի վաստակս ապաշխարութեան մեռաւ խաղաղութեամբ, թողեալ գրեթէ զանհամար բազմ ութիւն մարդկան սերեալ ՚ի ծննդոց իւրոց: Եւ յետ մահու նորա եօթներորդն ՚ի նմանէ Ենովք ՚ի հասակի երեք հարիւր վաթսուն եւ հինգ ամաց փոխեցաւ կենդանւոյն, այլ թէ զիարդ եւ ուր, ստոյգն ո'չ է յայտ. որպէս ասէ Ոսկեբերան եւ Թէոդորետոս: Իսկ որդի Ենովքայ Մաթուսաղայ ծնաւ զԶամեք, եւ զայլս: Եւ Զամեք ծնաւ զՆոյ, եւ զայլ որդիս: Եւ յաւուրս որ առաւել բազմացեալ էին յաշխարհի մարդիկ. եւ ապականեալ էին ՚ի գնացս իւրեանց. մանաւանդ որդիքն Կայենի, զորս սուրբ գիրն որդիս մարդկան անուանէ` վասն որոշելոյ յորդւոյն Սեթայ եւ Ենովսայ, զորս անուանէ որդիս աստուծոյ:
       ՚Ի սոցանէ եւս բազումք յետ մահուն Ադամայ անկարգացան եւ զեղխեցան ՚ի չարիս. եւ տեսեալ զդստերս ծննդոցն Կայենի` խառնակեցան ընդ նոսա, եւ ծնան զբազումս. յորոց ոմանք` մանաւանդ թէ բազումք գտան հսկայք` արք վիթխարիք, որք եղեն անուանիք ՚ի հին պատմութիւնս հեթանոսաց եւ յաւանդութիւնս եգիպտացւոց. բայց յաւէտ վասն ապիրատութեան եւ ամբարտաւանութեան` քան վասն հասակի եւ արութենի. որովք եւ ետուն առիթ բազմաց գրել բազում առասպելս զնոցանէ` ոչ միայն զառաջնոց, այլեւ զյետնոց` որք եղեն ՚ի ժամանակս աշտարակաշինութեան. յասել նոցա, թէ այս հսկայք մարտեան ընդ Դիոսի` կամ ընդ Զեւսայ. եւ կամեցան ելանել յերկինս իբր սանդղովք, կուտեալ լերինս ՚ի վերայ լերանց. եւ ընկենուլ զնա յաթոռոյ, եւ այլ եւս բանք առասպելաց:
       դ. ՚Ի յաճախել չարութեան եւ անօրէնութեան որդւոց մարդկան` կամեցաւ արարիչն ջնջել զնոսա յերեսաց երկրի. եւ վասն մեղաց նոցա զամենայն շնչաւոր կենդանի ընդ նա: Եւ քանզի Նոյ միայն ՚ի ծննդոցն Սեթայ արդար առաջի Աստուծոյ, զնա հաճեցաւ ապրեցուցանել: Իսկ վասն այլոց ետ ժամանակ ապաշխարութեան ամս հարիւր եւ քսան, սպառնացեալ նոցա յետ այնորիկ կորուսանել զնոսա հեղեղօք ջուրց. յոյր սակս հրամայեաց Նոյի շինեալ տապան մի մեծի իբրեւ զնաւ վասն իւր եւ վասն այլոց կենդանեաց:
       Էր յայնժամ Նոյ չորեք հարիւր եւ ութսուն ամաց. որ եւ յետ քսան տարւոյ ՚ի հինգ հարիւրերորդ ամի կենաց իւրոց ծնաւ զյաբեթ զանդրանիկն իւր. եւ յետ երկուց ամաց զսեմ. եւ ապա զքամ. եւ սկսաւ շինել զտապանն, եւ քարոզել մարդկան զապաշխարութի, առաջի եդեալ նոցա զսպառնալիսն աստուծոյ, մինչեւ աւարտեաց զգործն: Այլ որք լսէին եւ տեսանէին զայն, եւ որք գործաւորքն էին ՚ի շի նութեան անդ տապանին, զարմանային. եւ գրեթէ ծաղր առնելով յանհոգս կային:
       Ապա ՚ի հրամայել աստուծոյ` եմուտ Նոյ ՚ի տապանն ՚ի վեցհարիւրերորդ ամի կենաց իւրոց, հանդերձ պաշարօք ՚ի պէտս կերակրոյ. եւ եօթն ոգիք ընդ նմա. այսինքն են, կին նորա, եւ երեք որդիք նորա, Յաբեթ, Սեմ, եւ Քամ. եւ երեք կանայք նոցին. եւ էած աստուած ՚ի նոյն տապան յամենայն սուրբ կենդանեաց եօթն եօթն, եւ յանբրոյ երկու երկու. եւ փակեաց արտաքուստ զտապանն: Եւ սկսան հոսիլ յորդութիւնք անձրեւաց` յամսեանն նոյեմբերի` ըստ ասելոյ ոմանց. եւ բացան աղբիւրք անդնդոց ջուրց. եւ սաստկացաւ ջուրն զաւուրս քառասուն. եւ ծածկեաց զամ երեսս երկրի. եւ հասեալ ՚ի գագաթս լերանց` բարձրացաւ զնոքօք աւելի քան զհնգետասան կանգուն. եւ մեռան ամենայն շնչաւորք` որք կային յօդս եւ ՚ի վերայ երկրի:
       Եւ յետ հարիւրեւյիսուն աւուրց հրամանաւ տեառն սկսաւ ջուրն նուազիլ յամսեանն ապրիլի. եւ նստաւ տապանն Նոյի ՚ի լերին միում մեծին Հայաստանու, որ յետ ժամանակաց կոչեցաւ լեառն Արարատայ, եւս եւ Մասիս. եւ յամսեանն յուլիսի երեւեցան գլուխք լերանց : Եւ իբրեւ իսպառ ցամաքեցաւ ջուրն, ել Նոյ հրամանաւն այ ՚ի տապանէ անտի հանդերձ ամենայն կենդանեօք, յետ միոյ տարւոյ եւ տասն աւուրց` յայնմ ամսեան, որ դիպի ՚ի դեկտեմբեր: Եւ շինեալ սեղան` մատոյց աստուծոյ պատարագ . եւ աստուած օրհնեաց զնա, եւ զերկիր ընդ նմա:
       ե. Անդանօր յաշխարհն Արարատայ արար Նոյ իւր իջեվան. եւ բնակեցաւ որդւոք իւրովք ՚ի նմա. յորմէ եւ մերձակայ գաւառն կոչեցաւ Նախջուան, այսինքն նախնի իջեւան. կամ ըստ այլոց Նախչուան, այսինքն նախնի չուարան: Ու ասէ Յովսեպոս. թէ այնպիսի անուամբ կոչեցաւ այն տեղի ՚ի լեզու հայոց, որ յունարէն ասի` աբօպաթերիոն, այսինքն է` իջեւան: Անդ յետ ժամանակից էարկ Նոյ զայգի, եւ տնկեաց զուռ որթոյ. յորմէ եւ տեղին այն կոչեցաւ ՚ի հայոց Արկուռի. որ այժմ ՚ի ռամկաց ասի Ակոռի. եւ գաւառն կոչի Առնոյոտն:
       Էարբ Նոյ ՚ի գինւոյ այգւոյն իւրոյ. արբեցան եւ մերկացաւ. եւ ՚ի յայտ առնել զայն Քամայ կամ որդւոյ նորա Քանանայ, Սեմ եւ Յաբեթ ծածկեցին զմեր կութիւն հօրն իւրեանց. եւ օրհնեցան ՚ի նմանէ: Սեմայ տուաւ ժառանգութիւն աստուծոյ յասելն` աստուած Սեմայ. զի յազգէ նորա մարմնացաւ ած. եւ Յաբեթայ տուաւ ընդարձակիլ եւ բնակիլ ՚ի տան Սեմայ. զի յաբեթեանք. եւ մանաւանդ հայք զառաջինն քան զամենայն ազգս մտին ՚ի տուն Սեմայ` հաւատալով ՚ի Քրիստոս առ ժամանակաւ Աբգարու:
       Նոյ մեռաւ ՚ի Հայաստան, եւ անդ թաղեցաւ, ըստ վկայելոյ հին պատմութեանց ինչ հայոց. զնոյն վկայէ եւ Գէորգ Կեդրենոս յոյն պատմիչ. յերես. 12. կամ 10. եւ Գէորգ Սիւնկեղոս. յերես. 45. կամ 36. եւ 78. կամ 62. Եւ որպէս աւանդի յազգի մերում` ՚ի պատմութիս ինչ, իբրեւ մեռաւ կին Նոյի թաղեցին զնա մօտ յայն տեղի, որ կոչեցաւ Մարանդ. այսինքն մայր անդ, ըստ ստուգաբանելոյ ոմանց: Իսկ տապանն Նոյի մնաց ՚ի լերին անդ. եւ որպէս վկայէ Յովսեպոս. ՚ի գիրս նախնեաց. ի. 2. մինչեւ ցաւուրս իւր կային անդ մնացուածք նորին. որ եւ յաւելու ասել. ա. 3. թէ զայսմանէ նաեւ Բիւռոս քաղդէացի հին մատենագիր վկայէ: Եւ հաստատութեամբ ընկալեալ է յազգի մերում, թէ մինչեւ ՚ի ժամանակս սրբոյն Յակոբայ Մծբնայ հայրապետի գոյր անդ:
       Այլ զնոյէ եւ զորդւոց նորա, եւ զջրհեղեղէ` բազում ինչ աւանդի նաեւ յարտաքին պատմագիրս. բայց այլով անուամբ եւ նմանաբանութեամբ իւիք: Ասի` թէ Սատուրնոս, կամ ընդ Կրետեայ` Դիոնէս, այն է` Նոյ, ունէր իւր հարսն զհող. զի Նոյ կոչի ՚ի գիրս ծննդոց. ի. 20. այր հողագործ: Այս Սատուրնոս ասեն, եւ կին նորա Րէա կամ Պիրրէ ծնան յովկիանոսէ եւ ՚ի Տիտեայ. իբր զի Նոյ եւ կին նորա զերծան ՚ի ջուրց հեղեղէ: Սա ասեն` կորոյս զամ որդիսս իւր բաց ՚ի Զեւսայ` եւ ՚ի Պիսիդոնէ եւ ՚ի Պղոտոնէ. ընդ որում Նոյ ՚ի կորնչիլ որդւոց մարդկան` ապրեցոյց զերիս որդիս. զՍեմ, զՔամ, եւ զՅաբեթ:
       Սմին նման եւ Սիբիլլայն Բիւռոսեան` այն է դուստրն Բիւռոսի քաղդէացւոյ` ըստ արտաքին մատենագրաց, ասէ` թէ յառաջ քան զբուրգն, այսինքն զաշտարակն, եւ յառաջ քան զայլայլ ութիւն լեզուաց մարդկան, Քսիսիւթրէս` այն է Նոյ` նաւեաց ՚ի Հայս. կամելով ասել, թէ Նոյ նաւով ել ՚ի Հայս. զի Նոյ ՚ի բազում տեղիս արտաքին գրոց Քսիսիւթրէս կոչի. որպէս է տեսանել եւ ՚ի թուղթսն Գրիգորի Մագիստրոսի: Եւ յաւելու Սիբիլլայն, թէ որդիք նորա Զրուան եւ Տիտան եւ Յապետոսթէ` այսինքն են Սեմ, Քամ եւ Յաբէթ, լինէին իշխանք երկրի. եւ այլն` որ ՚ի կարգի: Որովք յայտնի լինի, թէ պատմութիւն Նոյի եւ որդւոց նորա եւ ջրհեղեղին այնպէս ճշմարիտ է, մինչեւ արտաքնոյ եւս գիտել եւ ճանաչել զայն: Զայսմանէ երկար գրէ Գէորգ Սիւնկեղոս յայլեւայլ հին մատենագրաց. երես. 23. մինչեւ ՚ի 39: