Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Ա.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Էր յաւուրս ժամանակացս այսոցիկ յաշխարհին մեծին Հռովմայ վանք մի արգելական կուսանաց, որք հրեշտակակրօն վարուք ճգնէին ՚ի նմին զանխուլ յամբոխից մարդկան: Եւ կայր ՚ի միջի նոցա ծաղկահասակ կոյս մի հրաշագեղ` Հռիփսիմէ անուն. եւ էր աբբասուհի այնր վանից Գայիանէ կոյս. ամենեքին սնեալք ՚ի սրբութիւն եւ յանարատութեան:
       Եւ եղեւ ընդ այն աւուրս խնդրել Դիոկղետիանոսի կայսեր աղջիկ մի կոյս վասն իւր. եւ արձակեաց խնդրակս հանդերձ պատկերահանօք` գտանել եւ նկարել զդէմս գեղեցիկ կուսից. զի ընդ ո'ր հաճեսցի` առցէ զնա. եւ թէպէտ կին իւր թագուհին Պրիսկէ, որ եւ Սերենա` կամ Ելեւթերիա, տակաւին կենդանի էր. բայց կամէր առնուլ եւ զայլ եւս ՚ի վերայ այնր ըստ սովորութեան հեթանոսաց:
       Իմացեալ ապա խնդրակաց զտեղի բնակութեան սրբոց կուսանացն` զորս յիշեցաք: Հասին անդր, եւ բռն ութեամբ մտին ՚ի ներքս: Եւ տեսեալ զկոյսն Հռիփսիմէ` սքանչացն ընդ դեղ նորա. եւ անդէն վաղվաղակի նկարեալ ՚ի տախտակի զկերպարանս երեսաց նորին` հասուցին առ Դիոկղետիանոս : Իբրեւ ետես նա զպատկեր Հռիփսիմեայ, հարաւ սաստիկ ՚ի սէր նորա եւ զուարճացեալ յանձն իւր` ետ հրաման առնել պատրաստութիւն խրախութեան, եւ ածել առ ինքն զՀռիփսիմէ:
       Տեսեալ սրբուհւոյն Գայիանեայ եւ Հռիփսիմեայ եւ այլոց կուսանաց, եթէ անհնարին վտանգ լարեաց հանդերձեալ է պաշարել զնոքօք, առ հասարակ վրոդվեցան եւ խուճապեցան. եւ միաբան առ աստուած դիմեալ աղօթիւք զանձինս ճողոպրել փութային ՚ի պղծութենէ հեթանոսաց: Նմին իրի խորհուրդ ՚ի միտս հաստատեալ` խոյս ետուն ՚ի վանաց անտի լռելեայն, առեալ ընդ իւրեանս զոմանս ՚ի բարեպաշտ քահանայից. եւ էին ամենեքին նոքա ոգիք աւելի քան զեօթանասուն. եւ դիմեալ ընդ այլեւայլ ճանապարհ` հասին ՚ի կողմանս արեւելից, եւ ցրուեցան ՚ի զանազան տեղիս. ոմանք ՚ի յանապատս մոլորեալք, եւ ոմանք ՚ի լերինս բնակեալք. ոմանք ՚ի գերութիւն վարեալք, եւ ոմանք յաւանս եւ ՚ի գիւղս պանդխտացեալք. յորոց մի էր եւ սրբուհին Մանէ. որ գնացեալ ճգնէր ՚ի լերինն Սեպուհոյ ՚ի Դարանաղեաց գաւառի յաշխարհին Բարձր Հայոց. եւ այլ ոմն սրբուհի կոյս Նունէ անուն, որ դիմեաց յաշխարհն Վրաց. զորմէ ունիմք գրել ՚ի գլ . լե:
       Այլ բազումք եւս ըստ աստուածային իմն ազդեց ութեան ուղղեցան տարժանական գնացիւք ՚ի ներքսագոյն կողմն Հայաստան աշխարհի. որոց ոմանք հանդերձ երեք քահանայիւք ըստ աւանդելոյ յայսմաւուրաց ՚ի փետր. 26. եւ հոկտ. 5. բանակեցան ՚ի կողմանս լերինն Վարագայ ՚ի Վասպուրական ի, ունելով ընդ իւրեանս եւ զսուրբ խաչն, որ էր սրբոյն Հռիփսիմեայ: Այլեւ մին ՚ի քահանայից` որ ընկերացեալ էր ընդ նոսա, եւ կոչիւր Ստեփաննոս, գնացեալ ՚ի լեառն Գառնւոյ յաշխարհն Սիւնեաց` անդ վճարեաց զկեանս իւր: Իսկ սուրբն Գայիանէ եւ Հռիփսիմէ հանդերձ այլ եւս երեսուն հինգ ընկերօք եկեալ հասին յաշխարհն Արարատեան մօտ ՚ի սահմանս Վաղարշապատ քաղաքի. եւ կալան իւրեանց տեղի բնակու թեան ՚ի հնձանայարկս այգեստանեայց:
       բ. Իբրեւ ազդ եղեւ Դիոկղետիանոսի փախուստ նոցա, զայրացաւ յոյժ. եւ հնարս խնդրէր զձեռամբ ածել զնոսա. ապա տեղեկացեալ` թէ դիմեալ են նոքա ՚ի կողմանս Հայոց, գրեաց թուղթ առ Տրդատ արքայ. զի ամենայն ջանիւք փոյթ տարցի գտանել զնոսա, եւ առաքեսցէ առ ինքն զՀռիփսիմէ կոյս. եւ եթէ ասէ քեզ հաճոյ թուեսցի կոյսն, առ քեզ պահեսջի'ր ՚ի կնուի: Զայն իբրեւ լուաւ Տրդատ, հրաման եհան սաստիկ. եւ հրեշտակս արձակեաց ընդ ամենայն կողմանս տէրութեան իւրոյ, տեղեկանալ` թէ ե'րբ իցեն եկեալ այնպիսի կուսանք յաշխարհս արեւելից, եւ ո'ւր իցէ տեղի բնակութեան նոցա:
       Եւ ահա զկնի սակաւուց գտին զնոսա անդէն իսկ հուպ ՚ի սահմանս Վաղարշապատայ առ այգեստանեօք . եւ վաղվաղակի առաքեցան յարքայէ գունդք զինուորաց, որք շուրջ պաշարեալ զհնձանայարկն` զգուշանային պահպա նութեան խմբի նոցա: Եւ ՚ի տարածիլ համբաւոյ անպայման գեղեցկութեան սրբոյն Հռիփսիմեայ, բազմութիք ամբոխին զեղուին ՚ի տեղի անդր առ ՚ի տեսանել զնա. իսկ երանելի կոյսն եւ համօրէն ընկերք նորա առ պատկառանաց խոնարհեալ յերկիր պշնութիւնն, եւ աղօթիւք յաստուծոյ օգ նութիւն խնդրէին:
       Իբրեւ պատմեցաւ Տրդատայ գեղեցկութին Հռիփսիմեայ, պատուէր ետ բերել զնա առ ինքն. եւ մուծանել փառօք յապարանս իւր, կամելով առնուլ զնա ՚ի կնութիւն: Ապա անդէն արքունուստ ածին սպասաւորք ոսկիապատ գահաւորակս առ դուրս հնձանայարկին. եւ մատուցանէին Հռիփսիմեայ հանդերձս ազնիւս եւ գեղեցիկս` եւ զարդարանս երեւելիս. զի զարդարեսցի. եւ շքով եւ պատուով մտցէ ՚ի քաղաքն. եւ յանդիման լիցի թագաւորին . երանի եւս տային նմա. զի լինելոյ ես ասեն դշխոյ փառաց ասքանազեան թագաւորութեան:
       ՚Ի գալ սոցա անդր այսպիսի հանդերձանօք, լցան խռովութեամբ կուսանքն առ հասարակ. եւ սրբուհին Գայիանէ սկսաւ խօսիլ ընդ սանոյ իւրում ընդ Հռիփսիմեայ, եւ յորդորանօք քաջալերել զնա` արհամարհել զերկիւղ մարդկային, եւ առ ոչինչ համարիլ զփառս եւ զվայելչութիւն իս, եւ միայն ընդ Քրիստոսի միանալ սիրով: Յայնժամ սուրբն Հռիփսիմէ վառեալ հոգւով սուրբվ. անդէն յանդիման բազմութեան մարդկան տարածեալ զբազուկս իւր ՚ի նմա նութիւն խաչի` գոչէր աղօթիւք առ ամենագութն աստուած` փրկել զանձն իւր յառաջիկայ փորձութէ անտի: Նոյնպէս եւ ամենայն ընկերք նորա միաբան զձեռս ՚ի յերկինս ամբարձեալ` խնդրէին զօգ նութիւն ՚ի տեառնէ. եւ բարբառեալ առ միմեանս եւ առ ամբոխին ` ասէին. աստուծոյ աւանդեալ է մեր զսրբ ութիւն անձանց մերոց. նմա ակնկալեալ մնամք, եւ սիրոյ նորա փափաքել սպասեմք. քա'ւ լիցի, թէ պատրիցեն զմեզ մեծութիւնք, կամ խախտեսցեն զմեզ փափկութիւնք, կամ թուլացուսցեն զմեզ ճոխութիւնք թագաւորութեանց . ո'չ ՚ի տանջանաց երկնչիմք, եւ ոչ ՚ի մահուանէ զարհուրիմք. ո'չ կեանք եւ ո'չ մահ կարէ մեկնել զմեզ ՚ի սիրոյն Քրիստոսի:
       Եւ եղեւ անդ յանկարծակի որոտումն սաստիկ, եւ եկն ձայն ՚ի վերուստ, որ քաջալերեաց եւ զօրացոյց զսուրբ կուսանսն. եւ խռովեալ վրդովեցոյց զկուտեալ բազմ ութիւն ամբոխին. մինչեւ առ հասարակ ՚ի փախուստ դառնալ նոցա կոխոտելով զմիմեանս: Եւ որք կային անդ ոմանք յարքունի սպասաւորաց, եւ գիտէին զբարբառ հռովմայեցւոց, մատուցեալ առաջի թագաւորին` պատմեցին նմա զամենայն, զոր լուան ՚ի կուսանաց:
       գ. Տրդատ արքայ զայրացեալ յոյժ ընդ ոչ կամիլ Հռիփսիմեայ յօժարամիտ գալ առ ինքն ՚ի հարսնութիւն, կրկին հրաման ետ ածել զնա բռնութեամբ. եւ երթեալ սպասաւորացն` կորզեցին զնա ՚ի գնդէ սուրբ ընկերաց նորա, եւ առեալ տանէին զնա. եւ նա գոչէր ՚ի ճանապարհի եւ աղաղակէր առ Քրիստոս. տէր յաշխարհս օգնեա ' ինձ: Իբրեւ ածին զսրբուհին յարքունի ապարանսն, եւ մուծին զնա ՚ի ներքին սենեակ արքայի, նա դիմեալ առ աստուած բոլորով սրտիւ եւ ջերմ արտասուօք յանձն արար նմա զփր կութիւն անձին իւրոյ:
       Իսկ Տրդատ հրաման ետ հանդէս խրախուսու թեան յօրինել. եւ ինքն եմուտ ՚ի սենեակ անդր` ուր յաղօթս կայր Հռիփսիմէ. եւ այն ինչ կամէր բուռն հարկանել զնմանէ, զօրացեալ սրբուհւոյն ՚ի հոգւոյն սրբոյ, զդէմ կալաւ նմա. եւ սքանչելի զօրութեամբ հզօրեղապէս մարտ եդեալ կռուէր ընդ հսկայ արքային, սկսեալ յերրորդ ժամէ աւուրն մինչեւ ՚ի տասներորդ ժամն. եւ իբրեւ զքաջ մենամարտիկ յաղթահարեալ յամօթով արտաքս ելեալ արքայի` հրաման ետ ածել անդր զվարժապետն Հռիփսիմեայ զերանելին Գայիանէ. եւ կացուցեալ զնա առ դուրս սենեկին, բանս եդ ՚ի բերան սպասաւորաց ստիպել զերանելին Գայիանէ, զի յորդորեսցէ զՀիփսիմէ առնել զկամս թագաւորին: Եւ սուրբն Գայիանէ յանձն առեալ խօսեցաւ ՚ի դրաց անտի ՚ի ներքո ընդ սանոյ իւրում, եւ յուշ արար նմա անարատ պահել զսրբութիւն անձին, եւ արհամարհել զկեանս իս:
       Այլ սպասաւորք թագաւորին` որ միանգամ իմանային զլեզու հռովմայեցւոց, ծանուցեալ` թէ նա այլ ընդ այլոյ խրատս տայ Հռիփսիմեայ, հարին զբերան նորա եւ ստիպէին յորդորել զկոյսն ըստ կամս թագաւորին. եւ նա առաւել եւս երկար բանիւք ընդ հակառակն խրատէր զսրբուհին. եւ թէպէտ բազում անգամ հարին սպասաւորք զերեսս նորա եւ զբերանն, եւ թափեցին զատամունսն, եւ անպիտան արարին զշրթունս նորա, զի փոխեսցէ զբան իւր, այլ նա անընդհատ զբարի խրատն յաճախէր առ Հռիփսիմէ:
       Յայնժամ թագաւորւրն Տրդատ միւսանգամ մտեալ ՚ի ներքս, եւ մատուցեալ ընդ սրբոյն Հռիփսիմեայ մինչեւ ՚ի պահ մի գիշերոյն` վերստին պարտեցաւ ՚ի նմանէ. եւ պատմուճանք իւր պատառեցան, եւ թագազարդ խոյր գլխոյն քակտել ցրուեցաւ ընդ յատակս սենեկին. եւ ինքն իսպառ վաստակեալ` միանգամայն եւ յամօթ լեալ` լքաւ եւ լուծաւ: Եւ թէպէտ սրբոյն Հռիփսիմեայ եւս հնոտի աղքատին հանդերձք պատառոտեցան, այլ շնորհիւն քսի անարատ պահեալ զսրբ ութիւն անձին իւրոյ, եւ յաղթանակեալ քաջութեամբ, եբաց գիշերայն զդուրս սենեկին. եւ արտաքս վաղեալ` էանց աստուածային զօրութեամբ ընդ ամբոխ արքունի սպասաւորաց. եւ համարձակ դիմեալ ընդ պողոտայս` ել ընդ դուռն քաղաքին. եւ եկեալ մօտ ՚ի հնձանայարկն` ուր կային սուրբ ընկերք նորա, ձայն աւետեաց տայր նոցա, եւ հրաւիրէր զնոսա տեսանել զնահատա կութիւն իւր, որով հանդերձեալ էր մտանել յառագաստ երկնաւոր փեսային իւրոյ: Եւ ապա անցեալ առ նոքոք, եւ ելեալ ՚ի տեղի մի բարձր ՚ի ճանապարհին Արտաշատու` յաղօթս եկաց յերկար ժամս. եւ գոհացաւ զտեառնէ` որ ետ նմա զայնպիսի յաղթութիւն. եւ խնդրեաց անխախտ պահել զանձն իւր իսպառ յամբծութեան:
       դ. Այլ թագաւորն Տրդատ յետ յամօթ լինելոյ` յանհնարինս ՚ի ցասումն բար կութեան բորբոքեալ, ՚ի նմին իսկ գիշերի առաքեաց դահիճս հանդերձ դահճապետաւ` բառնալ ՚ի կենաց զՀռիփսիմէ դառն տանջանօք: Եւ նոցա եկեալ ջահիւք լուցելովք` գտին զսրբուհին յաղօթս. եւ կալեալ զնա` խնդրէին հատանել զլեզուն. եւ ՚ի մատուցանել նորա զայն յօժարութեամբ` առժամայն հատին եւ ընկեցին ՚ի բաց. եւ ապա հանին զհանդերձս նորա եւ հարեալ ՚ի գետնի չորս ցիցս` պրկեցին ՚ի վերին ծայրիցն զոտս եւ զձեռս նորա եւ բորբոքեալ զկանթեղս ՚ի ներքոյ` տակաւ տակաւ խորովէին եւ այրէին զմարմին նորա եւ գայլախաղ քարամբք հերձեալ զորովայնն` ՚ի դուրս կորզէին զաղիս նորա եւ մինչդեռ կենդանի էր սրբուհին, բրեցին եւ զաչս նորա. եւ ապա անգամ անգամ յօշօտեցին զնա. եւ ահա այսպիսի ամենայաղթ վկայական մահուամբ ընծայեցաւ Քրիստոսի որոջն սուրբ կոյսն Հռիփսիմէ:
       Իբրեւ իրազէկ եղեն այսմ ընկերք նորա` ժողովք սուրբ կուսանացն, եկին անդր ամփոփել զմարմին սրբուհւոյն: Տեսեալ զնոսա դահճաց` սուր եդին ՚ի վերայ նոցա, եւ կոտորեցին զամենեսին` ոգիս երեսուն երկու: Եւ զի մին ՚ի սրբոց կուսանաց անտի հիւանդ էր, եւ կայր ՚ի հնձանի անդ, հասին դահիճքն եւ ՚ի վերայ նորա եւ զնա եւս սպանին անդէն: Եւ զամենեցունց նոցա զմարմինս քարշեալ ընկեցին ՚ի բացի` առ ՚ի կերակուր լինելոյ գազանաց եւ թռչնոց:
       Բայց Տրդատ արքայ` որ հրաման ետ սպանանել զՀռիփսիմէ, ՚ի նմին գիշերի ՚ի խորս տրտմութեան ընկղմեալ` ոչ այնչափ զիւր ամօթ պարտութեանն յիշէր, որչափ ընդ ղրկիլ իւր ՚ի Հռիփսիմեայ տխրէր. տեսե'ք ասէ զկախարդասար աղանդ ազգիդ քրիստոնէից, զիա՞րդ կորուսանեն զանձինս բազմաց` հանելով յաստուածոցն պաշտամանէ, եւ զրկեն յերկրաւոր կենացս վայելչութենէ. հանին ահա յինէն եւ զսքանչելին Հռիփսիմէ, որոյ ոչ գոյր համեմատ ՚ի ծնունդս կանանց ՚ի յերկրի. եւ աւասիկ գելու սիրտ իմ ՚ի վերայ նորա եւ չանկանի ՚ի մտացս յիշատակ նորա, ցորչափ կենդանի եմ ես Տրդատ արքայ:
       ե. ՚Ի վաղիւ անդր ընդ առաւօտու մատուցեալ դահճապետն` խնդրէր հրաման յարքայէ սպանանել եւ զԳայիանէ, որ կայր դեռեւս յապարանսն անդ արգելեալ երկու ընկերօք: Այլ Տրդատ արքայ ափշեալ եւ յիմարեալ ՚ի խորհուրդս իւր, այլ ըայլոյ բանս պատասխանի առնէր դահճապետին. եւ գրեթէ յայլ միտս եղեալ` մոռանայր զհրաման իւր վասն սպանութեանն հռիփբիմեայ, եւ համարէր` թէ կենդանի իցէ նա տակաւին. որ ոք ասէ հաւանեցուսցէ զգեղեցիկն զայն գալ առ իս, մեծամեծ պարգեւս տաց նմա, եւ յաւագ ութիւն մեծ հանից զնա:
       Ասէ ցնա դահճապետն այնպէս կորիցեն թշնամիք քոյ ա'րքայ, եւ որք անարգեն զաստուածս եւ զհրամանս ձեր, այլ միայն կախարդն այն` որ կորոյս զչքնաղագեղն Հռիփսիմէ, տակաւին կենդանի է հանդերձ երկու ընկերօք: Թագաւորն իբրեւ լուաւ, թէ մեռաւ Հռիփսիմէ, միւսանգամ ՚ի դառն տրտմ ութիւն ընկղմեցաւ . եւ վաղվաղակի հրաման ետ սպանանել զԳայիանէ. այլ նախ ասէ զլեզու նորա ընդ ծոծրակն հանէ'ք. փոխանակ զի իշխեաց վնասակար խրատուք իւրովք կորուսանել զայնպիսի գեղեցկուի:
       Ելեալ դահճապետին յերեսաց արքայի` գնաց եւ էառ զսրբուհին Գայիանէ հանդերձ երկու ընկերօքն, եւ եհան զնոսա ՚ի քաղաքէ ընդ դուռն հարաւոյ ընդ կողմն պողոտային, որ ելանէր ՚ի կամուրջս Մեծամօրի գետոյն, ՚ի տեղին յայն` ուր սովոր էին սպանանել զամենայն մահապարտս:
       Հարին անդէն ՚ի գետին չորս չորս ցիցս վասն իւրաքանչիւրոց նոցա. եւ մերկել զնոսա ՚ի հանդերձից` պրկեցին ՚ի ցիցս. ծակեցին ապա զմորթս ըստ օրինակի գառանց. եւ եդեալ փողս` փչեցին, եւ քերթեցին մինչեւ ՚ի ստինսն. եւ ծակել զծոծրակս նոցա` հանին ընդ այն զլեզուս նոցին. եւ ապա գայլախաղ քարինս վարել ՚ի վերայ որովայնից նոցա` ՚ի դուրս թափեցին գաղիս նոցին. եւ հուսկ յետոյ հատին կենդանւոյն զգլուխս նոցա: Եւ եղեւ թիւ համօրէն սրբոցս վկայելոյ երեսուն եւ եօթն, եւ կատարումն սոցա եղեւ յամի Տեառն 301: Սուրբն Հռիփսիմէ կատարեցաւ երեսուն եւ երեք ընկերօք, ՚ի. իզ. աւուր հոռի ասմոյն. այն է ՚ի հոկտեմբերի. 5: Իսկ սուրբն Գայիանէ ՚ի միւսում աւուր` երկու ընկերօք: Այլ ՚ի յունարէն օրինակս գրոցն Ագաթանգեղոսի դնի ՚ի սեպտեմբերի. 26. եւ 27. Նահատակութիւն սոցա յիշի նաեւ նաեւ յայսմաւուրս յունաց. սեպտ. 29. եւ լատինացւոց. սեպտ. 310. եւս եւ արաբացւոց. սեպտ. 30. եւ ղպտոց. սեպտ. 26: