Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Ա.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Կրասոս մեծ տեսեալ զհարուածս իւրոյ զօրուն ՚ի պարթեւաց, եւ մանաւանդ զմահ որդւոյն իւրոյ Պոպղեայ, յանհնարին սուգ ըմբռնեցաւ. եւ զգիշերն ողջոյն ծածկեալ ունելով գզլուխ իւր` ողբայր դառնապէս ՚ի մթան. եւ երկիւղ կասկածանաց ապագայ չարեացն զմնացորդ զօրսն ՚ի փախուստ յորդորէր. մինչեւ ստիպիլ նոցա առանց նշանակի փողոյ գաղտագնաց լինել լռութեամբ: Եւ իբրեւ գիտացին տկարագոյնքն, թէ փախչին զօրաւորք, յորմէ եւ ինքեանք ունէին մատնիլ ՚ի բերան սրոյ թշնամեաց, հանին աղմուկ մեծ եւ շփոթ անհնարին, գոչումն եւ աղաղակ, գուժումն եւ ողբումն ը ամենայն բանակն. զի եւ զփախստեայս անգամ կալաւ ահ. մի ' գուցէ լուեալ թշնամեաց զաղմուկն` յարձակեսցին ՚ի վերայ նոցա. զոր թէպէտ եւ զգացին պարթեւք, այլ անփոյթ եղեն:
       Յայն շփոթ նոցա երեք հարիւր հեծեալք ՚ի նոցանէ զտարաժամ գիշերաւ հասին ՚ի Խառան քաղաք Միջագետաց, որ մօտ էր ՚ի տեղի անդր, եւ էր ընդ իշխանութեամբ հռովմայեցւոց. եւ ձայն տուեալ պահպանացն` ազդ արարին ասել Կոպոնիոսի մեծի իշխանի քաղաքին, թէ Կրասոս սաստիկ մարտ պատերազմի ետ ընդ պարթեւս. եւ ոչինչ այլ յայտնի ասացեալ` անցեալ անտի փութացան անկանիլ ՚ի քաղաքն զակամա:
       Իսկ կոպոիոս յանորոշ եւ ՚ի շփոթ բանից անտի անկաւ ՚ի կարծիս կասկածանաց, թէ տարաբախտիկ ինչ բօթոյ է ձայնն այն. նմին իրի անդէն վաղվաղակի կազմեալ պատրաստեաց զիւրսն. եւ ընդ առաջ ընթացաւ նոքօք Կրասոսի, որ վասն տկարացն հոգալոյ յամր ելանէր ՚ի ճանապարհ. եւ զերծոյց զնա հանդերձ մնացորդ զօրօք ՚ի քաղաք անդր:
       Եւ ընդ լուսանալ առաւօտուն դիմեալ պարթեւաց ՚ի բանակն հռովմայեցւոց, եւ գտեալ զմնացեալսն ՚ի նոցանէ արս իբրեւ չորեք հազար. զամսին սրոյ ետուն ճարակ. եւ պատահեալ բազմաց ցիրեւցան թափառելոց ՚ի դաշտի` ձերբակալ արարին: Անդ որս տեսել եւ զայլ եւս չորս գունդս` (որոց առաջնորդ էր ՚ի նմին գիշերի Գարղունտ իշխանն, եւ էր մոլորեալ ՚ի ճանապարհէ ) ստիպեցին ՚ի կռիւ մատչիլ յանկոխ վայրս. եւ չարաչար հարուածովք խորտակեցին զնոսա առ հասարակ, բաց ՚ի քսան զօրականաց` որք մազապուր ճողոպրեալ հասին ՚ի Խառան:
       բ. Սուրէն սպարապետ ոչ գիտելով հաւաստեաւ, եթէ Կրասոս ը Կասսիոսի ՚ի Խառան իցէ, եւ կամ թէ այլուր փախուցեալ, առաքեաց արս հաւատարիմս տեղեկանալ զնոցանէ. խոստանալով միանգամայն ՚ի դիմաց արքայի ուխտ խաղաղութեան հաստատել ընդ հռովմայեցիս` եթէ ելեալ մեկնեսցին ՚ի Միջագետաց: Իսկ հռովմայեցիք` որք գրեթէ ամիւ յուսահատ լեալ էին, խնդ ութեամբ ընկալան զայն բան. եւ ժամադիր եղեն առ միմեանս գալոյ Կրասոսի եւ Սուրէնայ: Եւ իբրեւ իմացաւ Սուրէն, եթէ թշնամին ՚ի Խառան փակեալ կայ, ՚ի վաղիւ անդր եկն զօրօք ՚ի վերայ ամրոցին. եւ պաշարեալ նեղէր զայն. եւ ստիպէր բուռն զօրութեամբ զհռովմայեցիս, զի եթէ ազատ ութիւն խնդրեն եւ հաշտութիւն, կապեալս տայցեն ՚ի ձեռս` իւր զԿրասոս եւ զԿասսիոս: Յայնժամ կարի իմն ստրջացան հռովմայեցիք ընդ խաբիլ իւրեանց. եւ անյոյս եղեալ յօգնութենէ այլոց` խորհէին ՚ի փախուստ աճապարել լռելեայն:
       Զայս խորհուրդ իւրեանց չէր արժան յառաջ քան զժամանակն յայտնել ումեք ՚ի բնակչաց Խառանայ. բայց սակայն յայտնեաց զայս Կրասոս իբր մտերմագունին ՚ի նոսա Անդրոմաքոսի դաւաճանին. զոր եւ ընտրեաց առաջնորդ իւրոյ ճանապարհի. ուստի եւ զամենայն խորհուրդս նորա իմացան պարթեւք ՚ի մատնութենէ նորին Անդրոմաքեայ: Եւ զի ընդ մութն գիշերոյ տալ պատերազմ ոչ էր այնչափ սովորութիւն պարթեւաց, փութացաւ Կրասոս գիշերայն ՚ի փախուստ դառնալ:
       Իսկ Անդրոմաքոս առաջնորդ գոլով հռովմայեցւոց` ընդ այլեւայլ ճանապարհ յածեցուցանէր զնոսա, զի մի ' բացագոյն հեռասցին ՚ի պարթեւաց, որք էին ընդ թիկունս կոյս. մինչեւ ածել զնոսա ՚ի տղմուտ վայրս եւ ՚ի տեղիս խորափիտս: Ոմանք ՚ի նոցանէ կարծիս առեալ ՚ի նենգաւոր շրջայածութեանց Անդրոմաքեայ` ո'չ հաճեցան գնալ զհետ նորա. ուստի եւ Կասսիոս դարձաւ ՚ի Խառան. եւ անտի հանդերձ հինգ հարիւր հեծելօք զերծաւ յԱսորիս: Եւ հինգ հազար ովիք եւս, որոց զօրագլուխ էր կորովին Հոկտաւիոս, հաւատարիմ առաջնորդս գտել ապաստանեցան ՚ի լեռնային վայրս. եւ յառաջ քան զլուսանալ աւուրն` զերծուցին զանձինս յապահով տեղի մի:
       Իսկ Կրասոս խրեալ ՚ի դժուարուտ եւ յանել վայրս եւ ՚ի ճահիճս, դեգերեցաւ անդ զօրն ողջոյն բազում տարժանմամբ աշխատել գտանել հնարս զերծանելոյ եւ փախչելոյ ընդ ճանապարհ ապահով հանդերձ զօրօքն` որք ընդ նմա էին, այսինքն են չորք գունդք լեգէոնականք, եւ սակաւ հեծելազօրք, եւ այլ եւս թիկնապահք եւ սպասաւորք. մինչեւ հազիւ ուրեմն կարաց ելանել ՚ի հողաբլուր մի մեծ դիւրագնալի երիվարաց, իբր երկոտասան ասպարիզօք հեռի ՚ի տեղւոջէ անտի, ուր ապաստանեալ էր Հոկտաւիոս իւրովքն հանդերձ: Հայեցեալ Հոկտաւիոսի ՚ի հեռուստ` ետես, զի հասին պարթեւք ՚ի վերայ Կրասոսի. վասն որոյ վաղվաղեալ դիմեաց արամբք իւրովք յօգնութիւն նորա: Եւ առ հասարակ զօրք նորա եւ զօրք Կրասոսի շուրջ փակեալ Վահանօք զԿրասոս` պահէին զնա յամ կողմանց, ասելով. չտամք վնասել ինչ նետաձ գութեան սպարապետիս մերում, մինչեւ նախ զօրքս համօրէն պաշտպանելով սմա տապաստ անկցուք աստ:
       գ. Տեսեալ Սուրենայ, եթէ զօրք իւր ոչ իշխեն յարձակիլ ՚ի վերայ թշնամեաց վասն կալոյ նոցա յապահով վայրի, եւ խորհեալ` թէ չէ ' հնար ձերբակալ առնել զհռովմայեցիս, գուցէ գիշեր ՚ի վերայ հասեալ ` փախիցեն, զայլ հնարս հայթհայթէր: Արձակեաց զոմանս ՚ի գերեալ հռովմայեցւոց, որոց լուեալ էր ՚ի մէջ բանակին պարթեւաց զբանս ասացեալս կեղծեօք, թէ Սուրէն ոչ յետս կայ ՚ի հաշտելոյ ընդ հռովմայեցիս, եթէ կամիցին. եւ նոցա գնացեալ առ Կրասոս` պատմեցին նմա, զոր լուեալ էին ՚ի բանակի:
       Եւ ինքն Սուրէն հրամայեաց իւրոցն իսպառ դադարիլ ՚ի պատերազմելոյ. եւ ապա հանդերձ մեծամեծօք հուպ եղեալ առ փոքր մի ՚ի հողաբլուրն` համբարձ զաղեղն, եւ ձգել զձեռն` յորդորեաց զԿրասոս հաստատել ուխտ խաղաղութեան. ասելով, թէ ցայդ վայր զվարձ առեր զօրու թեան պարթեւաց. եւ արդ եթէ կամիս` ա'ռ եւ զմարդասիրութեան նոցա զփորձ: Ո'չ հաւանէր ամեն՚ին այսմ Կրասոս` կասկածեալ ՚ի դաւաճանութենէ. բայց զօրք նորա յորդոր լինէին նմա առնել զհաշտութիւն. եւ մեղադիր լինէին վասն դժկամութեանն. իսկ նա ջանայր աղաչանօք եւ պատճառանօք հաւանեցուցանել զնոսա` անսալ փոքր մի մինչեւ ՚ի լրումն աւուրն. որպէս զի գիշերայն զանխլաբար փախիցեն:
       Բայց զայրացեալ զօրացն ամենայնի, եւ զէնս շարժել` սպառնային նմա. յորմէ զահի հարեալ Կրասոսի` սկսաւ գնալ առ թշնամիս անդր. եւ զերեսս առ իւրսն դարձուցեալ` ասէ. Ձե'զ ասեմ Հո'կտաւիէ եւ Պետրոնէ, եւ որ միանգամ իշխանքդ էք հռովմայեցւոց. տեսանէք աւագիկ` զոր յանձին կալայ դժուարակիր աղէտս վտանգի. բայց արդ` եթէ դուք ողջ անարատ դառնայցէ'ք ամենայն մարդոյ, թէ ոչ յիւրոցն մատնեցաւ Կրասոս, այլ` ՚ի նենգօղ թշնամեաց դաւաճանեցաւ: Եւ զայս բան ողոք յայն սակս թուի ասացեալ, զի ՚ի գութ, շարժեսցէ զնոսա ՚ի վերայ իւր. որովհետեւ նա ինքն զհամբաւոյ նոցին հոգալ եցոյց բանիւս: Յայնժամ եւ Հոկտաւիոս եւ այլք ոչ ժուժելով կալ ՚ի հողաբլուրն` իջին եւ ինքեանք զկնի նորա. իսկ զթիկնապահս ` որք ՚ի պատուոյ սակս ընդ նմա երթալ կամէին, արգել Կրասոս:
       դ. Զառաջինն ընդ առաջ եղեն Կրասոսի երկու երեւելի արք ՚ի պարթեւաց տեղեակ յունական բարբառոյ. որոց ՚ի վայր իջեալ յերիվարաց` երկրպագեալ որջոյն ետուն նմա յունարէն: Իսկ Սուրենայ տեսեալ` թէ հետիոտս գայր Կրասոս, հրամայեաց երիվար մատուցանել նմա, եւ նովին գալ մինչեւ ՚ի գետն, եւ գրել զուխտ եւ զդաշն խաղաղութեան. եւ իբրեւ մատուցին առ նա զերիվարն, Կրասոս ոչ կամէր հեծանել, ասելով` թէ չէ ' ինչ պիտոյ: Իսկ նոքա ասեն. զայդ քեզ պարգեւ տայ արքայ: Եւ անդէն վաղվաղակի ածեալ նստուցին զնա բռն ութեամբ եւ շտապով յերիվարն. եւ մտրակեալ փութացուցանէին զնա յընթացս: Բուռն եհար Հոկտաւիոս զսանձից ձիոյն, եւ Պետրոնիոս հազարապետ ընդ նմա. եւ ապա ՚ի վերայ զեղեալ խուռն բազմութիւն հռովմայեցւոց` արգելուլ կամէին զերիվարն. այլ պարթեւք ընդդէմ կային նոցա. եւ երկոքին կողմանք բռնանային կորզել զԿրասոս:
       Եւ եղեւ խռովութիւն մեծ եւ աղմուկ շփոթի , մինչեւ սկսան հարկանել զմիմեանս. յայնժամ Հոկտաւիոս մերկեալ զսուրն` սպան զձիավար ուրումն ՚ի պարթեւաց անտի. եւ այլ ոմն ՚ի պարթեւաց հարեալ զՀոկտաւիոս` վիրաւորեաց զթիկունս նորա. եւ մի ոմն ձգեաց նետ ՚ի վերայ Պետրոնիոսի. այլ ոստեաւ նետն ընդ զրահս նորա, եւ ինչ ոչ գծեալ` զերծաւ անվնաս: Յայնմ խռան այր ոմն ՚ի պարթեւաց Որմաք անուն եհար եւ զԿրասոս. եւ եհատ զգլուխ նորա եւ զաջն:
       ե. Եւ այսպէս եղեւ կատարած Կրասոսի երեւելւոյ . եւ ընդ նմա կորեան բազումք, եւ անկաւ մեծ մասն հռովմայեցւոց, ըստ գրելոյ Վելլեյոսի Պատերկուղեայ. բ. 46: Ուր ասէ Պլինիոս. բ. 56. թէ նաեւ ամենայն Լուկանեան զօրք` որք էին բազում յոյժ, ընդ նմա կոտորեցան: Եւ յՈրնանդէս դնէ, թէ իբրու մետասան լեգէոնագունդք կորեան հանդերձ Կրասոսիւ: Իսկ Կիկերոն ժամանակակից հանգոյն Խորենացւոյն համառօտիւ եւ հարեւանցի յիշատակեալ` ասէ, թէ Կրասոս հանդերձ որդւովն եւ ամենայն զօրօք սատակեալ բնաջինջ եղեւ խայտառակաբար յայնկոյս Եփրատայ: Հանգոյն սմին դնէ Յովսեպոս. նախն. ժդ, 7. եւ պատեր. ա. 8: Այլ գումար ամենայն անկելոց ըստ ոմանց ասի քսան հազար :. եւ ձերբակալ եղելոց` տասն հազար. որպէս է տեսանել առ Պլուտարքեայ: Բայց Ապպիանոս . գիրք. բ. հաստատէ` թէ ՚ի հարիւր հազար զօրաց բազմուէ հազիւ տասն հազար զերծան: Պատմի` թէ յորժամ տարան զգլուխ Կրասոսի ՚ի Հայս, ուր եկեալ էր յայնժամ եւ թագաւորն պարսից, հալեալ ոսկի լցին ընդ բերան նորա. եւ թէ` սքանչելի բանահիւսութեամբ երգոց թատերգութիւնս արարին, եւ զայս այնպէս ձեւացուցանեն պատմիչք հռովմայեցւոց առ Պլուտարքեայ, որպէս թէ ինքեանք անդ գոլով աչօք տեսեալ իցեն:
       Իսկ մնացեալ զօրք հռովմայեցւոց մազապուր ցիրեւցան փախստեայ գնացեալ ՚ի Փոքրն Հայս եւ ՚ի Կիւիկիա եւ յԱսորիս, հազիւ բաւեցին պատմել զանցս կոտորածին. որպէս ասէ Փլորոս. գ. 11: Զայս լուր չարաչար հարուածոց առեալ բազմաց ազգաց արեւելեայց, խորհէին յետս կալ ՚ի միաբանութենէ եւ ՚ի հռովմայեցւոց. այլ քանզի ՚ի նմին ժամանակի կարգեցաւ ՚ի տեղի Կրասոսի Կասսիոս, նա ինքն ՚ի մի հաւաքեալ զսակաւաւոր զօրս ցրուեալս` զապստամբեալ Ասորիսն տէր ութեամբ եւ զգօն ութեամբ յոտին կացոյց. ընդ որում գրէ Որոզիոս . զ. 13: