Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Ա.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

Որպէս եդաք ՚ի պատմութեան ըստ Խորենացւոյն ա. 11. եւ ըստ Յովհաննու կաթուղիկոսի, եւ ըստ այլոց, ազգ հայոց արմէն կամ արամեան կոչեցան ՚ի մեծէն Արամայ յորդւոյ Հարմեայ. այլ յոտանաւորս Շնորհալւոյն դնի` թէ յԱրմենակայ յորդւոյ Հայկայ կոչեցան այնպիսի այսինքն արմէն. քանզի գրի ՚ի վերայ պատանութիւնս նախնեաց. ձ. այսպէս. Այլ Թորգոմայ զՀայկ ծնեալ, յորմէ եւ հայք մեզ անուանեալ… Արամանեակ անդրանկացեալ, որով արմէնք մեք կոչեցել. քանզի յաղթօղ ազգաց եղեալ. եղեալ. եւ քաջուբ անուն առեալ. եւ ՚ի սմանէ Կադմոս ծնեալ, այն` որ զԲէլայն գալ զեկուցեալ:
       Զսոյն երկրորդէ եւ Մարտիրոս վարդապետ Ղրիմեցի` յասելն. Որոյ սերունդք հայք անուանին. նախնոյն անուամբ յիշատակին. Արամանեակ Հայկայ որդին, վասն այն արմէնք մեզ ասացին: Յայսոսիկ վկայութիւնս հայեցեալ` մարթ է ասել` թէ գուցէ զառաջինն եւ յԱրմենակայ իսկ ազգ մեր ընկալեալ իցէ զայն անուն:
       Իսկ ոմանք յարտաքին մատենագրաց. Ստրաբոն. գիրք. ժա. երես. 530. Յուստիանոս. գիրք. խբ. գլ. 2. եւս եւ Սիմէոն մագիստրոս. ՚ի համարն. ա. երես. 402. կամ 302. եւ Յովսէփ դենեզ. գիրք. ա. երես. 13. եւ այլք, այլատարազ իմն խօսին. ասեն` թէ հայք եւ աշխարհ նոցա ոչ յԱրամայ կամ յԱրմենակայ ՚ի ծննդոցն Հայկայ, այլ` յայլմէ ումեմն թեսսաղիացւոյ Արմենիոս կոչեցելոյ, եւ կամ բնակեցելոյ յԱրմէն քաղաքի Թեսսաղիոյ, (որ էր ասեն մին յընկերացն Յասովնի, զորմէ գրել եմք ՚ի գլ. ը. յերես. 85) անուանեալ իցեն արմէնք, կամ էրմէնի, այսինքն է արամեան: Այլ այս համարումն այնչափ հեռի է ՚ի ճշմարտութենէ, որչափ հեռի է Թեսսաղիա` այն է աշխարհն Թետաղացւոց` յԱրամեան է. եւ առաւել եւս:
       Բայց թէ յինչ հիմնեալ է այս բան սոցա, ծանիր, զի հին պատմիչք յունաց եւ հռովմայեցւոց` որոց հաւատան արդի մատենագիրք, որովհետեւ չունէին ՚ի ձեռին զպատմութիւն ոչ զիւրեանց եւ ո'չ զայլոց ազգաց, ՚ի կամիլ նոցա կառուցանել զշինուած վիպասանութեանց` հայեցեալ ՚ի վերայ տիեզերիս յայլեւայլեւ այլուի այնչափ ազգաց, նախ եդին հիմն իւրեանց ազգի ստեղծաբանութեամբ. իմն, որ թէպէտ եւ առասպել էր, բայց բազում ժամանակօք ՚ի գիրս անցեալ` ստոյգ համարեալ եղեւ. մանաւանդ զի եւ առակաբանութեամբ էր զարդարեալ: Յետ զիւրեանց պատմութիւն ստեղծանելոյ նոցա` հնարեցին եւ զպատմ ութիւն ծագման այլոց ազգաց` յարմարեալ իւրաքանչիւրոց պէսպէս բանս. եւ զսկզբնաւորութիւն նոցին առին յայլեւայլ իրաց եղելոց յի. եւ զբզամաց ծագումն եւ զանուանակոչութիւն ետուն արգոնաւորդաց կամ տրոյացւոց. Զթեսսաղացիս` յորոց էր ասեն վերոյիշեալ արմենիսսն, անուանեն ՚ի Թեսսաղոսէ յորդւոյ Յասովնի, որ էր գլուխ արգոնաւորդաց: Զմարս` որ եւ կոչին մեդացիք, համարին սերեալ՚ի Մեդոսէ յորդւոյ Մեդեայ կնոջ նորին Յասովնի: Զվիրս եւ զաղուանս յընկերաց նորա: Զհենիկսն` որք էին սահմանակից վրաց եւ հայոց, սերեալ ՚ի կառավարացն երկուորեակ եղբարց Կաստորի եւ Պողուքսի. թո'ղ զայլսն. որպէս է տեսանել առ Դիոդորոսի սիկիլիացւոյ. գիրք. դ. եւ առ Պլինիոսի. գիրք . զ. գլ. 4. եւ 13. եւ առ Տակիտոսի ՚ի տարեգր. գիրք. զ. գլ. 34. եւ առ այլոց. զորս չէ հարկ աստ նշանակել:
       Այլ եթէ կամիցիս հաւատալ սոցա, լուր զի՞նչ խօսին եւ զծագմանէ ազգին եբրայեցւոց, որոց պատմութիւն քան զամ ազգաց յայտնի եւ ստուգագոյն է, մանաւանդ թէ յայ իսկ գրեալ: Տակիտոս Կուռնելիոս այր մեծահամբաւ ՚ի մատենագիրս, եւ հռչակեալ ՚ի պատմագրութիւնս` յառաջ բերեալ զպէսպէս կարծիս. ՚ի գիրս պատմ. է. գլ. 2. այսպէս գրէ. Յիշատակեն ասէ վասն հրէից, թէ նոքա ՚ի յետին ժամանակս վտարանդի լեալ փախստեայ գնացին ՚ի Կրետայ կղզւոյն. եւ եկեալ բնակեցան ՚ի Լիբիա. յորում ժամանակի Սատուրնոս վանեալ ՚ի զօրութենէ յՈվեայ (այսինքն Արամազդայ ), տեղի ետ ՚ի թագաւորութենէ: Եւ այսմ բերի ապացոյց յանուանէ անտի Իդայ լերինն` հռչակաւորն է ՚ի Կրետէ յորմէ եւ բնակեալքն առ նովաւ իդայեանք կոչէին. եւ աստի յաւելաւ այն մականուն ՚ի բարբարոսսն (այսինքն յազգն հրէից ) եւ անուանեցան յուդայեանք (կամ հրէայք ): Այլք ասէ ասեն, թէ ՚ի ժամանակս թագաւորութեան Իզիտայ` իբրեւ բազմացաւ ժողովուրդն յԵգիպտոս, ելեալ անտի սփռեցան ՚ի մօտակայ երկիր. եւ էին առաջնորդք նոցա Երուսաղէմ ոմն եւ Յուդա: Որով ցուցանէ , թէ վասնորիկ կոչին հրէայքն Երուսաղէմացիք եւ յուդայեանք:
       Զայսպիսի եւ զսմին նման հիմն բանից արկեալ արտաքին մատենագիրք` պէսպէս շինուածս պատմութեան կառուցանեն զեբրայեցւոց: Որպէս է տեսանել եւ ՚ի լզ. գիրս. Յուստինոսի երեւելւոյ. գլ. 2. ուր ասէ` թէ Մովսէս էր որդի Յովսեփայ նահապետի. եւ որդի Մովսիսի Արուաս կամ Ահարոն` որ էր ասէ քահանայ եգիպտացւոց, եւ յետ Մովսիսի թագաւոր կացուցաւ. եւ այլ եւս բանք: Արդ` եթէ ՚ի պատմութիւնս եբրայեցւոց այսչափ այլեւայլ գրեն արտաքին պատմիչք, զի՞նչ ապա զմէնջ ունիցին գրել: Բայց ներել արժան է սոցա, որովհետեւ որպէս ասացաք` չունէին զստոյգ պատմութիւն զայլոց ազգաց. եւ մեծ ինչ է, զի այսչափ եւս մարթացան գրել:
       Իսկ Յովսեպոս ՚ի գիրս նախնեաց. ա. 6. դնէ զարամեանս` այսինքն զՀայս` եւ Սիւնկեղոս եւ Կեդրենոս եւ Զոնարաս, եւ այլ քանի մի պատմիչք յունաց. յորոց առեալ են եւ արդի հեղինակք, որպէս եւ Անտոն Բոնուկեանց` որ արար զպատմութիւն Լուսաւորչին: Զայս կարծիս ըստ ենթադրեալ Կուռնելիոսի Ալափիտէի ՚ի մեկնու թեան ծննդոց ը. 4. յաւելու ստուգաբանել զբառդ Արամ եւ անտի ցուցանել զորպիսութիւն աշխարհին Հայաստանու. Եթէ ասէ հարեսցուք յեբրայական ստուգաբանութիւն. բառս Արամ եւ Արմենիա նշանակէ բարձր եւ գերազանց. զի աշխարհն Արմենիա (այն է Հայաստան ) բարձրագոյն է քան զամենայն մասունս տիեզերիս. այս անտի եւս յայտ լինի ասէ. զի ՚ի լերինն Արմենիոյ հանգեաւ տապանն ՚ի նուազել ջրհեղեղի:
       Այս մատենագիրք որովհետեւ զմի արամ եւեթ գտանեն ՚ի գիրք ծննդոց` զորդի Սեմայ, յանուն նորա անուանես զազգն եւ զաշխարհն Արմենիոյ` այսինքն Հայաստանի. եւ ճշմարտիւ եթէ գիտէին թէ գոյր ՚ի սկզբան այնպիսի ոմն երեւել նապահետ հայոց Արամ անուն, չհամարձակէին այսպէս դնել. ուստի եւ չէ պարտ երկարութեամբ բանից պատասխանել սոցա: Այլ դիտելի է, զի Սիւնկեղոս եւ Կեդրենոս, որք` որպէս ասացաք` հետեւելով Յովսեպոսի` յԱրամայ Սեմեան դնեն զՀայս, յայլում տեղւոջ ուղիղ եւս դնեն սերիլ նոցա ՚ի Թորգոմայ յորդւոյ Գամերայ որդւոյ յԱրեթայ. որպէս դնէ եւ Եւսեբիոս ՚ի ժամանակագրութեան. եւ Հիւպողիտոս Բորտուեցի. երես. 414. ընդ որս եւ Դիոնեսիոս Պարսալիբ ասորի առ Ասսեմանեայ. հատոր. խ. գլ. 32:
       Իսկ Պետրոս Լեբրոն մատենագիր ՚ի գաղղիացւոց` այր երեւելի, եւ հետաքննին որպիս ութեան ծիսից քրիստոնէից, որ եւ գրեաց բազում ինչ իմաստութեամբ ՚ի վերայ պատարագամատուցին հայոց, զազգս հայոց թէպէտ եւ ըստ կարծեաց այլոց յարամայ յորդւոյ Սեմայ համարի, բայց դնէ` նոքա ՚ի Հայկայ ընկալան զանուանս հայ . եւ թէ այս Հայկ իցէ որդի Արամայ: Վաղեմի եւ հասարակ աւանդութիւն է ասէ տարածեալ ընդհանուրս, թէ հայք սերեցան յԱրամայ ՚ի հինգերորդ որդւոյ Սեմայ. որոյ վասն եւ արամենք անուանին. ըստ որում եւ ցարդ իսկ պարսիկք եւ արաբացիք այնպիսի կոչեն զնոսա: Արդ` արամեանք զինքեանս հայ կոչեն, եւ զբարբառ իւրեանց` Հայկական ասեն. իբր զի` որպէս պատմեն հնագոյն հեղինակք, հայ (այսինքն Հայկ ) մին ՚ի կրտսեր որդւոց Արամայ պաշտպանեաց զազգ իւր ՚ի Նեբրովթայ բռնաւորէ. եւ այնպիսի գովելի ար ութեամբ տիրեաց, մինչեւ հաստատել զթագաւորութիւն Հայաստանի, որ եւ մնաց ազատ ՚ի լծոյ Ասորեստանեայց: Զայս գրէ Պետրոս Լեբրոն ՚ի վիճ. ժ. պր. 4. երես. 23. ուր եւ իբր ՚ի հաստատութիւն յետին բանին` բերէ զայն, թէ որդիք Սենեքերիմայ փախուցեալ անկան յերկիր իշխա նութեան հայոց:
       Բազումք եւս յերեւելի մատենագրաց բազումս աշխատեալ յօտար պատմագրութիւնս, եւ չգտեալ զստոյգն` պէսպէս բանս հնարեն առ ՚ի մեկնաբանել, թէ ուստի կոչին հայք` արմենիք: Յորոց մին` այն է Կալմէթ, ՚ի մերն. ծննդ. ը 4. յետ բազում ինչ խօսելոյ վաստակեալ ՚ի բանից իւրոց, յաւելու եւ զայս. հնար է ասէ ասել. թէ անունն Արմենիոյ կարէ ծագիլ յեբրայական բառէս` հար, որ նշանակէ լեառն, եւ ՚ի բառէս մեննի, որ է ասէ անուն ազգի իրիք բնակելոյ ՚ի Հայաստան. զոր եւ յիշէ ասէ Երեմիա. ծա. 27. զի ՚ի լատինս մեննի դնի անդ: Սմին նման խօսին եւ այլք զայլեւայլ բանս. զորս չէ ' պարտ մեղադրիլ, զի չէին տեղեակ հարազատ պատմութեան ազգին:
       Են եւս` որք ըստ Ստրաբոնի. գիրք. ա. երես. 41. եւ 42. զարամեանս ազդ դասեն ընդ Ասորիս եւ ընդ արաբացիս. եւ որպէս ստացաք ՚ի վերոյ, զլեզու հայոց այնչափ մօտ համարին ասորւոց լեզուին, մինչեւ իմանալ հայոց զբարբառս ասորւոց, եւ ասորւոց զհայոց: տե'ս զայսմանէ ՚ի ծանօթ. բ . (3). երես. 160: