Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Ա.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Վաղենտիանոս կայսր յետ վանելոյ յաշխարհէ իւրմէ զՇապուհ ընդ որում գրեցաք ՚ի վերոյ, առաքեաց հրեշտակս առ Արշակ թագաւոր հայոց որդի Տիրանայ հանդերձ թղթով. եւ յորդորեաց զնա մի ' եւս կալ ՚ի հնազանդութեան պարսից, այլ` ընդ իշխանութեամբ յունաց. եւ էր բան թղթոյն այսպիսի. Ինքնակալ Վաղենտիանոս Օգոստոս, հանդերձ աթոռակցաւ մերով եւ թագակցաւ` Վաղեսիւ կայսերաւ, Արշակայ հայոց արքայի` խնդալ: Պա'րտ էր քեզ յիշել զչարիսն` որ անցին ընդ ձեզ յանածիցն պարսից , եւ զերախտիսն` որ ՚ի մէջ ՚ի վաղնջուց մինչեւ ցքեզ. եւ հառանալ ՚ի նոցանէ. եւ մօտել ՚ի մեզ. որպէս զի խառնեալ ընդ զօրս մեր` մարտիցես ընդ նոսա. եւ հանդերձ գոհացողական թղթովք մերոց զօրավարացդ` առաքեսցես զհարկս իդ, եւ առեալ զեղբայր քրիստոս (որ աստ ՚ի պատանդի կայ ), եւ որք ընդ սմա վտարանդիքս` ՚ի բաց ածցին: Ո'ղջ լեր ամենայն հնազանդ ութեամբ հռովմայեցւոց տէրութեանս:
       Առեալ Արշակայ զթուղթ կայսերն` արհամարհեաց զպատգամս նորա, եւ ոչ իսկ պատասխանոյ արժանի արար զնոսա. եւ ամօթով դարձոյց զհրեշտակսն. բայց եւ ոչ ընդ Շապհոյ հաստատութեամբ կալաւ զբարեկամութիւն, այլ` ՚ի բաց եկաց եւ ՚ի հպատակութենէ նորա եւ կայր յանհոգս եւ ՚ի զբօսանս:
       բ. Եւ քանզի Վաղենտիանոս որչափ քաղցր էր, այնչափ եւս դիւրաշարժ էր ՚ի բարկութիւն, զայրացեալ յոյժ ընդ այս գործ Արշակայ` կամեցաւ վրէժս առնուլ ՚ի նմանէ. որոյ վասն անդէն իսկ ետ սպանանել զեղբայր նորա զՏրդատ, որ ՚ի պատանդի կայր առ յոյնս յաւուրց անտի Յուլիանոս, որ եւ էր հայր մանկանն Գնէլոյ: Եւ ապա հրամայեաց Թէոդոսի սպարապետի դիմել զօրու ծանու ՚ի վերայ հայոց, եւ պատերազմաւ նկուն առնել զնոսա:
       Եւ եղեւ իբրեւ եհաս Թէոդոս ՚ի սահմանս հայոց զարհուրեցաւ Արշակ յոյժ, եւ դիմեալ առ սուրբն Ներսէս` զարհուրեցաւ զնա գտանել հնարս հաշտութեան: Եւ նռ առեալ զոմանս ՚ի պատուաւոր արանց` գնաց ընդ առաջ Թէոդոսի եւ մաղթեալ զգթութիւն նորա` հանդարտեցոյց զնա: Եւ գնացեալ անձամբ առ կայսրն` խօսեցաւ ընդ նմա բազում ինչ իմաստութեամբ եւ կայսրն արժանի պատուով մեծարեաց զնա. եւ ետ նմա զամ պատանդս` զընտանիսն Տրդատայ եղբօր Արշակայ, եւ նոսի ՚ի նմին Տիրանայ ՚ի պատանդ. եւ ոչ այսչափ միայն այլեւ ետ ՚ի կնութիւն Արշակայ զկոյս մի անուն Ուլումպիադա յազգէ իւրմէ. զի մեռեալ էր առաջին կին նորա զօրս առեալ սրբոյն Ներսեսի հանդերձ ամենայն պատրաստութեամբ դարձաւ ՚ի Հայս առ Արշակ: Արար կայսրն եւ շնորհս մանկանն Գնէլայ որդւոյ Տրդատայ վասն ՚ի զուր սպանանելոյ զհայր նորա զՏրդատ տուեալ նմա պատիւ հիւպատոսութեան, եւ զգանձս բազումս: Ընդ որ նախանձեալ յոյժ Տիրիթայ` խորհէր չարիս վասն նորա եւ սպասէր դիպօղ ժամանակի:
       գ. Իսկ Գնէլոյ գնացեալ յաշխարհն Արարատայ յաւանն Կուաշ ուր դեռեւս կենդանի էր հաւ իւր Կուրացեալն Տիրան, պատմեաց նմա զամենայն, եւ զսպանանիլ հօր իւրոյ Տրդատայ: Ընդ որ տրտմեալ Տիրանայ` ողբաց յոյժ. եւս ասէ եղէ պատճառ մահու նորա զի ես ետու զնա պատանդ Յուլիանոսի. որոյ վասն իսկ աստ ՚ի կուրութեան: Եւ ետ Գնէլայ զամ ինչս իւր` զորս ունէր ՚ի ժառանգութենէ, եւս եւ զկալուածս գիւղից եւ դաստակերտաց. եւ հրամայեաց նմա բնակիլ ՚ի նմին աւանի ՚ի Կուաշ:
       Անդ կեցեալ Գնէլայ` էառ իւր զՓառանձեմ զդուստր Անդովկայ Սիւնեաց նահապետի. եւ արար թագաւորավայել հարսանիս. յորում ետ մեծամեծ ընծայս ամենայն նախարարաց, եւ ձիրս առատս ամենայն հանդիսականաց` ըստ սովորութեան ժամանակին. որով եւ հաճոյացաւ յաչս ամին. եւ զի օրէն էր յայնժամ մեծամեծաց` տալ զմի յորդւոց իւրեանց յարքունիս ՚ի սպաս արքայի, Գնէլայ եւս արարին այսպէս, եւ ետուն նմա զորդիս իւրեանց. եւ նա զարդարեալ զնոսա առաւել քան զոր յարքունիսն էին, պանծալի եւ սիրելի եղեւ հարց նոցա:
       Աստանօր եգիտ Տիրիթ պատճառս քսութեան. եւ զի ինքն կարգեալ էր յարքայէ իշխանաց իշխան. արար ընդ իւր համակամ զեղբայրն Վասակայ զՎարդան Մամիկոնեան, որ էր առաջին զինակիր արքայի. եւ հանդերձ նովաւ մատուցեալ առ արքայ` չարախօս եղեւ զԳնէլայ, եւ ասէ. ո՞չ տեսանես ա'րքայ , զի Գնէլ խորհի թագաւորել փոխանակ քո. եւ ահա բնակեալ է յԱյրարատ ՚ի կալուածս թագաւորաց. եւ սիրտ ամենայն նախարարաց եղեւ ընդ նմա. գուցէ յայդմ իցէ եւ կամք կայսերն. որոյ վասն եւ ետ նմա զհիւպատոսութեան պատիւ: Յայնմ վայրի եւ Վարդանայ երդուեալ յարեւն արքայի` ասէ. ես իսկ ականջօք իմովք լուայ ՚ի Գնէլայ` որ ասէր. ո'չ թողից ես հօրեղբօր իմում զվրէժ մահու հօր իմոյ. զի ՚ի պատճառս նորա սպան կայսրն զհայր իմ:
       Այսպիսի քսութեանց Տիրիթայ եւ Վարդանայ հաւատացեալ արքայի` առաքեաց զնոյն իսկ զՎարդան առ Գնէլ, եւ ասէ. զի՞ է` զի դու բնակեցար յԱրարատ, եւ լուծեր զկարգ հայրենեաց. ո՞չ գիտես. զի միայն արքայի է բնակիլ ՚ի դմա , եւ միոյ որդւոյ նորա միայնոյ. իսկ այլոց Արշակունեաց ՚ի գաւառս Հաշտենից եւ Աղիովտայ եւ Առբերանւոյ հանդերձ արքունի ռոճկօք եւ մտիւք: Եւ արդ` ընտրեա ' դու քեզ զմի յերկուց աստի, կա'մ յանձն առնուլ զմահ, եւ կամ մեկնիլ յԱրարատայ` արձակելով միանգամայն եւ զորդիս նախարարաց ՚ի քէն:
       Զայս իբրեւ լուաւ Գնէլ, ոչ ինչ դիմադարձ գտեալ պատգամաց արքայի` վաղվաղակի ել անտի, եւ գնաց յԱռբերանի գաւառ ՚ի քաղաքն Բերկրի. եւ անտի փոխեալ` գնաց ՚ի գաւառն Աղիովիտ, եւ բնակեցաւ յարքունական քաղաքն Զարիշատ: Էր սորա ՚ի լեառն Շահապիվան ՚ի Ծաղկոտն գաւառի անտառ մեծ` լի զարմանալի էրէիւք, մնացեալ նմա ՚ի ժառանգութենէ մօրն, որ էր յազգէ առաջնոյ Գնէլայ Գնունւոյ: Զայս տեղի ջանայր Տիրիթ առնուլ ՚ի ձեռաց Գնէլայ. այլ ոչ կարէր. վասնորոյ եւ մաշէր ՚ի սրտի:
       Իսկ Տիրանայ տեսեալ` զոր արար որդի իւր Արշակ ընդ Գնէլ, առաքեաց առ նա պատգամ խիստ, եւ յանդիմանեաց զնա վասն այնց: Ընդ որ զայրացեալ Արշակայ` հրամայեաց ՚ի ծածուկ սենեկապետացն Տիրանայ` հեղձամահ առնել զնա. եւ նոցա կատարեալ զհրամանն` թաղեցին զնա յայնմ Կուաշ աւանի, ոչ արժանի եղեալ հարցն գերեզմանաց, ասէ Խորենացին . գ. 22:
       դ. Ընդ այն աւուրս դէպ եղեւ գնալ Արշակայ արքայի յորսս զթիկամբք Մասեաց ՚ի սիրեցեալն իւր գաւառ Կոգայովտի, որ սահմանակից էր Ծաղկոտանն: Եւ անդ ՚ի զուարճանալ իւրում յորս էրէոց եւ ՚ի պարծիլն` թէ ոչ ոք ՚ի թագաւորաց յայսպիսի զբօսանս որսոց իցէ վայելեալ , զայն բան նորա առիթ առեալ Տիրիթայ եւ Վարդանայ` մատեան առ նա եւ ասեն. բազմութիւն յոյժ զարմանալի էրէոց ունի Գնէլ յիւրում լերինն ՚ի Շահապիվան, եւ ահաւոր կարգ որսոյ առաւել քան զամենայն թագաւորաց:
       Զայս լուեալ Արշակայ` ՚ի նախանձ շարժեցաւ. եւ գրեաց առ նա նենգութեամբ, զի տեսցէ պատրաստութեան որսոց ՚ի լերին անդ. որպէս զի ասէ ՚ի միասին եկեալ` զուարճասցուք յորսս: Եւ էր օրինակ թղթոյն` ըստ գրելոյ Խորենացւոյն. գ. 23. այսպէս. Արշակ արքայ հայոց մեծաց` Գնէլայ որդւոյ իմոյ քաջալերէս ՚ի լերինդ Ծաղկաց զպարկացիր ջրով, եւ պատրատեսցես. զի եկեալ մեր ըստ արժանեաց թագաւորականաց դիպեսցուք որսոց:
       Յետ առաքելոյ Արշակայ զթուղթն` վաղվաղակի եւ ինքն յուղի անկաւ` գնալ անդր, խորհելով ՚ի մտի` թէ յոչ պատրաստել նորա ըստ արժանեացն փութանակի պատճառս եդել` յանդիմանեսցէ զնա. եւ եթէ հնար իցէ, կալցի եւ կապեսցէ: Եւ իբրեւ եհաս ՚ի տեղին, տեսեալ զգեղեցկ ութիւն վայրացն, եւ զպատրաստութիւն որսոց, եւ զբազմութիւն էրէոց առաւել եւս ՚ի խոր խոցեցաւ նախանձու, եւ խորհուրդ վատ խորհեալ ընդ Վարդանայ` հրամայեաց նմա` զնետ որսոյն իբր վրիպակաւ դիպեցուցանել ՚ի Գնէլ, եւ սպանանել զնա: Եւ Վարդան ոչ այնչափ վասն բանից արքայի` որչափ վասն հաճոյից Տիրիթայ իւրում սիրելւոյ, հարեալ զնետ իւր ՚ի թիկնամէջսն Գնէլայ` անդէն առ նմին սպան զնա: Յետ գործելոյ զայսպիսի անիրաւուի` ՚ի չքմեղս եղեալ թագաւորն եւ Տիրիթ եւ Վարդան` աղաղակ բարձին, եւ սկսան ստ ութեամբ ողբաց եւ կոծել զԳնէլ, եւ նզովել զդժբաղդ ութիւն դիպուածոյն: Եւ ապա բարձեալ զմարմին նորա` իջուցին ՚ի գաւառն Աղիովտի. եւ մեծաւ յուղարկաւորութեամբ թաղեցին զնա ՚ի քաղաքն Զարիշատ:
       Եւ թէպէտ կարծէր Արշակ այսպիսի սուտ կոծովք ծածկել յանօրէ նութիւն իւր, բայց ամենեքին յայտնի ծանեան, եւ վկայեցին, թէ նա նենգութեամբ սպան զեղբօրորդի իւր զԳնէլ. եւ թէ ստութեամբ առնէ զայն կոծ: Զայս գիտացեալ եւ Մեծին Ներսեսի` անէծ զնա, ընդ նմին եւ զ Վարդան եւ զՏիրիթ. եւ նստաւ ՚ի սուգ զաւուրս բազումս, ոչ այնչափ վասն մահու Գնէլոյ. որչափ վասն չարաչար վարուց եւ անօրէնութեանց Արշակայ, որպէս Սամուէլ վասն Սաւուղայ, ըստ ասելոյ Խորենացւոյն. գ. 24:
       Իսկ Արշակ ոչինչ զղջացաւ ՚ի վերայ չարեաց իւրոց, այլ` յառել եւս ՚ի նոյն. եւ ընդդէմ քրիստոնէական օրինաց` ունելով կին զՈւլումպիադա թագուհին` էառ իւր եւ զՓառանձեմ զկինն Գնէլոյ սպանելոյ վասն ժառանգելոյ զստացուածս նորա, եւ վասն առաւել գեղեց կութեան կնոջն: Այլ այս կին Փառանձեմ որչափ գեղեցիկ էր մարմնով, այնչափ տգեղ եւ անօրէն գտաւ հոգւով, քանզի մախացեալ սորա ընդ երանելին Ուլումպիադա վասն տիկնութեան նորա` գործեաց ընդ նա զանլուր եւ զարհուրելի չարիս. զի խառնեալ զմահաթոյն յահաւոր խորհուրդ հաղորդութեան ՚ի ձեռն միոյ ուրուք անօրէն քահանայի Մրջիւնիկ անուանել` ետ նմա զայն, եւ եբարձ զնա ՚ի կենաց:
       Յետ այսորիկ ետ սպանանել նենգութեամբ ընդ զՎաղինակ Սիւնի զզօրավար արեւելեան գնդին եւ կարգեաց ՚ի տեղի նորա զօրավար զհայր իւր զԱնդովկ կամ զԱնտիոք զնահապետ Սիւնեաց. եւ կացոյց զնա վերակացու քաղաքին Տիգրանակերտի: Զայս ամենայն տեսեալ եւ կարի իմն վշտացեալ Մեծին Ներսեսի` մեկնեցաւ փոքր մի ժամանակ ՚ի Վաղարշապատ քաղաքէ, եւ նստէր ՚ի վանորայս իբր յառանձնութեան:
       ե. Յաւուրս ժամանակացս այսոցիկ էր ՚ի Հայս այր ոմն Փոստոս կամ Ֆաւոդոս անուն Բուզանդացի յազգէ յունաց ճարտար բանիւք. որոյ ուսեալ էր զլեզու հայոց, եւ ելել էր ՚ի կարգ քահանայութեան: Ցանկացեալ սորա եպիսկոպոսութեան հասանել` խնդրէր ձեռնադրիլ ՚ի Մեծէն Ներսիսէ . այլ իբրեւ ոչ էառ նա յանձն, գնաց ՚ի Փոքրն Հայս. եւ կացեալ անդ զժամանակ ինչ` հետամուտ եղեւ ձեռնադրիլ ՚ի Կիւրղոսէ, որ էր եպիսկոպոս ՚ի կողմանս Բասենոյ. այլ իբրեւ նա եւս ոչ էառ յանձն, գնաց առ սուրբն Բարսեղ հայրապետ Կեսարիոյ յանձնարարական թղթով Պապոսի ուրումն` առնուլ ՚ի նմանէ զձեռնադրութիւն:
       Իսկ սուրբն Բարսեղ տեսեալ, թէ չունի գիր վկայ ութեան եւ հաւանութեան Կիւրղոսի եւ կամ Ներսիսի Մեծի, ոչ կամեցաւ ձեռնադրել զնա. եւ նա դիմեաց առ Անթիմոս մետրապոլիտ երկրորդ Կապադովկիոյ. որոյ եւ ընկալեալ զնա` ընդդէմ կանոնաց ձեռնադրեաց եպիսկոպոս: Եւ ապա նա ինքն Փոստոս հնարիւք իմն հաւանեցուցեալ զբազումս` կարգեցաւ առաջնորդ կողմանցն Բասենոյ ՚ի տեղի Կիւրղոսի ձեռնտուութեամբ Պապոսի. որով եւ անկաւ շփոթ ութիւն եւ երկպառակութիւն ՚ի մէջ եպիսկոպոսաց աշխարհին:
       Զայն իբրեւ լուաւ սուրբն Բարսեղ, մերժեաց զՓոստոս ՚ի հաղորդուէ իւրմէ. եւ գրեաց մեղադրութիւն զնմանէ զԱնթիմոսէ առ Մելիտոս եպիսկոպոս Անտիոքայ եւ առ Թէոդոտոս եպիսկոպոս Նիկոպօլսոյ: Եւ Փոստոս ոչ եւս կարացեալ կալ յաթոռն յայն, գնաց` մանաւանդ թէ վարեցաւ յաշխարհէ անտի:
       Եկեալ ապա Փոստոսի վերստին ՚ի Մեծն Հայս` յարեցաւ ՚ի սուրբն Ներսէս. իսկ սուրբն նախ հաշտեցուցել զնա ընդ սրբոյն Բարսղի` յայնմ հետէ առ իւր պահեաց զնա. եւ կացոյց ՚ի վերայ աղքատանցց իւրոց. եւ գործակից արար նմա զայլ եպիսկոպոս ոմն` որ կոչիւր զՈրթ: Թուի թէ սոյն այս Փոստոս Բուզանդացի է այն, որ Բուզանդ կոչի. որ եւ արար զպատմութիւն հայոց անուանեալ Բուզանդարան. եւ զսմանէ գրեալ եմք ՚ի յառաջաբանութեան. երես. 11. եւ ունիմք եւս գրել ինչ ինչ ՚ի կարգս ծանօ թութեան այսր երկրորդ գրոց. եւ մասնաւորապէս ՚ի ծանօթ. ծա. (2):
       Ըստ գրելոյ սորին Բուզանդայ Փոստոսի. դպրս զ . գլ. 6. էր սորա եղբայր մի Առոստոմ անուն` այր ճգնազգեաց. որ ՚ի մեռանին թաղեցաւ ՚ի գիւղն ամովք: Գրէ դարձեալ սոյն այս Փոստոս, թէ էին յայնմ ժամանակի ՚ի Մեծն Հայս եւ այլ քանի մի երեւելի եպիսկոպոսունք. այսինքն են` Արտիթ եպիսկոպոս` ՚ի Բասենոյ աշակերտ մեծին Դանիելի, այր ծերունի եւ արդար` արժանացեալ հոգւոյն սրբոյ, դարձեալ եւ զՈրթուաս եպիսկոպոս Վանանդայ` այր սուրբ եւ պարկեշտ. եւ Կիրակոս եպիսկոպոս Տայոց, որ եւ ասէ Շահակ կոչիւր` այր աստուածապաշտ. եւ Մովսէս եւ Տիրիկ եպիսկոպոսք ՚ի կողմանս Բասենոյ` արք հրեշտակակրօնք, եւ Ահարոն եպիսկոպոս սոյր առաքինի: Դարձեալ գրէ` թէ էր եւ Յովհաննէս եպիսկոպոս ոմն. եւ զսմանէ զանհնարին չարիս խօսի : Զսոցանէ` եթէ կամիս տե'ս ՚ի վեցերորդ դպրութեան նորա գլ. 6. մինչ ՚ի վախճան: