ա.
Յետ
Անուշաւանայ
՚ի
զարմից
նորա
ոչ
գտաւ
ոք
տիրօղ
աշխարհիս.
այլ`
ոմանք
՚ի
ցեղապետութենէ
Հայկայ
բռնացեալ
տիրեցին
մինչեւ
՚ի
թագաւորել
Պարոյրայ.
զորոց
չունիմք
ինչ
ստուգութեամբ
աւանդեալ.
այլ`
միայն
զանուանս,
եւ
զստուէր
ինչ
եւս
գործոց
եւ
ժամանակաց
նոցին.
որպէս
տեսցի
արդ:
Պարէտ
ոմն
՚ի
Հայկազանց
անտի
իշխան
հզօր`
երիտասարդ
անպարտելի,
՚ի
մեռանիլ
Անուշաւանայ`
նուաճեալ
ընդ
իւրեւ
զազգս
հայոց`
տիրեաց
բովանդակ
աշխարհին,
եւ
բազումս
բազում
անգամ
պատերազմելով.
եւ
կեցեալ
աւելի
քան
զամս.
ծ.
մեռաւ:
Ըստ
հաշուելոյ
մեր
աստ
զկարգ
ժամանակի`
յաւուրս
սորա
վախճանեցաւ
Յովսէփ
նահապետ
յԵգիպտոս
՚ի
հասակի
հարիւր
եւ
տասն
ամաց.
զոր
նախնի
պատմիչք`
Մանեթոս
եւ
Ապիոն`
կոչեն
թագաւոր
հովիւ.
ընդ
որում
հայր
նորա
եւ
եղբարք
նորին
խաշնարածք
էին:
Յետ
Պարետայ
տիրեաց
՚ի
վերայ
հայոց
Արբակ
ամս
իբր.
խդ:
եւ
յետ
նորա
զաւան
այր
զօրաւոր
ըստ
Մագիստրոսի
ամս
իբր.
լէ:
՚Ի
սորա
աւուրս
կարգեցաւ
սկիզբն
միապետութեան
աթենացւոց.
քանզի
Կեկրոպ
ոմն
եգիպտացի,
զոր
յառասպելս
կոչեն
որդի
հողոյ,
ածեալ
զբնակիչս
Սիդոնի
յԱտտիկէ`
միաբանեցաւ
ընդ
յոյնս
եղեալս
անդ.
որք
հելլենք
կոչէին
յանուն
Հելլենոսի
որդւոյ
Դեւկալիոնի.
եւ
բնակեցոյց
զնոսա
խառն
յերկոտասան
աւանս .
յորոց
եւ
հաստատեաց
պետ
ութիւն
ինչ
աթենացւոց.
եւ
աստի
համարի
սկիզբն
հ
նութեան
հելլենացւոց`
ըստ
ոմանց.
եւ
տեւեաց
այն
պետութիւն
ամս.
485.
ըստ
եօթն
եւ
տասն
միապետօք.
յորոց
երկրորդն`
Կրանոս
կոչեցեալ`
շինեաց
զԱրիսպագոսն
կամ
զԱրիոսպագոսն.
եւ
տասներորդն`
այն
է
հռչակաւորն
Թեսէոս`
ժողովել
զբնակիչս
այնց
երկոտասան
աւանից`
շինեաց
զքաղաքն
Աթէն.
Զորմէ
երկար
գրէ
Պլուտարքոս.
եւ
յետ
այնց
միապետաց
սկսան
տիրել
աւագք
կամ
ճոխք,
որք
՚ի
յունաց
կոչեցան
արխոնտայք:
բ.
Զկնի
հաստատելոյ
միապետութեանն
աթենացւոց
՚ի
Կեկրոպէ`
հիմնեցաւ
եւ
միապետութիւնն
լակեդեմոնացւոց
այսինքն
սպարտացւոց
յաշխարհին
Մօռայու:
Մինչեւ
ցայս
ժամանակ
ոչ
գոյր
՚ի
մէջ
յունաց`
ո'չ
գիր,
ո'չ
օրէնք,
ո'չ
պաշտօն,
ո'չ
համեստութիւն,
ո'չ
մարդասիրութիւն,
ո'չ
ոստայնանկութիւն,
ո'չ
դարբնութիւն,
ո'չ
ամր
ութիւն
քաղաքաց,
եւ
ո'չ
որինչ
արժան
է
մարդոյ.
որպէս
գրէ
Թուկիդէս.
Եւ
եթէ
՚ի
յոյնս
այսպէս,
առաւել
եւս
յայլ
բնակիչս
Եւրոպիոյ,
յիտալացիս ,
՚ի
գաղղիացիս,
՚ի
սպանիացիս,
՚ի
գերմանացիս.
որպէս
գրէ
Կալմէթ
՚ի
հին
պատմագրեաց:
Յետ
բազում
ժամանակաց
ապա
եմուտ
՚ի
նոսա
կարգ
եւ
օրէնք
եւ
իմաստ
ութիւն
յեգիպտացւոց
եւ
յԱսիական
կողմանց.
որպէս
յայտնի
աւանդէն
նոքին
իսկ
յոյնք:
Նախ
առաջին`
զկնի
հաստատելոյ
վերոյիշատակեալ
միապետութեանց,
Կադմոս
եւ
Փիւնիկ
եգիպտացիք
՚ի
Թեբայ`
որդիք
Ագենովրայ,
որք
տիրէին
՚ի
Տիւրոս
եւ
՚ի
Սիդոն,
ելեալ
՚ի
սահմանաց
անտի`
եկին
հատուած
՚ի
Յունաստան
՚ի
գիւտ
Եւրոպեայ
քեռ
իւրեանց,
զոր
յափշտակեալ
էին
յոյնք
կիպրացիք.
եւ
անդէն
՚ի
գաւառն
Բէովտիա
կամ
Բիւտիա
շինեաց
Կադմոս
զքաղաք
մի,
եւ
կոչեաց
զայն
յանուն
բնիկ
քաղաքին
իւրոյ
Թեբէ
կամ
Թեբաս.
եւ
զաշխարհն`
յանուն
քեռ
իւրոյ`
Եւրոպիա
`
ըստ
աւանդելոյ
ոմանց.
եւ
թագաւորեաց
անդ.
եւ
աւանդեաց
յունաց
գիր`
վեշտասան
թուով:
Աստի
յայսմանէ
սկիզբն
եղեւ
փոքր
ինչ
վարժու
թեան
գրոց
յոմանս
՚ի
նոցանէ
ընդ
աղօտ
յոյժ.
եւ
ձգեցաւ
այն
նսեմութիւն
զժամանակ
ինչ.
եւ
ապա
ելին
Մոսոս
եւ
Լինոս.
եւ
յետոյ
Որփէոս
բանաստեղծ.
եւ
ապա
Հոմերոս
եւ
Հեսիոդոս.
եւ
յետ
նոցա
եօթն
իմաստասէրք,
որք
ծաղկեցան
առ
ժամանակօք
Կիւրոսի:
Եւ
առ
սակաւ
սկսաւ
աճել
՚ի
յոյնս
գիտութիւն
եւ
մարդավարութիւն .
եւ
օրըստօրէ
առաւելաւ.
եւ
յետոյ
այնչափ
զօրացաւ
եւ
պայծառացաւ.
մինչեւ
այլոց
ազգաց
ամենայնի`
գիտութեան
եւ
քաղաքականութեան`
առ
նովաւ
երեւիլ
իբր
ստուեր
ինչ.
որով
եւ
եղեն
յոյնք
անուանի
քան
զամենեսին.
եւ
կոչեցան
մայր
եւ
դայեակ
իմաստութեան.
եւ
ելին
՚ի
նոցանէ
ընդ
ժամանակս
մատենագիրք
գիտութեանց
եւ
պատմութեանց
իբր
անհամարք,
եւ
իմաստասէրք
զօրաւորք
բազում
յոյժ:
Զնախնի
իշխանութենէ
եւ
զգործոց
յունաց
անհամար
առասպելք
գտանին
՚ի
գրուածս
բանաստեղծից
նոցա,
զորս
յառաջ
բերեն
Ապողոդորոս
եւ
Պաւսանիաս .
եւ
այլք
բազումք:
Մեք
փոքր
ինչ
կամեցաք
զսկզբնաւորութենէ
միապետութեան
նոցա
յիշատակել
աստ.
զի
ընթերցօղք
պատմագրութեանս
ունելով
զնոցունց
զտեղեկութիւն
ինչ`
լաւ
եւս
մարթասցին
հասու
լինել
այլոց:
Զայս
այսպէս
եդեալ`
մատիցուք
՚ի
կարգ
բանիս:
գ.
Յետ
զԱւանայ
պայազատեաց
զՀայս
Փառնակ
առաջին:
Սա
վանեցաւ
յարքայէն
եգիպտացւոց
՚ի
Սեսոստրեայ
(կամ
ըստ
այլոց
՚ի
Սեթոսեայ
),
որ
համարի
թագաւորեալ
յամի
ի
իբրեւ.
2474.
կամ
ըստ
եօթանասնից.
3673:
Հերոդոտոս
եւ
Դիոդորոս
Սիկիլիացի
գրեն,
թէ
յորժամ
ծնաւ
սոյն
այս
Սեսոստր,
հայր
նորա
Ամենոփ
հրամայեաց
ժողովել
զամենայն
արու
զաւակ
ծնեալ
՚ի
նմին
աւուր
յիւրում
իշխանութեան`
աւելի
քան
զհազար
եօթն
հարիւր.
եւ
յանձն
արար
զնոսա
՚ի
դայեակս
ընտիրս
եւ
զգուշապահս.
եւ
մարզեաց
զամենեսին
զնոսա
ըստ
Սեսոստրեայ
յաշխատասիրութիւնս
եւ
՚ի
կրթութիւնս
պատերազմի.
եւ
յետ
զարգանալոյ
նոցա`
առաքեաց
՚ի
տեղիս
տեղիս
՚ի
փորձ
պատերազմի,
յորս
գտան
նոքա
քաջք:
Եւ
եղեւ
իբրեւ
մեռաւ
Ամենոփ,
թագաւորեաց
նա
ինքն
Սեսոստր,
եւ
զօրացաւ
յոյժ
յոյժ.
եւ
կամելով
յաղթօղ
երեւիլ
բովանդակ
աշխարհի`
գումարեաց
զօր
բազում,
վեց
հարիւր
հազար
հետեւակաց,
եւ
քսան
եւ
չորս
հազար
հեծելոց,
եւ
ութն
հազար
կառս
պատերազմի.
որովք
տիրեաց
զառաջինն
եթէովպացւոց,
եւ
ապա
արաբացւոց.
եհար
եւ
զԱսորեստանեայս.
եւ
դիմեաց
անտի
՚ի
Հայս.
ուր
արար
բազում
հարուածս,
եւ
փախոյց
զՓառնակ.
եւ
ապա
խաղաց
՚ի
Մարս,
եւ
՚ի
Պարսս,
եւ
մինչեւ
՚ի
Հնդիկս`
ընդ
Կուռնելեան
Տակիտոսի.
եւ
անտի
՚ի
սկիւթացիս
եւ
՚ի
սարմատացիս.
եւ
եհաս
իբր
շրջանաւ
մինչեւ
՚ի
Յունաստան.
եւ
չգտեալ
անդ
բաւական
պաշար
զօրացն`
զկնի
իննամեայ
արշաւանաց
դարձաւ
յԵգիպտոս.
եւ
անդ
կուրացեալ`
չոքաւ
զիւրովի:
Յայսչափ
յաղթութիւնս
ոչ
այլ
ինչ
արար
Սեսոստր,
բայց
եթէ
հարուածել,
եւ
ցուցանել`
թէ
յաղթեաց
ամենեցուն.
յոյր
սակս
իսկ
յամենայն
տեղիս
կանգնեաց
զարձանս
եւ
զսիւնս`
գրեալ
՚ի
վերայ
նոցա
զյաղթութիւն
իւր
այսպիսի
բանիւք.
Զայս
գաւառ
նուաճեաց
զինու
զօրութեամբ
արքայ
արքայից`
եւ
տէր
տերանց
Սեսոստր:
Յետ
մահուն
Սեսոստրեայ
թագաւորեաց
յԵգիպտոս
Հռամսէն.
եւ
յետ
նորա
այլ
ոք,
զոր
սուրբ
գիրն
հասարակ
անուամբ
փարաւոն
անուանէ.
սա
չարչարեաց
զորդիսն
Իսրայէլի.
եւ
յաւուրս
սորա
ելին
նոքա
յԵգիպտոսէ`
յամի
աշխարհի.
2513.
կամ
ըստ
եօթանասնից.
3712:
Ովսերիոս
ասէ,
թէ
յետ
այսր
ելից
էր
Սեսոստր
վերագոյնդ
յիշատակեալ.
բայց
հանգամանք
այնր
ժամանակի
ոչ
ներեն
դնել
այդպէս.
զորմէ
չէ
'
մեզ
հարկ
վիճել
աստանօր:
Իսկ
Փառնակ
նահապետ
հայոց
յետ
վանելոյ
յերեսաց
Սեսոստրեայ
`
նորոգ
հաստատեալ
զմիապետութիւն
իւր`
ձեռն
էարկ
շինել
եւ
բազմացուցանել
զայլեւայլ
ամուրս.
եւ
կեցեալ
յիշխա
նութեան
ընդ
ամենայն
ամս
իբր.
ծգ.
մեռաւ:
դ.
Յետ
Փառնակայ
պայազատեաց
զՀայս
սուր,
ամս
իբր.
խե:
Զսա
կոչէ
Գրիգոր
Մագիստրոս
սուսեր
հատու
ընդդէմ
թշնամեաց,
եւ
սիրելի
իւրոց
զօրաց:
Յաւուրս
սորա
թագաւորէր
Տրոյէ
՚ի
Տրոյիա.
զորմէ
փոքր
ինչ
գրել
աստ
արժան
է:
Յամի
՚ի
2496.
կամ
ըստ
աշխարհից.
3695.
Դարդանոս
ոմն
որդի
Դիոսի
ծնեալ
՚ի
Սամօթրակէ
կղզւոջ`
էանց
՚ի
ցամաք
հանդիպակաց.
որ
կոչիւր
Դիւկրիա.
եւ
շինեաց
անդ
քաղաք,
զոր
կոչեաց
յանունիւր
Դարդանոն,
(այն
է
Պօղազ
հիսար
).
յոյր
անուն
գաւառն
այն
եւս
կոչեցաւ
զԱրդանիա.
եւ
թագաւորեաց
նա
անդ.
յետ
նորա
թագաւորեաց
որդի
նորին
Երիխթոն.
յետ
Երիխթոնայ
որդի
նորին
վերոյիշատակեալդ
Տրոյէ.
յորոյ
անուն
կոչեցաւ
բովանդակ
աշխարհն
այն
Տրոյիա
կամ
Տրովադա:
Սորա
անդրանիկ
որդին
Եղոն
անուն
շինեաց
զայլ
քաղաք
մօտ
՚ի
Դարդանոն.
եւ
կոչեաց
զայն
Եղիոն
կամ
Իլիոն.
որ
եւ
յանուն
գաւառին
կոչեցաւ
նաեւ
Տրոյիա:
Եւ
յետ
մահու
եղոնի
թագաւորեաց
՚ի
յԵղիոն`
որդի
նորա
Լաւոմեդոնտ.
յորմէ
ծնաւ
Բոտարկ.
որ
կոչեցաւ
Պրիամոս:
Զայսոսիկ
յայն
սակս
եդաք
աստ.
զի
ունիմք
խօսիլ
ինչ
՚ի
յաջորդ
գլուխդ.
առ
որոյ
ծանօթութիւն
կարեւոր
էր
գիտել
զսոսին:
՚Ի
սմին
ժամանակի
սկսան
որդիքն
Իսրայէլի
՚ի
ձեռն
Մովսէսի
վանել
զթշնամիս`
զՍեհոն
եւ
զՈվգ
յայսկոյս
Յորդանանու
՚ի
քառասներորդ
ամի
ելից
իւրեանց,
եւ
ժառանգել
զերկիրն
խոստացեալ
նոցա:
Եւ
՚ի
յաջորդ
ամի`
այն
է.
2553.
կամ
ըստ
հրէից
ից
3752.
եհաս
վախճան
կենաց
Մովսեսի.
եւ
՚ի
նմին
ամի
յեսու
անցոյց
զիէլ
ընդ
Յորդանան.
եւ
եհար
զքանանացիս
զամս
վեց.
եւ
ժառանգեցոյց
իսրայէլացւոց
զերկիրն:
Յորոյ
ահէ
բազումք
՚ի
քանանացւոց
անտի
փախեան
յայլեւայլ
կողմանս,
մանաւանդ
յԱփրիկէ.
ըստ
որում
ցուցանէ
Խորենացին.
ա.
18.
եւ
հաստատէ
Պրոկոպիոս
Վանդալաց.
բ.
10:
եւ
Շուիտաս,
՚ի
բառն`
Քանան:
Ոմանք
եւս
՚ի
քանանացւոց
անտի
խոյս
ետուն
յաշխարհս
մեր
՚ի
Հայս.
եւ
այս
թուի
լեալ
յաւուրս
Սուրայ
նահապետին
մերոյ.
որպէս
դնէ
եւ
Յովհաննէս
կաթողիկոս.
եւ
էր
նոցա
առաջնորդ
Քանանդիաս
ոմն
այր
ճոխ
եւ
երեւելի.
յորմէ
սերեցաւ
՚ի
Հայս
նախարարութիւն
քանանիդեանց
կամ
քանանդեցւոց,
այնինքն
են
Գնթունիք:
ե.
Յետ
Սուրայ
պայազատեաց
՚ի
Հայս
հաւանակ
կամ
Հոնակ`
ամս
իբր.
լ:
եւ
յետ
նորա
Վաշտակ`
ամս
իբր.
իբ:
եւ
ապա
Հայկակ
առաջին`
ամս
իբր.
ժը:
Սա
եղեւ
այր
խրոխտ
եւ
պատերազմասէր.
եւ
քաջութեամբ
նուաճեաց
զԱմինդէս
զարքայն
Ասորեստանի
յամի
ի.
2634.
կամ
ըստ
հ.
ից
3833.
եւ
՚ի
նստիլ
յաջորդի
նորա
Բեղոքեայ,
կամեցեալ
Հայկակայ
զնա
եւս
յաղթահարեալ`
՚ի
պարտութիւն
մատնեցաւ
յերեսաց
նորա,
եւ
անկաւ
՚ի
մարտի:
Եւ
յաջորդեաց
՚ի
տեղի
նորա
՚ի
նահապետութեան
Հայկազնեայց
Ամբակ
առաջին`
ամս
իբր.
ժդ.
եւ
ապա
առնակ`
ամս
իբր.
ժէ,
եւ
ապա
Շաւարշ
առաջին`
ամս
իբր.
զ.
սա
շինեաց
զՇաւարշան
քաղաք:
Զկնի
Շաւարշայ
նստաւ
Նորայր`
ամս
իբր.
իդ:
յետոյ
Վստամ`
ամս
իբր.
ժդ.
եւ
յետ
նորա
կար`
ամս
իբր.
դ:
եւ
զկնի
նորա
Գոռակ`
ամս
իբր .
ժը:
Յետ
Գոռակայ
նստաւ
Հրանտ
առաջին`
ամս
իբր.
իե:
՚ի
սորա
աւուրս
թագաւորէր
՚ի
նեղուցն
Եւքսինեան
ծովուն
Բիւղ,
կամ
Բուղան
եւ
կամ
Բիւզանդոս
որդի
Նեպտոնի.
որ
եւ
(ըստ
աւանդելոյ
Դիոդորի
Սիկիլիացւոյ.
դ.
3.
եւ
ըստ
այլոց,
եւս
եւ
ըստ
Ղազարու
Փարպեցւոյ
՚ի
յառաջաբանութեան
իւրում
),
շինեալ
անդ
քաղաք`
կոչեաց
յանուն
իւր
Բիւզանդիոն.
զոր
յետոյ
առաւել
եւս
վայելչացոյց
Պաւսան
արքայ
սպարտիացւոց.
որ
եւ
զկնի
բազում
ժամանակաց
շքեղ
եւ
ընդարձակ
յօրինեալ
՚ի
մեծէն
Կոստանդիանոսէ`
յանուն
նորա
Կոստանդինուպօլիս
կոչեցաւ.
որ
եւ
այժմ
Ստամպօլ
կոչի:
Յետ
հրանտայ
պայազատեաց
՚ի
Հայս
Ընձակ`
ամս
իբր.
ժե:
յետ
նորա
Գղակ`
ամս
իբր.
լ:
եւ
յետ
նորա
հորոյ`
ամս
իբր .
գ:
