Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Ա.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Խոսրով առաջին` որ եւ Մեծ կոչի, որդի Վաղարշայ` յետ մահու հօր իւրոյ թագաւորեաց ՚ի տեղի նորա ՚ի վերայ հայոց յամի Տեառն 214. եւ նոյն հետայն միաբանեալ զզօրսն` էանց ընդ լեառն մեծ, յարձակիլ ՚ի վերայ խազրաց եւ բասլաց` առ ՚ի խնդրելոյ ՚ի նոցանէ զվրէժ մահու հօր իւրոյ. եւ մարտ եդեալ ընդ նոսա` հարուածս անհնարինս էած ՚ի նոսա. եւ նկուն արար զհզօր ազգսն զայնոսիկ. եւ էառ ՚ի պատուականաց նոցա պատանդս` մի ՚ի հարիւրոց. եւ հաստատեալ արձան իւրոյ իշխա նութեան յայնոսիկ կողմանս հելլենացի գրով` դարձաւ յաշխարհ իւր. եւ ձեռն էարկ ՚ի բազում շինուածս քաղաքաց եւ աւանից, եւս եւ ապարանից եւ իջեւանաց, աշխատեալ ՚ի նոյնս ամս բազումս : Եւ զի յայնմ ժամանակի գտանէին ուրեք ուրեք յաշխարհին Հայոց քրիստոնեայք, զբազումս ՚ի նոցանէ ծառայեցոյց ՚ի գործս շինուածոց ՚ի դառն աղիւսարկութիւնս. եւ զբազումս եւս նահատակեաց. ըստ որում յիշէ Խորենացին. բ. 72. ՚ի պատմագրութենէն Պերմելիանեայ եպիսկոպոսի Կեսարիոյ կապադովկացւոց, որ աշակերտեալ էր Որոգինեայ:
       Յաւուրս սորա դեռ տեւէր յիշխանս Եդեսիոյ այն փոքրիկ թագաւորութիւնն, որ մնաց անդ յետ մահուն Սանատրկոյ ընդ իշխանութեամբ հռովմայեցւոց. եւ նստէր անդ յայնժամ Աբգար ոմն որդի մատնեայ ՚ի դասակարգութենէ յաջորդութեան այնր թագաւորութեան , որոյ իշխանք երբեմն իբր մականուամբ Աբգար կոչէին յանուն մեծին Աբգարու թագաւորին հայոց. զորմէ եւ ունիս տեսանել ՚ի ծանօթութիւնս այսր երկրորդ գրոց . ժզ. (2):
       Սոյն այս Աբգար, որ եղեւ յետին ՚ի թագաւորս եդեսացւոց, էր հաւատով քրիտոնեայ եւ առաքինի վարուք եւ այր սուրբ, ըստ որում վկայէ Ափրիկանոս ժամանակակից առ Եւսեբեայ, եւ առ Սիւնկեղեայ. երես. 359. կամ 286. միանգամայն եւ հանճարեղ եւ զգաստ` ըստ գրելոյ սրբոյն Եպիփանու. ընդդէմ հերձ. ծղ: Եւ էր սա հպատակ հռովմայեցւոց. եւ ունէր խաղաղութիւն ընդ արքային պարսից եւ հայոց. եւ էր սիրելի բազմաց:
       Գրէ սուրբն Եպիփան, թէ ծանօթ էր սմա զառաջինն եւ մտերիմ խորհրդական` Բարդածան ոմն ասորի եդեսացի. զոր յիշէ եւ Եւսեբիոս. պատմ. եկեղ. դ. 3. եւ այլք: Եւ էր սոյն այս Բարդածան այր կորովի բանիւք, եւ յաջող ՚ի գրուածս, տեղեակ բազում լեզուաց` եւս եւ հայոցն: Անկեալ ապա սորա ՚ի պէսպէս հերձուածս` եկն ՚ի Հայս, եւ ջանայր դարձուցանել զնոսա ՚ի կռապաշտութենէ, եւ որսալ յաղանդ իւր. եւ յայս իսկ գրեաց բազում ինչ ընդդէմ ծիսիցն` զորս ունէին հայք ՚ի պաշտամունս կռոց. բայց չազդեցին ինչ բանք նորա: Ապա գնացեալ յամուրն Անի ` եկաց անդ զժամանակ ինչ. ուր եւ ընթերցեալ զմեհենական պատմութիւնս հայոց` թարգմանեաց զայն ՚ի լեզու ասորւոց. յոր յաւելեալ եւ զայլ բազում ինչ ՚ի դիւանաց թագաւորացն` արար զպատմագիրք մի ասորերէն. որ յետոյ յեղաւ ՚ի յոյն լեզու : ՚Ի սորա գրութենէն առնու Խորենացին, զոր ինչ պատմէ յաւուրցն Արտաւազդայ երկրորդի մինչեւ ցԽոսրով առաջին, զորմէ են այժմ բանք մեր:
       Եւ եղեւ ընդ այն աւուրս ՚ի դիմել Անտոնինոսի Կարակաղոսի կայսեր պատերազմաւ ՚ի կողմանս արեւելից, ել ընդառաջ նորա ՚ի վերոյ յիշատակեալդ Աբգար իշխան իբրեւ բարեկամ հռովմայեցւոց. իսկ կայսրն էարկ զնա ՚ի կապանս, ըստ որում գրէ Դիովն Կասսիոս ժամանակակից. եւ էառ յինքն զաշխարհ նորա. եւ եդ անդ վերակացուս յիւրոցն. եւ յայնմհետէ բարձաւ այն թագաւորութիւն յԵդեսիոյ:
       Ելեալ կայսեր ՚ի կողմանց անտի` յուղի անկաւ դիմել ՚ի սահմանս հայոց: Զայն լուեալ Խոսրովու` գնաց ընդ առաջ նորա բարեկամութեամբ. եւ եկաց առ նմա զաւուրս քանի մի: Եւ ՚ի կամիլ նորա դառնալ յետս` արգել զնա կայսրն առ իւր, որպէս արար Աբգարու. քանզի խորհէր տիրել եւ աշխարհին Հայոց:
       Իբրեւ լու եղեւ այս առ Հայս` ասէ Դիովն, առ հասարակ ամբոխ արարեալ` ելին ՚ի պատերազմ ընդդէմ կայսեր. յորոց զահի հարեալ կայսրն` արձակեաց պատուով զԽոսրով: Բայց իբրեւ դարձաւ ՚ի Նիկոմիդիա, առաքեաց ՚ի վերայ հայոց բազում զօրօք հռովմայեցւոց եւ ծանր պատրաստութեամբ զԹէոկրիդէս զօրավար մեծ. այլ զօրք Խոսրովու ՚ի դիմի հարեալ` կոտորեցին չարաչար զհռովմայեցիս. եւ զմնացեալսն դարձուցին ՚ի փախուստ : Յետ սակաւուց պատերազմեալ սոյն այս Անտոնինոս կայսր եւ ընդ Արտաւանայ արքային պարսից ՚ի Միջագետս` մեռաւ ՚ի մէջ Եդեսեայ եւ Խառանու. որպէս յիշատակէ եւ Խորենացին. բ. 72. ուր հարեւանցիկ գրելով` յաւելու ասել, թէ յայն մարտ մերս Խոսրով ոչ յոք եղեւ հակամիտեալ:
       բ. Իսկ Արտաւան արքայ պարսից յետ վանելոյ զկայսրն հռովմայեցւոց` պսակեցաւ կրկին թագիւ, որպէս գրէ Հերովդիանոս. եւ մեծամտեալ յանձն իւր` մեծամեծս խրոխտայր տիրել համօրէն աշխարհի. այլ զկնի սակաւուց վտանգեալ իսպառ` կորոյս զբովանդակ տէրութիւն իւր, ընդ նմին եւ զթագաւորութիւնն պարթեւական:
       Սա` ըստ որում գրի ՚ի յունարէն օրինակս գրոցն Ագաթանգեղոսի, էր տեղեակ եւ հմուտ աստեղագիտութեան. եւ պարապէր ՚ի զն նութիւն ընթացից մոլորակաց. եւ ՚ի նոսին հայելով` հմայս հմայէր. եւ զապագայս գուշակէր, առաւել եւս ՚ի վերայ յաջող ութեան գործոց իւրոյ: Այլ սակայն նախարարք իւր չէին հաճեալ ընդ նա վասն խրոխտ եւ սէգ բարուցն, մանաւանդ զի` մի ոմն ՚ի նոցանէ, որոյ անուն էր Արտաշիր որդի Սասանայ յազգէ պարսից` ՚ի Ստահր գաւառէ Ասորեստանի, խեթացուցեալ էր զնա յարքայէ. եւ պարապոյ սպասէր զինիլ յապստամբութիւն ընդդէմ նորա, եւ ինքնին թագաւորել:
       Յաւուր միում` մինչդեռ ՚ի ժամ գիշերոյ նստեալ էր արքայ Արտաւան ընդ տիկնոջ իւրում ՚ի սենեկի. հայեցեալ ՚ի վեր յերկինս` սկսաւ հմայել, եւ ասէ զտիկին. տեսանեմ յընթացս աստեղաց, զի եթէ դէպ լիցի ումեք ՚ի սոյն աւուրս վտարանջել ՚ի տնէ իւրմէ` յաջողեսցի նմա. որոյ վասն կասկածիմ յոյժ եւ ՚ի վերայ թագաւորութեանս իմոյ. զայս ասաց, եւ ապա ՚ի քուն եմուտ:
       ՚Ի խօսիլ արքայի` ՚ի սենեկի անդ էր նաժիշտ թագուհւոյն Արտադուխտ անուն. որ եւ էր յազգականութենէ Արտաշրի Սասանեան, եւ էր տարափացեալ ՚ի նմանէ: Եւ իբրեւ լուաւ սա զբանս գուշակութեանն Արտաւանայ, ազդ արար Արտաշրի. զի գիտակ էր խորհրդոց նորա. եւ ապա եկեալ առ նա` յորդորեաց զնա փութով ՚ի գործ դնել, զոր խորհեալն էր. եւ աղաչեաց եւս զնա զի եթէ յաջողեսցի նմա թագաւորել. առցէ զինքն ՚ի կնութիւն: Ուրախացեալ ընդ այս Արտաշրի` դարձոյց զԱրտադուխտ յետս, երդմամբ խոստացեալ նմա` կարգել զնա դշխոյ պարսից:
       Ապա հաստատեալ Արտաշրի ՚ի միտս իւր զխորհուրդ ապստամբութեանն ` յանկոյց յինքն զսիրտս նախարարացն պարսից եւ Ասորեստանեայց. եւ հաւանութեամբ նոցա առաքեաց առ Արտաւան երկուս պատգամաւորս, որոց անուանք էին զեհ եւ կարէն, խօսիլ ընդ արքայի ՚ի դիմաց իւրոց եւ ՚ի դիմաց համօրէն նախարարաց, զի Արտաւան ինքնին հրաժարեսցի ՚ի թագաւորութենէ պարսից. քանզի ասեն` ոչ եւս կամին պարսիկք ունիլ թագաւոր ՚ի պարթեւաց, այլ` ՚ի պարսից: Սրտմտեալ ընդ այս արքայի` վարեաց զնոսա յերեսաց իւրոց սպառնալեօք. եւ ապա ՚ի վերայ հասեալ` թէ յիրաւի Արտաշիր Սասանեան սիրաբանեալ եւ ընդ նախարարս իւր, եւ պատրաստեալ է ապստամբիլ, վաղվաղակի գումարեաց զօրս ՚ի պարթեւաց եւ ՚ի մարաց, նաեւ ՚ի պարսից. եւ դիմեաց ՚ի վերայ նորա: Ժողովեալ եւ Արտաշրի հանդերձ այլովք նախարարօք զզօրս` ելին ընդդէմ Արտաւանայ, եւ ետուն պատերազմ ընդ նմա իբրեւ զտարի մի:
       Յառաջնում մարտի անդ ընդ յանդուգն յարձակիլ երկուց ճակատուց ՚ի վերայ միմեանց` բազումք անկան ՚ի նոցանէ: Եւ ՚ի վերստին բաղխել նոցա ընդ միմեանս` եղեն դարձեալ հարուածք մեծամեծք. եւ ոմանք ՚ի նախարարաց` որք էին ընդ Արտաւանայ, անցին ՚ի կողմն Արտաշրի: Եւ ՚ի սաստկանալ պատերազմին իբրեւ տկարացաւ կողմն Արտաւանայ, տագնապեալ աճապարեաց ՚ի փախուստ. եւ միւսանգամ գումարեալ զզօրս` եկն դարձեալ ՚ի վերայ Արտաշրի, եւ ճակատեցաւ ընդդէմ նորա: Եւ յորժամ ՚ի պատրաստի էին վերստին պատահիլ միմեանց` արձանացաւ անդէն Արտաշիր. եւ ձայնեալ առ Արտաւան` ասէ ցնա. ընդէ՞ր ՚ի զուր մատնես յյօրս քոյ ՚ի կորուսս. հնազանդեաց ինձ. յիշեա ' զոր խօսեցար յականջս կնոջ քոյ ՚ի սենեկի քում ՚ի գուշակել անդ զկործանումն թագաւորութեանդ: Ապշեցաւ Արտաւան ընդ այս, եւ ասէ. զիարդ դառն է կին. եւ ոչ գիտելով` թէ նաժիշտին էր յանցանք, անդէն իսկ հրամայեաց սպանանել զտիկինն: Եւ ապա դառնացեալ սրտիւ յարձակեցաւ ՚ի վերայ Արտաշրի. եւ ՚ի ձգել ՚ի նա զնիզակ իւր` խոյս ետ Արտաշիր եւ փախեաւ. եւ յանկարթակի ընդ կրունկն դարձեալ` եհար զնա եւ սպան անդէն. ՚ի հնգետասաներորդ ամի թագաւորու թեան նորա:
       Յայնժամ վաղվաղակի միաբանեալ նախարարացն` թագաւորեցուցին զԱրտաշիր սասանեան ՚ի վերայ պարսից: Միաբանեցան ընդ նմա եւ երկու ցեղք պահլաւեանցն, այսինքն են` սուրենեանք եւ ասպահապետեանք. այլ երրորդ ցեղն` այսինքն են կարենեանք` ընդդէմ դարձան, եւ սակայն չկարացին վճարել ինչ: Եւ յայնմհետէ բարձաւ թագաւորութիւն պարսից ՚ի ցեղէ պարթեւազանց Արշակունեաց. յետ տեւելոյ այնմ ամս. 475. եւ յաջորդեաց թագաւորութիւն ցեղին սասանեաց յամի Տեառն 226. ՚ի հինգերորդ ամի կայսերութեան Աղեքսանդրոսի որդւոյ Մամեայ, եւ այս թագաւորութիւն սասանեանց զօրացեալ տեւեաց ամս. 409. մինչեւ ցաւուրս տէրութեան հագարացւոց:
       գ. Իսկ Խոսրով արքայ հայոց լուեալ զհամբաւ շփո թութեան աշխարհին Պարսից, եւ չեւեւս զլուր մահուն Արտաւանայ, ժողովեաց զօրս, եւ փութացաւ յօգ նութիւն ժամանել նմա. եւ յանցանելն ընդ Ասորեստան` լուաւ զմահ նորա եւ տեղեկացեալ` թէ ամենեքին միաբանեալ են ընդ Արտաշրի` բաց ՚ի ցեղէն Կարենեան, տրտմեցաւ յոյժ. եւ առաքեաց հրեշտակս առ այլ Պահլաւեանս. զի ՚ի մի միաբանեալ` մերժեսցեն զԱրտաշիր, եւ կացուսցեն թագաւոր յորդւոցն Արտաւանայ, որպէս զի հաստատուն կացցէ պարթեւական իշխանութիւն Արշակունեաց. եւ ինքն Խոսրով դեգերեալ յայնոսիկ կողմանս ամս երկուս ոչինչ կարաց առնել. եւ չեղեւ նմա հնար հաճեցուցանել զնոսա. ՚ի կամս իւր.
       Ապա դարձ արարեալ անտի ՚ի Հայս` սկսաւ վերստին գումարել զօր բազում յայլեւայլ աշխարհաց, եւ պատրաստիլ ՚ի պատերազմ ընդդէմ Արտաշրի: Զայն իբրեւ լուաւ Արտաշիր, էառ եւ ինքն զբազմութիւն զօրաց իւրոց. եւ ահագին իմն զօրութեամբ դիմեաց ՚ի Հայաստան. որոյ ընդդէմ ելեալ Խոսրովու` վանեաց զնա սաստիկ պատերազմաւ. եւ հետամուտ եղեալ` ՚ի փախուստ դարձոյց զնա: Զայսմանէ գրէ եւ Դիովն Կասսիոս պատմիչ հռովմայեցւոց` ժամանակակից` ՚ի վերջին գիրսն ՚ի համառօտութեանն Յովհաննու Քսիփիլինեայ:
       Դարձեալ առաքեաց Խոսրով հրեշտակս առ Պահլաւունս, զի միաբանեսցին ընդ ինքեան, եւ միասին խնդրեսցեն վրէժս յԱրտաշրէ եւ ՚ի պարսից, եւ մի զրկեսցին յիշխանութենէ անտի պարթեւեաց: Եւ իբրեւ ետես, թէ նոքա ոչ առնուն յանձն, դարձաւ ՚ի տեղի իւր. ո'չ այնչափ ուրախացեալ ընդ յաղթութիւնն, (ասէ Խորենացին. խ. 69) որչափ ընդ վերջակացութիւն ազգականացն գժդմեալ:
       ՚Ի հասանել նորա ՚ի Հայս` հասին առ նա եւ հրեշտակք առաքեալք ՚ի Կարենեան Պահլաւեանց. եւ ետուն նմա աւետիս, եթէ նոքա առ հասարակ հանդերձ իւրեանց նահապետաւն` որ կոչիւր Վեհսաճան, ոչ հնազանդեալ Արտաշրի` գան առ քեզ: Զայս լուեալ Խոսրովու ուրախացաւ յոյժ. բայց ուրախ ութիւն նորա դարձաւ յետոյ ՚ի սուգ մեծ. քանզի իբրեւ լուաւ Արտաշիր զչուել Կարենեանց առ Խոսրով , եհաս ՚ի վերայ նոցա զօրօք. եւ կոտորեաց զամենայն արու նոցա` յերիտասարդաց մինչեւ ցստնդիայս, բաց ՚ի միոյ տղայէ` որոյ անուն էր Պերոզամատ` որդի Վեհսաճանայ, զի Բուրզ ոմն իշխան պարսից, որ բարեկամ էր տանն Վեհսաճանայ , ՚ի կոտորածի անդ յափշտակեալ զմանուկն` տարաւ յաշխարհն Արեաց:
       դ. Ընդ այս գործ Արտաշրի զայրացեալ յոյժ Խոսրովու` ել վերստին ՚ի պատերազմ ՚ի վերայ նորա եւ Արտաշրի չկարացեալ զդէմ ունիլ նմա` անկաւ ՚ի հեռաւոր տեղիս: Ուր ասէ Դիովն թէ լուեալ մեր զվանիլ Արտաշրի յերեսաց հայոց. եւ զմեկնիլ նորա ՚ի հեռակայ վայրս, ոչ գիտէաք, արդեօք իսպառ նուաճեալ իցէ, թէ հետամուտ է միւսանգամ զօր գումարելոյ: Այլ Արտաշիր գրեաց առ բազում ազգս օտարօտիս յայլեւայլ կողմանս, եւս եւ ՚ի հնդիկս. եւ ՚ի նոցանէ ժողովէր վարձուք զանհամար զօրս եւ կառս եւ փիղս` արշաւել նոքօք ոչ միայն ՚ի Հայս ՚ի վերայ Խոսրովու, այլեւ յաշխարհ տէրութեան հռովմայեցւոց, սպառնացեալ յինքն գրաւել զամենայն տեղիս ` յորս տիրեալ էին նախնի թագաւորք պարսից յաջորդք Կիւրոսի:
       Զայն լուեալ Խոսրովու` հրեշտակս արձակեաց վաղվաղակի թղթով հանդերձ առ Աղեքսանդրոս մամեան կայսր հռովմայեցւոց. եւ ծանոյց նմա զգործս Արտաշրի. եւ թէ որպէս վանեցաւ միանգամ երկիցս յերեսաց իւրոց. եւ թէ զիա'րդ այժմ անհնարին զօրութեամբ պատրաստի ՚ի պատերազմ. գուցէ ասէ արշաւեսցէ եւ ՚ի սահմանս տէրութեան ձերոյ. մանաւանդ զի եւ բազումք ՚ի կողմնապահ զօրաց հռովմայեցւոցդ յարեցան ՚ի նա:
       Յայնժամ գրեաց Աղեքսանդրոս կայսր առ Արտաշիր մեծամեծ սպառնալիս` հանդարտիլ ՚ի տեղւոջ իւրում. եւ ինքն սկսաւ պատրաստիլ ՚ի պատերազմ: Այլ յարհամարհել Արտաշրի զպատգամս կայսեր` եւ յառաւելն խրոխտալ, ել ինքն կայսրն ՚ի վերայ ծանր պատրաստութեամբ եւ զօրօք բազմօք: Ել եւ Արտաշիր ընդդէմ նորա, եւ անթիւ բազմութիւնք ընդ նմա յորս էին եւ եօթն հարիւր փիղք վառեալք, եւ հազար ութն հարիւր գերանդազէն կառք, ըստ գրելոյ Լամբրիտեայ: ՚Ի հասանե կայսր մօտ ՚ի սահմանս պարսից` յարեցաւ ՚ի նա Խոսրով արքայ հայոց զօրօք իւրովք:
       Եւ ՚ի մարտնչիլ ընդ միմեանս սաստկապէս` վանեցան զօրք Արտաշրի, եւ ՚ի փախուստ դարձան եւ ինքն Արտաշիր հալածական լեալ` յաշխարհ իւր: Յայս մարտ կոտորեցան բազումք եւ ՚ի զօրացն կայսեր` ըստ գրելոյ Հերովդիանեայ ժամանակակցի:
       Յետ այսորիկ ամս տասն անդադար մարտ պատերազմի էր ՚ի մէջ Խոսրովու եւ Արտաշրի. եւ իբրեւ ոչ կարաց Խոսրով նուաճել իսպառ զԱրտաշիր, լուեալ զթագաւորել Փիլիպպոսի կայսեր` խնդրեաց օգ նութիւն եւ ՚ի նմանէ. եւ կայսրն` ըստ աւանդելոյ Խորենացւոյն. խ. 69. գրեաց ՚ի կողմանս Պոնտոսի եւ Եգիպտոսի եւ յայլ տեղիս` նպաստել Խոսրովու: Եւ ինքն Խոսրով եհան հրաման ՚ի կողմանս կողմանս մերձ ՚ի սահմանս աշխարհին Հայոց, այսինքն է` յաշխարհն Աղուանից, Լփնաց, Ճղփաց, Կասպից, եւ այլ եւ, ազգաց, եւ էառ ՚ի նոցանէ զօր բազում յօգնակա նութիւն առատ տրովք եւ վարձուք:
       Եւ իբրեւ ժողովեցան յամ կողմանց բազմութիւնք այրուձիոյ խաղաց նոքոք Խոսրով վերստին ՚ի վերայ Արտաշրի. եւ յաղթեալ նմա հալածեաց մինչեւ ՚ի սահմանս Հնդկաց. եւ աւերեաց զաշխարհն պարսից որով եւ գերութեամբ, պատերազմեալ ամս բազումս ընդ այնոսիկ` որք միաբանեալ էին ընդ Արտաշրի. եւ կամէին վերստին դարձուցանել զնա յաթոռ թագաւորութեան պարսից: Եւ թէպէտ չկարաց Խոսրով հաւանեցուցանել զնոսա ՚ի կամս իւր առ ՚ի կացուցանել զոք թագաւոր յազգէ Արշակունեաց, բայց ինքն յաղթ ութեամբ մեծաւ եւ բազում աւարաւ դարձաւ յԱտրպատական եւ պատուէր արձակեաց ընդ ամենայն կողմանս աշխարհին Հայոց` գնալ յուխտաւորութիւն պաշտամանց յեօթն բագինս եւ մատուցանել զահս, եւ հանդէս մեծ կատարել առաջին նոցա. եւ յղեաց ՚ի նոյն բագինսն զհինգերորդս աւարացն` զոր ածեալ էր, եւ այլ եւս արծաթի եւ ոսկի նուէրս, եւ ակունս պատուականս եւ զգեստս մեծագինս` հանդերձ սպիտակ ցլուք, սպիտակ նոխազօք, սպիտակ ձիօք, եւ սպիտակ ջմրւովք զարդարելովք. եւ շնորհէր քրմացն պարգեւս մեծամեծս. եւ ապա առատապէս ռոճիկս բաշխեալ զօրացն եկելոյ յայլոց կողմանց` արձակեաց զնոսա:
       Աւանդի ուրեք ՚ի պատմութիւնս հայոց, թէ սոյն այս Խոսրով արքայ ՚ի հասանել յԱտրպատական, զայն գաւառ` ուր զտեղի էառ զառաջինն, կոչեաց Վարուժ կամ Վարուժան. իբր թէ` ուժով վարեալ զՍասանեանս: Եւ ապա շինեաց նա անդ քաղաք մեծ եւ ահեղ եօթնպարսպեան. զոր կոչեաց Դավրէժ թէ դա ՚ի վրէժ քինուն Արտաշրի շինեցաւ. այլ յոմանց կոչեցաւ Երկրորդ Երկբատան. եւ յոմանց եւս Գանձակ Շահաստան: Եւ թէպէտ ՚ի վարս մեծին Ներսիսի գրի, թէ զայն շինեաց Տրդատ. բայց գուցէ այդ վասն նորոգելոյ ասի. որպէս տեսցի ՚ի ստորեւ գլ. լթ: Եւ ինքն Խոսրով մեծ արքայ յետ աւարտելոյ զշի նութիւն քաղաքին` կեցեալ անդ սակաւ մի ժամանակ, չոքաւ ապա յաշխարհն Ուտէացւոց:
       ե. Իսկ Արտաշիր Սասանեան` որ փախուցեալ էր ՚ի Հնդիկս զօրօք իւրովք, եւ նստեալ էր անդ, տեսեալ` թէ ոչ եւս կարէ հանգստեամբ տիրել պարսից, ցորչափ կենդանի է Խոսրով, վարանէր ՚ի միտս իւր. եւ չգտեալ զայլ հնարս` խորհեցաւ նենգութեամբ բառնալ զնա ՚ի կենաց: Եւ վասն այսորիկ խօսեցաւ ընդ նախարարս իւր. խոստացաւ նոցա մեծամեծս եւ ասէ. եթէ ոք սպանցէ դաւով զԽոսրով, տաց նմա զաշխարհն Քուշանաց, եւ զքաղաքն Բահլ հանդերձ թագաւորական շքով. եւ արարից զնա երկրորդ իմ:
       Յայս խոստումն հրապուրեալ Անակայ նախարարի, որ էր յազգէ Պահլաւունեաց ՚ի ցեղէ Սուրենեան , յանձն էառ կատարել զգործն: Սմին իրի առեալ զընտանիս իւր զամենայն կեղծեօք իմն փախստական եղեւ յԱրտաշրէ հանդերձ եղբարք իւրովք. եւ զօրք պարսից պնդեալ զհետ նորա` որպէս թէ ՚ի պատճառս հալածելոյ, վարեցին զնա յԱսորեստան եւ անտի ՚ի սահմանս Ատրպատականի ընդ մէջ Կորդուաց: Զայս լուեալ Խոսրովու` որ յայնժամ յաշխարհին Ուտէացւոց էր վաղվաղակի առաքեաց գունդ մի զօրաց յօգ նութիւն Անակայ կասկածելով` թէ գուցէ կոտորեսցեն զնա պարսիկք, որպէս արարին ընդ Կարենեանս: Հասեալ զօրացն հայոց յանակ ածին զնա պատուով ՚ի գաւառն Արտազ. ուր դէպ եղեւ նմա օթեւանիլ ՚ի տեղւոջ ուրեք յորում էր տապան սուրբ առաքելոյն Թադէոսի: Եւ ասի, թէ կինն Անակայ Ագահէ կամ Ռոգոհի անդ յղացաւ զսուրբն Գրիգոր Լուսաւորիչն մեր, պարգեւեալ ազգիս մերում միջնորդութեամբ սրբոյն Թադէոսի առաքելոյն առաքելաշնորհ ծաղիկ ՚ի փշոյ:
       Իսկ Անակ հասեալ յոտս Խոսրովու յաշխարհն Ուտէացւոց ՚ի քաղաքն Խաղաղ, եւ գտեալ շնորհս առաջի նորա` պատուեցաւ ՚ի նմանէ. եւ ապա բնակեցաւ յարքայանիստ քաղաքն ՚ի Վաղարշապատ. ուր եւ ծնաւ կին նորա Ոգոհէ զսուրբն Գրիգոր` յամի Տեառն 357: Յայնմհետէ պարապոյ սպասէր Անակ դաւել զԽոսրով արքայ եւ սպանանել: Եւ իբրեւ դէպ եղեւ արքայի մեկուսի իբր խօսելոյ աղագաւ անդէն առ նմին հարին զնա սրով. եւ հեծեալ յերիվարս իւրեանց` փախեան:
       Իբրեւ իմացան զայս նախարարք եւ զօրք հայոց, վաղվաղակի զհետ մտեալ նոցա` կալան զանցս ճանապարհաց, եւ զգլուխս կամրջաց: Եւ ՚ի հասանել Անակայ եւ եղբօր նորա յԵրասխ գետ, անդ զօրք հայոց պաշարեալ զնոսա` հոսեցին ՚ի գետն, եւ հեղձամահ կորուսին զնոսա: Իսկ Խոսրով արքայ մինչչեւ էր հանեալ զհոգին, հրամայեաց ջնջել զամենայն տունն Անակայ եւ զազգատոհմն նորա եւ ինքն մեռաւ, թագաւորեալ ամս. խե: Եւ ՚ի կոտորել հայոց զազգն Անակայ`խնամովն աստուծոյ ապրեցան երկու որդիք նորա ՚ի կոտորածէ անտի ձեռամբ դայեկաց իւրեանց. զորոց զմին` որ կոչիւր Սուրէն, առեալ մանկաբարձացն, փախուցին ՚ի Պարսս առ հորաքոյր իւր. իսկ զմիւսն` որ Լուսաւորիչ լինելոց էր մեզ ածին ՚ի Կեսարիա. բայց թէ ՚ի ձեռն որոյ եղեւ այս եւ զիարդ, ասասցուք աստ ըստ գրելոյ Խորենացւոյն (՚ի թղթոյ Արտիթեայ եպիսկոպոսի, զոր ձեռնադրեալ էր նա ինքն սուրբն Գրիգոր, եւս եւ ՚ի թղթոց Զենոբայ եպիսկոպոսի աշակերտի Լուսաւորչին ): Բուրդար ոմն յազգէ պարսից եկեալ էր ընդ այն ժամանակս ՚ի Հայս. եւ անտի գնացեալ էր ՚ի Կեսարիա կապադովկացւոց. ուր եւ ածեալ էր իւր կին ՚ի հաւատացելոց զՍոփիա զքոյր Եւթաղեայ մեծատան ուրումն: Եւ յետ տարւոյ միոյ առեալ զկին իւր` եկեալ էր անդրէն ՚ի Հայս ՚ի Վաղարշապատ քաղաք. եւ Եւթաղիոս ընդ նմա: Եւ անդ ՚ի ծնանիլ Գրիգորիոսի` սա ինքն Սոփիա ստնտու կարգեցաւ նմա: Եւ յորժամ դիպաւ կոտորած տանն Անակայ, առեալ Եւթաղեալ զմանուկն` թաքոյց յանքոյթ տեղւոջ հանդերձ Սոփեաւ. եւ ՚ի դադարիլ խռովութեանն` էառ զնոսա. եւ խոյս ետ ՚ի Կեսարիա հանդերձ Բուրդարաւ. եւ սնոյց զնա անդ:
       Եւ ըստ որում պատմի յայսմաւուրս ՚ի նոյեմբ. 18. եւ ՚ի ճառընտիրս ՚ի վարս սրբոյն Գրիգորի, ՚ի գնալ նոցա ՚ի ճանապարհ իբրեւ օթագայեցան ընդ ծառով, իջեալ հրեշտակ տեառն աղաւնակերպ` եկաց յոստս ծառոյն, եւ բերկրական ձայնիւ կոչեաց զմանուկն Գրիգորիոս անուամբ. որ թարգմանի արթուն կամ հսկող սմին իրի եւ ՚ի տալն Եւթաղեայ մկրտել զմանուկն` զայն անուն եդ նմա. այսինքն է Գրիգորիոս կամ Գրիգոր:
       Եւ իբրեւ յարբունս եհաս երանելին, ամուսնացոյց զնա Սոփիա դայեակ նորա ընդ պարկեշտ օրիորդի միում որ կոչիւր Մարիամ դուստր Դաւթի ուրումն հաւատացելոյ յորմէ ծնան երկու որդիք` Վրթանէս եւ Արիստակէս: Եւ յետ այսորիկ սուրբն Գրիգոր եւ սուրբ ամուսին նորա Մարիամ հաւանութեամբ միմեանց զկնի երից ամաց մեկնեցան յամուսնական պարտուց:
       Մարիմայ առեալ ընդ իւր զԱրիստակէս` մինչդեռ էր միամեայ, եմուտ ՚ի վանս կանանց. եւ ինքն եկաց անդէն մինչեւ ՚ի մահ: Եւ մանուկն Արիստակէս ՚ի զարգանալ իւրում չոքաւ առ միայնակեաց ոմն Նիկոմաքոս անուն. եւ կացեալ առ նմա` եղեւ կրօնաւոր ընտիր. եւ հրամանաւ նորա առանձնացաւ յանապատ: Իսկ Վրթանէս երէց եղբայր նորա` կացեալ առ դայեկին իւրոյ մինչեւ յարբունս հասակի, ամուսնացաւ` եւ ծնաւ երկուս որդիս զԳրիգորիս եւ զՅուսիկ. զորս երկուորեակս համարի Բուզանդ. դպր. գ. գլ. 5: Այլ թէ յո ' չոքաւ սուրբն Գրիգոր` ասասցուք ՚ի յաջորդ գլուխդ: Բայց վասն Սուրենայ եղբօր սրբոյն Գրիգորի, զոր փախուցին ՚ի Պարսս, գիտելի է. զի գրէ Զենոբ` ընդ նմին եւ Վարդան, թէ զարգացեալ նորա անդ առ հօրաքեռ իւրում` եղեւ այր զօրաւոր եւ ուժով սաստիկ. եւ գնաց յերկիրն Ճահէն. եւ կացեալ անդ ամս տասն, թագաւորեաց յետոյ ՚ի վերայ երկրին Ճենաց եւ Դարբանդայ` ամս. լթ. եւ անդ մեռաւ: Այլ զայսմանէ տե'ս եւ ՚ի ծանօթութեան: