Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Ա.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

Ի վերայ լեզուին հայոց, թէ իցէ առաջին:
       Մարթ է ասել, թէ այն առաջին բարբառ` որով խօսէին մարդիկ յԱդամայ անտի մինչեւ ցբաժանումն լեզուաց, հայոցն էր. որ եւ մնաց մինչեւ ցայժմ: Եւ այս կարէ հաստատիլ դիւրաւ. վասն զի յառաջ քան զայն բաժանումն` մարդիկ խօսէին այնու լեզուաւ, որ էր ՚ի Հայաստան. զի Նոյ` եւ որդիք նորա, յորս ցայնժամ մնաց բնիկ լեզու Ադամեան. ՚ի Հայաստան էին, եւ անդ բազմացան քանզի որպէս աւանդէ աստուածաշունչն ծննդ. գլ. ժ. տապանն նոյն անդ նստաւ յԱրարատ լեառն, որ է ՚ի Հայաստան, ըստ որոյ յաստուածաշնչի ասորւոց եւ լատինացւոց դնի` ՚ի լեառն Արմենիոյ, այսինքն Հայաստանի. որպէս դնէ եւ Յովսեպոս ՚ի գիրս նախնեաց . ա. 3. եւ ամենայն պատմիչք եւ մեկնիչք միաբանին յայսմ: Տե'ս զայսմանէ եւ ՚ի ծանօթութենէ ա. (6): Եւ յայտ է թէ Նոյ անդ անկեաց զայգի եւ անդ շինեաց զտուն, եւ անդ բազմացաւ որպէս աւանդէ աստուածաշունչն, եւ այլ մատենագիրք, զորս յիշատակեցաք ՚ի պատմութեանն եւ ունիմք յիշատակել այժմ: Իսկ արդ` այն լեզու, որով խօսէր Նոյ եւ որդիք իւր անդ ՚ի Հայաստան, ո'չ խառնեցաւ, եւ ո'չ բարձաւ, եւ ո'չ յայլ փոխեցաւ , այլ` է նոյն, որ այժմ կայ ՚ի Հայաստան, ապա յայնժամ Հայաստանու կամ հայոց լեզուաւ խօսէին Նոյ եւ որդիք իւր:
       Ասացի նախ, թէ այն լեզու` որ էր ՚ի Հայաստան, ո'չ խառնեցաւ. վասն զի խառնա կութիւն լեզուացն եղեւ ՚ի պատիժ այնոցիկ, որք ըստ աւանդելոյ աստուածաշնչին` ելեալ յարեւելից ՚ի Հայաստանէ` խաղացին ՚ի Սենաար, եւ շինեցին անդ զաշտարակն. որպէս յայտ է ՚ի գիրս ծննդոց. գլ. ժա. ՚ի 2. համարոյն մինչեւ ՚ի 10. համարն: Ուր եւ ՚ի համարն 9. յայտնապէս վկայէ սուրբ գիրն, թէ անդ ՚ի Սենաար խառնակեաց աստուած զլեզուս մարդկան. եւ ասելովն` անդ, իմանայ զՍենաար զերկիրն Բաբելոնի, եւ ո'չ թէ զԱրարատ . ապա թէ ոչ` աւելորդ էր դնել, թէ անդ խառնակեաց: Իսկ արդ` ո'չ ամենեքին գնացին անդ ՚ի Սենաար, այլ` սակաւք, կամ գոնէ կիսով չափ, ուրեմն լեզու նոցա` որք ոչ գնացին ընդ նոսա, այլ` մնացին ՚ի Հայաստան, ո'չ խառնակեցաւ:
       Եւ թէ յիրաւի ո'չ ամենեքին գնացին` յայտ է, նախ` զի պատճառ գնալոյ նոցա ոչ այլ ինչ էր, բայց եթէ` զի բազմացեալ էին ՚ի կողմանս Արարատայ, եւ ոչ տանէր երկիրն զայնչափ բազմութիւն. վասն որոյ եւ հարկ եղեւ բազմաց ՚ի նոցանէ մեկնիլ անտի, եւ գնալ այլուր, եւ բազմաց եւս մնալ անդ:
       Զայս Կալմէթ եւս հաստատէ ՚ի մեկն սուրբ գրոց. յառաջաբ. երես . 16. Զայնչափ բազմութիւն մարդկան ասէ, որք աճեցեալն էին, ո'չ տանէր մի միայն տեղի. վասն որոյ հա'րկ էր նոցա բաժանիլ: Երկրորդ` զի անհաւատալի իմն երեւի, թէ նոքա ամենեքին` որք բնակեալ եւ բազմացեալ էին ՚ի Հայաստան, եւ անդ զայգիս տնկեալ, եւ տունս շինեալ, որպէս աւանդի ՚ի գիրս ծննդոց. թ. 21. թողեալ իցեն առ հասարակ զայն բարելից եւ զուարճալի երկիր, եւ ելեալ իցեն անտի համօրէն գնալ ՚ի Սենաար, որ համեմատութեամբ Հայաստանի` է իբր յետին տեղի: Եւ թէպէտ ոմանք վասն գնալոյ մարդկան անդր` վերադասեն զայն քան զամենայն երկիր, բայց որպէս տեսի ես աչօք իմովք, եւ շրջեցայ ը սահմանս նորա ո'չ թէ վերադասելի է, այլ ` ստորադասելի քան զայլ բազում երկիր: Երդ` զի ՚ի դառնալ Հայկայ ՚ի Հայաստան` եգիտ անդ ՚ի տեղիս զբնակիչս սփռեալս յառաջ քան զաշտարակաշինութիւնն. որպէս յայտնի երեւի ՚ի պատմութեան Մարիբասայ Կատինայ, զոր բերէ Խորենացին. ա. 9. եւ 11: Ուրեմն ո'չ ամենեքին մեկնեալ էին անտի: Իսկ թէ Խորենացին դնէ` թէ եգիտ սակաւս, զայդ ասէ` հայելով յայն տեղիս` ուր նախ գնաց Հայկ, եւ ո'չ թէ հայելով ՚ի բոլոր Հայաստան: այլ զոր դնէ, ՚ի յառաջագոյն ցրուելոց, հայի ՚ի ցրուումն այնր ժամանակի` յորժամ մարդիկ բազմացեալ յԱրարատ` ցրուեալ էին աստ եւ անդ ՚ի սահմանս Հայաստանի յառաջ քան զաշտարակաշինութիւնն:
       Դարձեալ ՚ի ժամանակի աշտարակաշի նութեան Նոյ կենդանի էր տակաւին. զի ըստ հաշուի ժամանակագրաց` աշտարակն շինեցաւ իբր. 114. կամ 200. ամօք զկնի ջրհեղեղին` փոքր ինչ աւելի կամ պակաս. իսկ Նոյ յետ ջրհեղեղին` ապրեցաւ ամս. 350: Արդ` յայտ է, թէ Նոյ ո'չ էր ընդ նոսա` որք շինեցին զաշտարակն. վասն զի սուրբ գիրն կոչէ զայն միաբա նութիւն չարութեան. իմաստ. գլ. ժ. համար. 5: Ուրեմն նա ո'չ էր միաբանեալ` եւ ո'չ էր գնացեալ ընդ նոսա, այլ` մնացեալ էր ՚ի Հայաստան յաշխարհն Արարատայ մերձ ՚ի տապանն` յապրեցուցիչ տան իւրոյ` մինչեւ ՚ի մահ. ապա եւ լեզու նորա մնաց անդ ՚ի Հայաստան. եւ ոչ խառնեցաւ: Զի որպէս գեղեցիկ գրէ վերոյիշեատակեալդ Կալմէթ ՚ի յառաջաբ. սուրբ գրոց . երես. 20. Եթէ բաբելական խառնակութիւն լեզուաց եղեւ աստուածուստ ՚ի պատիժ յանդուգն խորհրդոց մարդկան, ոչինչ դժուարահաւան է ասել, թէ որպէս ՚ի յանցուածոյ` նոյնպէս եւ ՚ի պատուհասէ զերծ գտաւ Նոյ:
       Եւ թէ յիրաւի Նոյ մնաց ՚ի Հայաստան մինչեւ ՚ի մահ, անտի եւս կարէ ցուցանիլ, զի նախնի մատենագիրք յետ պատմելոյ ըստ աստուածաշնչին, թէ տապանն Նոյի հանգեաւ ՚ի Հայաստան, եւ Նոյ անդ էր, յորժամ պատմեն եւ զմահ նորա, այլ ոչ յիշեն` թէ ո'ւր մեռաւ. որով յայտնի երեւի, թէ նա չէ'ր մեկնեալ ՚ի Հայաստան, այլ` անդ կացեալ մինչեւ ցմահն, եւ անդ թաղեալ: Եւ այս է վաղեմի իմն աւանդութիւն նաեւ յազգին հայոց. ըստ որոյ եւ ՚ի ժողովածոյ գիրսն աւանդի, թէ Նոյ եւ կին նորա անդ թաղեցան. որպէս դնեն եւ Սիւնկեղոս եւ Կեդրենոս յոյն պատմիչք. զորս եւ յիշեցաք ՚ի պատմութեան: Ուստի եւ Յովսեպոս ՚ի գրելն զնոյէ` ոչ յիշէ, թէ Նոյ էջ ՚ի Սենաար այլ ` յետ պատմելոյ զմահ նորա ՚ի գիրս նախնեաց. ա. գլ. 3. ՚ի յաջորդ գլուխն գրէ, թէ որդիք Նոյի իջին ՚ի դաշտն Սենաար. ուրեմն համարի` թէ Նոյ ոչ էր իջեալ ՚ի Սենաար: Եւ թէպէտ ՚ի վերնագիրն. 3. ռլխո. Յովսեպոսի դնի բառս Սենաար, բայց որպէս յայտնի երեւի ՚ի բանէն, այդ է վասն այլազգ բաժանելոյ ոմանց զայն գլուխ. ըստ որում այն բառ պարտ էր ՚ի յաջորդ գլուխն դնիլ. եւ կամ զյաջորդ գլուխն ընդ նոյն գլխոյ միայարել:
       Ասացի երկրորդ ՚ի վերոյ, թէ այն լեզու` որ մնաց ՚ի Նոյէ ՚ի Հայաստան, ո'չ բարձաւ զի եթէ յետ խառնա կութեան լեզուաց` իւրաքանչիւր որոշել լեզուք ո'չ բարձան, այլ` մինչեւ ցայժմ կան եւ մնան, ընդէ՞ր բարձցի այն` որ մնաց յԱդամայ մինչեւ ՚ի Նոյ, եւ մինչեւ ՚ի մահ նորա` որ դիպաւ յետ իբր. 200. ամաց խառնա կութեան լեզուաց: Եւ դարձեալ` որովհետեւ ո'չ բարձաւ ազգն այն ` որ բազմացաւ ՚ի Հայաստան, ոչ եւս բարձաւ լեզու նոցա:
       Ասացի երրորդ` թէ ոչ փոխեցաւ յայլ. վասն զի եթէ այլք ոչ փոխեցան, ընդէ'ր փոխեսցի սա: Եւ զայս ասեմ ընդհանրապէս. ապա թէ ոչ` ըստ պատահական փոփոխութեանց ինչ երեւի այլայլեալ. որպէս եւ այլ ամենայն լեզուք. որովհետեւ ոչ գոյր յայնժամ արուեստ քերականութեան: Մանաւանդ զի այլեւայլ ազգք եւ նախարարութիւնք եւս ընդ ժամանակս ժամանակս յաւելան յազգ մեր. յորոց գուցէ փոքր ինչ յաւելուածք բառից մուծեալ եղեն:
       Ասացի չորրորդ` թէ այն է նոյն լեզուն հայոց, որ այժմ կայ ՚ի Հայաստան. զի ազգն` որ ՚ի նոյէ բազմացաւ ՚ի Հայաստան, ո'չ փոխեցաւ յայլ ազգ, այլ` է նոյն ազգ հայոց սերեալ մինչեւ ցայժմ ` որդւոց յորդիս. քանզի որպէս յայտնի տեսանեմք ՚ի պատմութիւնս, հայոց ազգ հարազատ յաջորդութեամբ իջանէ ՚ի Հայկայ եւ այսր: Սոքօք հաւանակագոյն երեւի ասել, թէ լեզու հայոց է ՚ի Նոյայ, եւ ուղղակի ՚ի Նոյէ իջեալ առանց խառնակութեան . յորմէ ցուցանի եւս, թէ այն էր առաջին լեզու. այսինքն է լեզու Ադամայ. որովհետեւ որպէս ցուցանէ սուրբ գիրն. ծնն. ժա. 1. եւ 6. լեզու Ադամայ ո'չ էր խառնակեալ մինչեւ ՚ի ժամանակս Նոյի. Եւ էր ասէ ամենայն երկիր լեզու մի, եւ բարբառ մի ամենեցուն:
       Աստանօր թէպէտ եւ զայլ բազում յարմարական պատճառս մա'րթ էր յառաջ բերել առ ՚ի հաստատելոյ զայս մեր դրութիւն, բայց զանց առնեմ` առ խորշելոյ յերկարութենէ բանից: Այլ զայս մի ինչ պատշաճ համարիմ գրել. իբր զի տեսանեմք, զի որք միանգամ կատարելապէս եւ տիրապէս գիտեն զլեզու հայոց ըստ ամենայն յատկութեանց նորին եւ ըստ հնչման առոգանութեանն, զամ բառ այլոց ազգաց` զոր ուսանին, կարեն ուղիղ արտասանել, որպէս թէ բնական բարբառ էր նոցա. իսկ այլ ազգք ոչ կարեն զբառս այլոց ուղիղ հնչել. որպէս եւ յայտնի ցուցանէ փորձն. որով երեւի, թէ սկզբնական եւ հարազատ բարբառ է լեզու հայոց. իսկ այլոցն ո'չ, այլ` ածանցեալ՚ի նմանէ:
       Բայց թերեւս առակիցէ ոք. եդեալ եւս, թէ Հայաստանեայց լեզուն իցէ Ադամայ, այսու ամենայնիւ ո'չ է մարթ ցուցանել` թէ այն էր լեզու հայոց. քանզի յայտ է թէ ազգ հայոց ՚ի Հայկայ լեզուն փոխեցաւ յաշտարակաշինութեան, ապա եւ լեզու ազգին հայոց:
       Պատասխանեմ այդ առար կութիւն ոչինչ զօրէ ընդդէմ գրութեան մերում, որ հիմնեալ է ՚ի սուրբ գիրս. որով ցուցաք, թէ որովհետեւ ՚ի Հայաստան` ուր էր Նոյ, ո'չ եղեւ խառնա կութիւն լեզուաց, այն առաջին լեզու մնաց ՚ի բնակիչս Հայաստանի` այսինքն ՚ի Հայս: Այլ թէ Հայկ խառնակեա՞լ լեզուաւ իցէ եկեալ անդր, թէ անխառն, մեզ չէ փոյթ: Բայց եդեալ թէ լեզու նորա էր խառնակեալ եւ այնպէս եկն նա ՚ի Հայաստան կամ յԱրարատ, չէ` հնար ասել, թէ զայն նոր եւ օտար լեզու մուծեալ իցէ նա ՚ի բնակիչսն Արարատայ. այլ մանաւանդ պարտ է ասել, թէ ՚ի գալ նորա անդր` հարկ եղեւ նմա վարիլ այնու նախնական լեզուաւ, որով վարէին բնակիչք աշխարհին. քանզի ՚ի գալ Հայկայ ՚ի Հայաստան իբր հարիւրապատիկ կամ մանաւանդ իբր հազարապատիկ եւ աւելի եւս բազմացեալ էին, որք անդն բնակէին, քան որք ընդ Հայկայ եկին. եւ Հայկ գիտէր , թէ լեզու նորա էր իւր առաջինն եւ անխառն. եւ եթէ այսպէս էր, եւ նա գիտէր զայս, ապա այնուհետեւ ո'չ իւր խառնակեալ բարբառովն, այլ` նոցա հարազատ լեզուաւն վարէր, եւ այն` դիւրաւ: Ուստի եւ լեզուն Հայկայ, եւ ազգի նորա` այսինքն հայոց, եղեւ լեզու այնոցիկ` որք բնակէին ՚ի Հայաստան. եւ չէ ' մարթ ասել, թէ այլ եղեւ լեզու հայոց, եւ այլ Հայաստանին. զի բնակիչքն Հայաստանի եւ ազգ հայոց ` նոյն համարին, ոմանք սերեալք ՚ի Հայկայ եւ ոմանք յայլոց ծննդոց Նոյի` բնակեալք յաշխարհն Արարատայ, եւ անկեալք ընդ իշխանութեամբ Հայկայ:
       Այլ թէ ոք համարիցի զայս ասել մեզ վասն յազգէ անտի հայոց լինելոց, ասեմք թէ ո'չ վասն այդր զայդ պնդեմք, այլ` վասն ճշմարտութեան. եւ եթէ այդ եւս լինէր մեզ առիթ գրելոյ այսու ամիւ կայր եւ ճշմարիտ պատճառ ցուցանելոյ` հիմնեալ յաստուածաշունչ գիրս. զոր եթէ այլք ՚ի ձեռին ունէին, առաւել քան զմեզ պնդէին: Եւ յիրաւի իսկ, եթէ աւանդէր աստուածաշունչն, թէ տապանն Նոյի էջ ՚ի լերինս Գաղղիոյ, այսինքն Ֆռանսայու, Նոյ անդ անկեաց զայգի, անդ բազմացաւ, եւ այլն` որ ՚ի կարգի, միթէ տարակոյս ինչ մնայր առ գաղղիացիս, թէ լեզու իւրեանց չիցէ յԱդամայ: Եւ եթէ ոք այլազգաց գրէր, ո՞չ ապաքէն ամենայն զօրութեամբ ընդդէմ զինէին նմա. գուցէ եւ զլերինս գոչեցուցանէին տալ զվկայութիւն: Եկ եթէ այսպէս, ապա իրաւունք են եւ մեզ ասել, թէ որովհետեւ Նոյ ՚ի Հայաստան էջ, եւ անդ բազմացաւ, եւ անդ լեզու նորա ոչ խառնեցաւ, Հայաստանու լեզուն իցէ Ադամայ լեզու:
       Իսկ զոր ոմանք պնդեն, թէ այն էր լեզու եբրայեցւոց, չունին զհաստատուն պատճառ, բայց եթէ զայս, զի ՚ի սուրբ գիրս քանի մի բառք, եւսեւ յատուկ անուանք ինչ` նաեւ նախ քան զաշտարակաշինութիոան` յեբրայական լեզու ստուգաբանին: Այլ այս չէ ' ինչ. զի Մովսէս որովհետեւ եբրայեցւոյ լեզուաւ, եւ առ եբրայեցիս գրեաց զայն, զբազում անուանս եբրայական բարբառով թարգմանօրէն եդ. իբր զի` զայնպիսի բառս եբրայեցւոց ՚ի կիր էարկ, որովք նշանակութիւնք իրացն յայտնէին, զո'ր օրինակ, քանզի զամէք ՚ի ծնանելն զորդի` կոչեաց զնա այնպիսի անուամբ, որ ունէր զնշանակ ութիւն հանգստեան , Մովսէս ՚ի յայտ առնել զայս` զայնպիսի եբրայական բառ ՚ի կիր էարկ, որ ունէր զնշանա կութիւն հանգստեան. եւ զի բառս Նոյ ՚ի լեզու եբրայական ունի զայնպիսի նշանակութիւն, Մովսէս զայն բառ ՚ի կիր էարկ, սոյնպէս եւ յայլս: Եւ զայս հարկ էր Մովսիսի այսպէս առնել. զի որովհետեւ եբրայեցերէն գրեաց, պարտ էր եբրայական բառիւք յայտնել` զոր գրէր. եւ եթէ յունական լեզու միայն ունէր` եւ յունարէն գրէր յունաց բառիւք յայտնէր` զոր գրէր:
       Եւ այս հասարակ սովորութիւն է մարդկան. զի որով լեզուաւ գրեն զգիրսն, նովին լեզուաւ բացայայտեն զիրսն, թէ ՚ի շարադրելն, եւ թէ ՚ի թարգմանելն: ՚Ի շարադրելն զթ. արտաքին մատենագիրք ՚ի պատմել զանցս Նոյի եւ ջրհեղեղի ` ՚ի մէջ բերեն զանուն Նոյի` ո'չ բառիւս Նոյ, որ ՚ի նոսա ինչ ոչ նշանակէ, այլ` այլով բառիւ, որ իւրեանց բարբառով նշանակէ ինչ. ըստ որոյ մին կոչէ զնա Քսիսիւթրէս, եւ միւսն Սատուրնոս. եւ այլք այլազգ: Որովք ոչ կարէ ընթերցօղն հաստատել, թէ Նոյ ՚ի սկզբանէ այնպիսի յորջորջմամբ կոչիւր, այլ` թէ այսոքիկ պատմիչք այսպիսի բառիւք ՚ի մէջ բերեն զանուն նորա:
       ՚Ի թարգմանելն յասելն. ծննդ. իզ. 20. ՚ի թարգմա նութեան մերում. Իսահակ կոչեաց զանուն ջրհորոյն զրկումն. յայս բան ո'չ ցուցանի, թէ բառիւս զրկումն կոչեցաւ այն ջրհոր, այլ` այնպիսի բառիւ ՚ի լեզու Իսահակայ, զոր յայտ առնէ ՚ի մեզ բառս զրկումն թարգմանաբար:
       Տաց եւ զայլ օրինակ, որ հայի թէ ՚ի շարադրութիւն, եւ թէ ՚ի թարգմանութիւն: Յասել Յովսեպոսի ՚ի ա. գիրս. նախնեաց. գլ. 3. թէ հայք զտեղին` ուր ել Նոյ ՚ի տապանէն, կոչեն Աբօպաթերիոն , յայս բան ոչ կամի ցուցանել Յովսեպոս, թէ հայք Աբօպաթերիոն բառիւ կոչեն զայն տեղի, այլ` այնպիսի բառիւ, զոր յայտ առնէ յունական բառս Աբօպաթերիոն. ըստ որում այս բառ նշանակէ տեղի` ուր լինի ելանել, կամ իջեւան. այն է Նախիջեւան:
       Ասիցես. դոքա մարդկային մտօք գրեցին, կամ լոկ թարգմանութեամբ. իսկ Մովսէս յայտնութեամբն աստուծոյ գրեաց զգիրսն, եւ ո'չ թէ ըստ մտաց իւրոց թարգմանելով. ապա որպիսի էին անուանք իրացն, այնպիսի բառիւք յայտնեցան նմա յաստուծոյ, ուստի եւ Մովսէս այնպիսի բառիւք գրեաց, որպիսի բառիւք անուանէին իրքն յառաջ քան զխառնա կութիւն լեզուաց:
       Պատասխանեմ. աստուած ՚ի յայտնել ումեք զիմն ո'չ ըստ օտար լեզուի յայտնէ, այլ` ըստ լեզուին, զոր ունի նա` որում յայտնէ, եւ ըստ այսմ նաեւ Մովսէսի ոչ ըստ օտար լեզուի յայտնեաց. այլ` ըստ այնմ լեզուի, զոր ունէր նա. եւ զի Մովսէս ունէր զլեզու եբրայական, ըստ լեզուի եբրայեցւոց յայտնեաց նմա աստուած. եւ Մովսէս ըստ այնմ լեզուի գրեաց. որով առաւել եւս յայտնի ցուցանի, թէ Մովսէս ո'չ ըստ առաջին լեզուի. այլ` ըստ իւրում լեզուի գրեաց: Ապա ուրեմն ՚ի նշանակութենէ եբրայական բառից` զորս վարէ Մովսէս, ո'չ է մարթ ցուցանել` թէ լեզու եբրայեցւոց իցէ առաջինն: Զայս քաջ եւս քնեալ երեւելի փաստաբանն վենետիկեցի` Յովհաննէս Անտոն Կոստանդեան. հատոր. ա. երես. 106. 107. եւ 108. տպագրեալ յամի. 1780. ասէ. այսպիսեօք ո'չ է մարթ հաստատել, թէ լեզու եբրայեցւոց իցէ առաջին: Եւ ապա ՚ի մէջ բերեալ զբանս բաբունեացն հրէից, որք ասեն, թէ եբրայական բառք բնականապէս նշանակեն` եւ ոչ ՚ի հաճութենէ մարդկան ծիծաղի զայսպիսի` պատճառաբանութեամբ նոցա. եւ ինքն բազում պատճառօք պնդէ, թէ այն լեզու եբրայեցւոց ո'չ է առաջին: Եւ յաւելու, թէ զայդ եւ ոչ իսկ մարթ է յերազել, թո'ղ թէ ցուցանել:
       Ոմանք աստանօր զայլ ինչ եւս առարկեն ՚ի ցուցանել, թէ լեզու եբրայական իցէ առաջինն. արմատք ամենայն բառից այլոց ազգաց ասեն մերձ են յեբրայականն: Բայց սոքա զայս ասելով առաւել ցուցանեն քան զոր կամին, զի ըստ այդմ պարտ էր ասել, թէ չեղեւ ինչ այնպիսի խառնա կութիւն լեզուաց` որպիսի պատմէ սուրբ գիրն, մինչեւ դիմանալ մարդկան զբարբառ իրերաց. զի որովհետեւ արմատքն ողջոյն կային յամենեսին, եւ չէին նոքա կորուսեալ դիւրեանց բանականուի, դիւրին էր նոցա ՚ի նոյն արմատոյ նոյնասաղարթ ոստս բանից բուսուցանել, եւ զնոյն բարբառ նորոգել: Բայց արդ ` սուրբ գիրն ո'չ ասէ, թէ աստուած զտերեւս կամ զոստս լեզուայ խառնակեաց, եւ զարմատսն եթող, այլ` պարզապէս ասէ, խառնակեաց անդ զլեզուս մարդկան. որով իմացեալ լինի բովանդակ լեզուն` հանդերձ ոստովք եւ արմատովք:
       Դրձլ ` սոքա այլ ազգ ասելով` եթէ իմանան զքաղդէացիս, զԱսորիս, զարաբացիս, զփիւնիկեցիս, զեգիպտացիս, այդ ճշմարիտ է. զի ըստ այդմ` ո'չ միայն արմատք բառից նոցա, այլեւ բոլոր լեզուք նոցին են մերձաւոր լեզուին երբայեցւոց. մանաւանդ թէ` են նոյն լեզու ըստ էութեն, եւ միայն ը պարագայիցն տարբերին, եւ ը բառից ինչ: Այլ եթէ այլ ազգ ասելով իմանան սոքա զյոյնս, զգաղմատացիս զսկիւթացիս, անհիմն է այդ. եւ յամենայնի ոչ ճշմարտի . այլ գուցէ ՚ի քանի մի բառս միայն, եւ այս թերեւս վասն այնորիկ, զի ՚ի սկզբան` յորժամ ծաղկեալ էր իմաստ ութիւն յեգիպտացիս եւ ՚ի քաղդէացիս, ելեւմուտ արարին յոյնք եւ այլ ազգք առ նոսա. յորոց կարելի է թէ բառք ինչ մուծել իցեն ՚ի նոսին:
       Իսկ եթէ այլ ազգ ասելով իմանան սոքա զՀայս. նոյն պէս անհիմն է. ըստ որում եւ յայտնի տեսանի որոց գիտակ են այնմ լեզուի: Բայց տես դու ինձ աստանօր զզարմանալին. զի որք դնեն, թէ լեզու եբրայեցւոց իցէ առաջինն, ո'չ միայն համարին, թէ արմատք լեզուին հայոց իցէ մերձ եբրայականին, այլեւ հաստատեն` թէ լեզու հայոց իցէ նոյն ըստ լեզուի ասորւոց, արաբացւոց, եւ քաղդէացւոց, ուստի եւ եբրայեցւոց. ոինչեւ իմանալ նոցա զբարբառս իրերաց. որպէս համարձակ գրեն արդի մատենագիրք` առեալ ՚ի ըՍտրաբոնէ. գիրք. ա. երես. 41. եւ 42. զոր եւ անտարակուսելի համարի Կալմէթ ՚ի մեկն ՚ի գրոց, հատոր. ա. ՚ի յառաջաբ. երես. 20. եւ ՚ի մեկն ծննդ. ժ. 22:
       Եթէ այսպիսի տեղեկութեամբ հաստատեն սոքա, թէ լեզու հայոց իցէ արաբացւոց, ո'չ աւելի տեղեկութեամբ հաստատեն` թէ լեզու եբրայեցւոց իցէ առաջինն. զի որովհետեւ զերկոսին եւս միապէս անտարակուսելի համարին, այնչափ պարտին ստոյգ համարել, թէ լեզու եբրայեցւոց իցէ առաջին, որչափ ստոյգ համարին` թէ լեզու հայոց իցէ քաղդէացւոց կամ եբրայեցւոց: Եւ զի ըստ ամենայնի հեռի է ՚ի ստուգութենէ, թէ լեզու հայոց իցէ քաղդէացւոց, ապա ըստ ամենայնի եւս պարտին հեռի համարել ՚ի ստուգութենէ, թէ լեզու եբրայեցւոց իցէ առաջինն: Իսկ թէ ըստ ամենայնի հեռի է լեզու հայոց ՚ի քաղդէացւոցն, ո'չ է պարտ ցուցանել, այլ` առաջի նոցա դնել զերկոցունց լեզու: Հայեաց ՚ի գիրս նոցին. յորս յայտնի տեսցես, զի բառք, հնչմունք եւ ոճք երկաքանչիւր այնց լեզուաց ըստ արմատոյն եւ ըստ ամենայն պարագայից այլեւայլ են ամեն՚ին. եւ այս այնչափ, մինչեւ մարթ է ասել. թէ լեզու լատինացւոց իցէ առաւել մերձաւոր հայոց, քան թէ հայոցն` քաղկեդոնացւոց: Իսկ եթէ բառք ինչ գտանիցին ՚ի լեզուս նոցա եւ հայոց մերձաւոր միմեանց, այդ յայլ ամենայն ազգս եւս գտանի. ըստ որում ազգ յազգէ առեալ է ինչ ինչ, եւ կամ ըստ պատահման դիպեալ, եւ անտի ո'չ ցուցանի, թէ լեզու միոյն իցէ միւսոյն:
       Են եւս` որք կազմեն զայսպիսի իմն ձեռնար կութիւն ՚ի ցուցանել, թէ լեզու եբրայեցւոց` որով գրեաց Մովսէս զսուրբ գիրս, իցէ յԱդամայ. Յայտ է թէ ասեն, Մովսէս խօսէր լեզուաւ Աբրահամու. արդ` Աբրահամ խօսէր լեզուաւ Թարայի. Թարայ լեզուաւ Եբերայ. Եբեր` Սեմայ. Սեմ` Նոյայ. եւ Նոյ` Ադամայ . զի սոքա ուղիղ իջին. ապա ուրեմն եւ լեզու Ադամեան, կամ որ նոյն է` նոյեան, ուղիղ էջ ՚ի Մովսէս: Առ որս արժան է հարցանել. այլ ազգք ուստի իջին, եթէ նոքա եւս յԱդամայ եւ ՚ի նոյէ, այդ ձեռնար կութիւն զորէ եւ ՚ի վերայ նոցա. ապաքէն ծաղրական եւ զայսպիսիս յառաջ բերել առ ՚ի ցուցանել զճշմարտութիւն:
       Իսկ այլք առհասարակ տեսեալ` թէ չկարեն հաստատուն պատճառ գտանել եբրայական լեզուին յԱդամայ լինելոյ, յենուն յայսպիսի եղէգն. Եբեր ասեն, յորմէ եբրայացիք, գնացեալ ՚ի Սենաար ո'չ միաբանեցաւ ՚ի գործ աշտարակաշինութեան. վասն որոյ եւ լեզու նորա մնաց անխառն. զայս է տեսանել եւ ՚ի գիրս ինչ հայոց. յԱգաթ. երես. 253. եւ ՚ի մեկն քերակ. Յովհաննու Երզնկացւոյ. եւ ՚ի գիրս Վարդանայ: Բայց այս պատճառ` որ տարածեալ է ՚ի գիրս մատենագրացն յունաց, երեւի լինել առանց հիման. մանաւանդ զի նոքին իսկ մատենագիրք այլուր ներհակ խօսին. այսինքն թէ եբեր այր իմաստուն` էր ճարտարապետ այնր շինուածոյ. իսկ Բէլ հսկայ` որ էր իշխան ամենայնի, որսորդութեամբ կերակուր պատրաստէր աշխատողաց: Արդ` յայտ է թէ այսպիսի շփոթ եւ անստոյգ աւանդութեամբ ճշմարտութիւն ոչ հաստատի:
       Թողում ՚ի մէջ բերել աստանօր զայնս, որք աւանդին ՚ի գիրս` փոքր ծննդոց կոչեցեալ առ յոյնս, ուր ըստ գրելոյ Սիւնկեղեայ. երես. 99. կամ 79. պատմի, թէ հրեշտակ երեւեալ Մովսիսի` ասաց նմա, ես ուսուցի Աբրահամու քաղդէացւոյ զեբրայական լեզուն, որ բունն էր եւ առաջին:
       Այս բանք յայտ է թէ յառասպելաց սակի են:
       Այլ աստ զարմանալ արժան է ընդ այնոսիկ, որք յայսպիսի չնչին պատճառս ապաստանեալ` առաւել պնդեն զսոյն հաստատել` քան զոր բանք իւրեանց` ազդեն ցուցանել. որովք եւ համարին անտարակուսելի լինել , թէ եբրայեցւոց լեզուն յԱդամայ իցէ: Ընդդէմ որոց ժա'մ է արդ ը վերոյգրելոցդ ձեռնարկել այսպէս:
       Յայտ է թէ լեզու եբրայեցւոց էր այն, զոր ունէր Աբրահամ իսկ լեզու Աբրահամու ըստ նոցին իսկ վկայելոյ` էր լեզու քաղդէացւոց. զի Աբրահամ ՚ի քաղդէացւոց էր. որպէս յայտնի աւանդէ սուրբ գիրն. ծննդ. ժա. 28. եւ 31. Յուդիթ. ե. 6. եւ գործ. ե. 4: Արդ` ստոյգ է, թէ քաղդէացիք ՚ի սկզբանէ հետէ բնակէին ՚ի Միջագետս, յայնմ տեղւոջ` յորոյ ՚ի սահմանս եղեւ խառնա կութիւն լեզուաց. եւ յայտ եւս է` թէ ուր խառնակ ութիւն լեզուաց եղեւ, անդ խառնակեալ լեզուաւ խօսէին. ուրեմն եւ քաղդէացիք այնպիսի լեզուաւ վարէին: Եւ եթէ լեզու Աբրահամու եւ ազգի նորա, այսինքն եբրայեցւոցն, էր լեզու քաղդէացւոց, ապա այն լեզու նոցա խառնակեալ էր. ուստի եւ չէ'ր Ադամայ:
       Այլ եթէ ոք ասասցէ, թէ լեզու քաղդէացւոց մնաց անխառն, ուստի եւ լեզու եբրայեցւոց, հարկի ասել` թէ նաեւ լեզուք արաբացւոց եւ ասորւոց, ը որս եւ քանանացւոց եւ փիւնիկեցւոց` ընդ երկուց այնց լեզուաց մնացին անխառն. քանզի այս լեզուք` որպէս ասացաք ՚ի վերոյ, եւ որպէս յայտ է որոց գիտենն զայնս, են նոյն. եւ միայն ը պարագայից տարբերին. որպէս եւ ցուցանեն զայս Բոքարտ, Հուետիոս, Վալտոն, եւ այս տարբեր ութիւն այնպիսի է, որպիսի է պէսպիսութիւնն ՚ի մէջ լեզուաց հայոց բնակելոց ՚ի Ջուղայ, ՚ի Կոստանդինուպօլիս, եւ յԱգուլիս. կամ տարբերութիւն ՚ի մէջ լեզուաց լատինացւոց, իտալացւոց եւ գաղղիացւոց:
       Արդ` եթէ լեզուք այսոցիկ ազգաց այսինքն քաղդէացւոց, եբրայեցւոց, ոչ խառնակեցան, այլ` մնացին ըստ էու թեան անխառն` սկսեալ յԱդամայ, այժմ խնդրի ` թէ որո՞ց լեզուք ապա ՚ի ժամանակի աշտարակաշինութեանն խառնակեցան. ո'չ է մարթ ասել Հայաստանու. զի անդ ո'չ եղեւ խառնակութիւն. որպէս ցուցաք վերագոյնդ. եւ ո'չ Պարսկաստանու, կամ Յունաստանու. զի դեռեւս չէին սփռեալ մարդիկ յայնոսիկ կողմանս: Զինչ ապա. եթէ կամիցիս ճշմարտութեամբ պատասխանել, պարտիս ասել, թէ այնց ազգաց լեզուք խառնակեցան, որք էին եւ են բնակեալ ՚ի տեղւոջն խառնակու թեան յերկրին Սենաար` ՚ի Միջագետս եւ ՚ի սահմանս նորա. իսկ արդ` բնակիչք այնր կողման էին եւ են քաղդէացիք, ասորիք, ապա նոցա լեզուքն խառնակեցան. նոյնպէս եւ որք ՚ի նոցանէ ելին եւ գնացին յայլեւայլ աշխարհս, եւ որոշեցան յայլեւայլ բարբառս:
       Բայց տե'ս, թէ զի'նչ գրէ աստ մի ոմն յերեւելի մատենագրաց , զորոց զանունն ոչ կամիմ տալ. տեսանեմ ասէ` զի յաւէտ անխառն մնացին լեզուք այնոցիկ, որք բնակէին եւ բնակին անդ` ուր եղեւ խառնա կութիւն լեզուաց, քան այնոցիկ` որք բնակին յայնպիսի տեղիս, ուր ոչ եղեւ խառնակութիւն: Տեսութիւն, որով ոչինչ նշմարի: Եւ սակայն զայս յայն սակս ասէ այս մատենագիր, զի պաշարմամբ մտաց ենթադրէ իբր անտարակուսելի, թէ առաջին անխառն լեզուն եբրայեցւոց յորմէ ասէ ծագեցին այլք, այսինքն է` քաղդէացւոց, ասորւոց, արաբացւոց, որք բնակին ՚ի տեղւոջ խառնա կութեան ՚ի կողմանս Սենաարայ եւ եթէ են նոյն ընդ երբայականին, ամենեքին նոքա համարին անխառն:
       Բայց պարտ էր նախ հաստատութեամբ ցուցանել, թէ եբրայեցւոցն իցէ առաջին անխառն լեզու, եւ ապա այնմ հետեւեցուցանել` թէ այլք եւս նմանիք նորա անխառն մնացին: Եւ զի ոչ ցուցանէ հաստատուն պատճառաւ, թէ եբրայեցւոց լեզուն մնաց անխառն, մեք ը հակառակն յայտնապէս հետեւեցուցանեմք, թէ որովհետեւ լեզուք քաղդէացւոց եւ ասորւոց են խառնակեալ լեզուք ազգաց բնակելոյ ՚ի տեղւոջ խառնակութեան, եթէ եւ լեզու եբրայեցւոց իցէ նոյն ընդ նոսա` որպէս եւ իսկ, ապա եւ այն է նոյնպէս խառնակեալ:
       Իսկ զոր ասէ, թէ լեզու քաղդէացւոց ելեալ իցէ յերբայականէն, յայտնի սուտ է, փոխանակ զի պարտ էր ասել թէ եբրայականն` որ է իջեալ յԱբրահամէ, իցէ ելեալ ՚ի քաղդէացւոց, որովհետեւ յայտնի վկայէ սուրբ գիրն, թէ Աբրահամ էր ՚ի քաղդէացւոց, որպէս եւ թարայ հայր նորա, եւ Նաքովր հայր Թարայի: Եւ այս յայտնագոյն եւս աւանդի ՚ի գիրս Յուդիթայ գլ. ե. համար. 5. մինչեւ ՚ի 8. քանզի ՚ի հարցանել Հողոփեռնեայ, թէ յորմէ ազգէ իցեն իսրայէլացիք, յառաջ մատուցեալ Աքիովր` ասաց ցնա. Լուիցէ տէր բանից ծառայի քոյ . եւ պատմեցից քեզ զճշմարիտն վասն ժողովրդեանդ, որք բնակեալք են ՚ի կողմանդ յայդմ. որ մերձ առ քեզս է. եւ ոչինչ ելանէ ՚ի բերանոյ ծառայի քոյ: Ժողովուրդս այս են յազգէ քաղդէացւոց. եւ պանդխտեցան զառաջինն ՚ի Միջագէտս . զի ոչ կամեցան պաշտել զգիրս հարց իւրեանց յերկրին քաղդէացւոց. եւ ելին նոքա ՚ի հայրենի երկրէն իւրեանց: Եւ զի՞նչ այլ վկա յութիւն յայտնի քան զայս խնդրիցէ ոք, թէ ազգ եբրայեցւոց եւ լեզու նոցա իցեն ՚ի քաղդէացւոց:
       Բայց թէ` եւ այս լեզու ծագեալ ՚ի քաղդէականէն` հետզհետէ որչափ խառնակեալ իցէ մինչեւ ՚ի ժամանակս Մովսէսի յայլեւայլ լեզուաց, յայտնի կարէ տեսանել ամենայն ոք յընթեռնուլ զածաշունչն: Քանզի որպէս աւանդի անդ, Աբրահամ նախ ելեալ յերկրէն քաղդէացւոց` պանդխտեցաւ յերկրին քանանացւոց. նոյնպէս եւ որդի նորա յետ նորա` Սահակ. եւ որդի Սահակայ Յակոբ. եւ որդիք նորա եւ զի սոքա վարէին հանապազ ընդ քանանացիս, յայտ է թէ բազում բառք եւ ոճք բանից ՚ի քանանացւոց խառնեցան ՚ի լեզու նոցա. որպէս պատահի այս եւ այլոց բնակելոց յօտար ազգս: Եւ յետոյ յորժամ այն ազգ Աբրահամու գնացին յԵգիպտոս, չորեք հարիւր ամենայն կեցեալ ՚ի մէջ եգիպտացւոց` առաւել եւս խառնուրդ էառ լեզու նոցա յեգիպտացւոց անտի. զի ամեն՚ին խառնեալ էին ընդ նոսա. մինչեւ ասել Կիւրգերայ մատենագիր առ Կալմէթի ՚ի յառաջաբան. ելից . երես. 283.
       Միօրինակ մա'րթ է ասել` կամ զեգիպտացիս եբրայացեալս, եւ կամ զեբրայեցիս եգիպտացեալս:
       Արդ` յետ երանելոյ եբրայեցւոց յԵգիպտոսէ` յորժամ գրեաց Մովսէս զհինգ գիրս իւր , յայտ է թէ ո'չ շարագրեաց զայնս` այնպիսի լեզուաւ` որ օտար էր ՚ի լեզուէ այնոցիկ եբրայեցւոց` այլ` ըստ բառից եւ ըստ աճոյ նոցին, որք եւ մինչեւ ցայն ժամանակս կարի իմն այլայլեալ էին ՚ի բուն լեզուէ քաղդէացւոցն:
       Զայս ամենայն այսպէս եդեալ` հա'րկ է ասել, թէ ո'չ մնաց անխառն լեզու վերոյգրեալ ազգացդ, եւ առաւել եւս եբրայեցւոց` որ ածանցեալ է ՚ի նոցանէ, այլ` այնոցիկ եւեթ, որք ՚ի սկզբան ՚ի ժամանակի խառնակու թեան ո'չ էին անդ` ուր եղեւ այն խառնա կութիւն լեզուաց, այլ` էին անդ, ուր էր նոյ. եւ բնակէին յայնմ տեղւոջ` որ հեռի էր ՚ի խառնակութենէ անտի. եւ զի այսպիսի էին միայն բնակիչքն Հայաստանի , ուրեմն միայն լեզու Հայաստանեայց մնաց անխառն իջեալ ուղղակի յԱդամայ ՚ի Նոյ, եւ ՚ի Նոյէ ՚ի Հայս:
       Ասիցես ՚ի վախճանի. եթէ այդպէս է, ընդէ՞ր ապա մատենագիրք հայոց ոչ աւանդեն զայդ, այլ մանաւանդ` եբրայեցւոց ընծայեն: Պատասխանեմ, թէ նոքա որովհետեւ զայսմանէ ճշդիւ եւ երկար ոչ գրեցին, այլ` վեր ՚ի վերոյ բանիւք անցին, վասն որոյ եւ ըստ աւանդելոյ այլոց խօսեցան: Իսկ թէ յոյնք եւ լատինք ընդէ'ր պնդեն ցուցանել, թէ լեզու եբրայեցւոց իցէ առաջին, ասելի է, թէ վասն զի նոքա յայտնի գիտեն` եւ խոստովանին իսկ, թէ իւրեանց լեզու ո'չ է առաջին. եւ զի քան զայլ լեզուս` միայն զեբրայականն համարին յարգոյ, զայն եւեթ հաստատեն, ունելով ՚ի ձեռին եւ զայս պատճառ, թէ սուրբ գիրք` եբրայեցւոց լեզուաւ գրեցաւ: Բայց եւ այս յետին պատճառ չզօրէ ինչ. զի սուրբ գիրք կարէր գրիլ եւ յունարէն. որպէս եւ գրեցաւ իսկ, այն է երկրորդ գիրք մակաբայեցւոց, եւ բազում գիրք նոր կտակարանաց: