Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Ա.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Ղուկուղէս սպարապետ հռովմայեցւոց դեսպան արձակեաց առ Տիգրան արքայ հայոց հանդերձ թղթով զայրն երեւելի զԱպպիոս կղոգիոս զեղբայր կնոջ իւրոյ, խնդրել ՚ի նմանէ` զի տացէ զՄիհրդատ զոխերիմ թշնամին հռովմայեցւոց ՚ի ձեռս իւր, համարելով` եթէ թշնամացեալ իցէ Տիգրան ընդ Միհրդատայ: Գնացեալ դեսպանին` եհաս ՚ի մեծն Անտիոք ՚ի քաղաք թագաւորութեան Սելեւկիացւոց, կարծելով` թէ անդ իցէ Տիգրան. քանզի ստէպ գայր նա յայն քաղաք իբր յերկրորդ աթոռ իւր. եւ զի գնացեալ էր նորա յայնժամ ՚ի Հայս` նուաճել զՎայկուն, սպասեալ մնայր նմա Ապպիոս ՚ի քաղաքի անդ: Ուր եւ նա ինքն Ապպիոս զբազումս` որք ոչ յօժարակամ հնազանդ էին հայոց, հաւանեցոյց ՚ի ծածուկ ՚ի հպատակ ութիւն հռովմայեցւոց, խոստանալով նոցա մեծամեծս: Եւ բազումք ՚ի քաղաքաց` յորս տիրեալ էր Տիգրանայ արտաքոյ սահմանաց իւրոց, հրեշտակ առաքեցին յԱնտիոք առ Ապպիոս. եւ բանս եդին անձնատուր լինել Ղուկուղեայ ՚ի ձեռն նորա. միայն թէ հասցէ նոցա յօգնութիւն. եւ նա խոստացաւ. բայց առ այժմ հանդա'րտ լերուք ասէ: Առաքեաց առ նա եւ Սարուէն մեծ իշխանն Կորդուաց զմի ՚ի ծառայից իւրոց. եւ ուխտ եդ ընդ հռովմայեցւոց` յետս կալ ՚ի հնազանդութենէն Տիգրանայ:
       Իբրեւ դարձաւ եւ եկն Տիգրան արքայ յԱնտիոք, Ապոլիոս դեսպանն մատուցեալ առ նա զթուղթն Ղուկուղեայ` արաջի արար նմա զպատգամսն համարձակ բանիւք. առաքեցայ ասէ ՚ի սպարապետէն հռովմայեցւոց ՚ի Ղուկուղեայ, զի ՚ի ձեռս տացես նորա զՄիհրդատ. ապա թէ ո'չ հանդերձեալ է տալ ընդ քեզ մարտ պատերազմի: Եւ եղեւ իբրեւ լուաւ Տիգրան զայն բան համարձակ ՚ի բերանոյ Ապպեայ` զայրացաւ յոգի իւր յոյժ. թէպէտ եւ առ արտաքս ոչինչ եցոյց այլափոխ ութիւն դիմաց առաջի դեսպանին. վասն զի նա ինքն Տիգրան` ըստ գրելոյ Պլուտարքեայ. յերես. 418. յորմէ հետէ թագաւոր էր նստեալ ցայն վայր իբր ամս քսանեւհինգ (կամ քսանեւերեք ), չէր երբէք լուեալ խօսիլ ումեք` իւր յանդիման այնպիսի համարձակութեամբ, յամի գրգանօք եւ ահեղութեամբ մեծափառ իշխօղ լեալ:
       Ապա արար պատասխանի դեսպանին Ապպեայ, եւ ասէ. խնամութեանն օրէնք ոչ ներեն ինձ մատնիչ լինել Միհրդատայ, թէպէտեւ թշնամի լինէի նորա վասնորոյ պատրաստ եմ` եթէ դէպ լինիցի. տալ պատերազմ ՚ի վերայ այսր ընդդէմ հռովմայեցւոց: Զայս ասացեալ` բազում օժտութեամբ մեծարեաց զԱպպիոս, եւ արձակեաց զնա հանդերձ թղթով. եւ զի Ղուկուղէս ՚ի թղթի իւրում արքայ եւեթ կոչեալ էր զնա, եւ ոչ արքայ արքայից, նմին իրի Տիգրան ՚ի պատասխանին ոչ ետ նմա զպատիւ մեծի սպարապետի, զոր իմբեռաթօր կոչէին: Եւ ապա իմացեալ Տիգրանայ, թէ Սարուէն իշխան Կորդուաց գաղտ միաբանեալ է ընդ Ղուկուղեայ, սպան զնա հանդերձ կնաւն եւ զաւակօքն:
       ՚Ի դառնալ Ապպեայ դեսպանի` պատրաստեցաւ Ղուկուղէս եւ պատերազմ ընդդէմ Տիգրանայ. եւ յետ մարտ դնելոյ ընդ Սինոպ քաղաքի եւ ընդ այլս, եւ յետ հաշտութիւն խօսելոյ ընդ Մեհարայ որդւոյ Միհրդատայ, առեալ ընդ իւր երկոտասան հազար հետեւակս, եւ երեք հազար հեծեալս, դիմեաց ՚ի Կապադովկիա. եւ եհաս մերձ յԵփրատ գետ ՚ի տեղի մի, ուր բաժանին սահմանք Կապադովկիոյ եւ Մեծին Հայոց:
       բ. Իսկ Տիգրան յետ իբր քսան ամաց թոյլ տուեալ Միհրդատայ յանդիման լինել առաջի իւր` պատուեաց զնա. եւ տուեալ ՚ի ձեռս նորա գունդ մի տասն հազար հեծելոց` արձակեաց ՚ի Պոնտոս, ոչ ինչ գիտելով զդիմելոցն Ղուկուղեայ. զորմէ իբրեւ ազդ արար մի ոմն ՚ի ծառայից իւրոց ՚ի տարադէպ ժամու, զայրացեալ ը նա իբրեւ ընդ այր խռովարար` հրաման ետ կախել: Այլ Ղուկուղեայ յառաջ անցեալ եկն եւ պաշարեաց զՏիգրանակերտ. յորում էին գանձք Տիգրանայ. եւ մարտ եդեալ ընդ նմա` տկարացաւ. զի զօրք հայոց` որք պահապան էին քաղաքին, բազում վտանգս հասուցին հռովմայեցւոց` ո'չ միայն նետաձգութեամբ, այլեւ արկանելով ՚ի վերայ նոցա նաւթս ինչ ջերաջերմ ՚ի ձեռն գործեաց. զորմէ աւանդէ Քսիփիլինոս ընդ Դիովնի, թէ էր այն տեսակ ինչ ձիւթոյ սաստիկ կիզողական. որ ո'ւր եւ հասանէր` չարաչար կիւզոյր. եւ դժուարին էր շիջուցանել զնա:
       Իմացեալ Տիգրանայ հաւաստեաւ զարշաւանս Ղուկուղեայ, եւ զպաշարել նորա զՏիգրանակերտ, ժողովեաց զզօրս իւր երեք հարիւր վաթսուն հազար արանց. կամ ըստ Եւտրոպիոս` վեց հարիւր հազար հեծեքազօրաց սպառազինելոց երկաթի տախտակօք զրահից, եւ հարիւր հազար հետեւակաց աղեղնաւորաց. այլ այս հաշիւ Եւտրոպիոսի` ընդ Ովսերեայ երկբայելի ցուցանի ՚ի թղթոյ անտի, զոր գրեաց Ղուկուղէս առ ծերակոյտն Հռովմայ:
       Ազդ արար Տիգրան Միհրդատայ դիմել ՚ի վերայ հռովմայեցւոց. եւ ինքն սկսաւ խաղալ ընդդէմ Ղուկուղեայ, յառաջագոյն առաքեալ վեց հազար արս ՚ի Տիգրանակերտ ՚ի պաշտպա նութիւն քաղաքին: Որոց հասեալ անդր` ճեղքեցին զբանակ հռովմայեցւոց. եւ մտեալ ՚ի քաղաքն` առին զբազում գանձս եւ զհարճս Տիգրանայ. եւ գիշերայն ելեալ բերին առ Տիգրան. ընդ որ ապուշ մնացին հռովմայեցիք:
       գ. Իսկ Ղուկուղէս իմացեալ զմերձենալ Տիգրանայ` սոսկացաւ յանձն իւր. եւ թողեալ ՚ի վերայ Տիգրանակերտի զՄուրենոս զօրավար վեց հազար հետեւակ զօրօք` էառ ընդ իւր քսան եւ չորս գունդս, եւ պարսաւորս եւ աղեղնաւորս հազար. եւ եկեալ բանակեցաւ յընդարձակ դաշտի միում: Այլ Տիգրանայ զզօրս հռովմայեցւոց` խօսեցաւ ամբԱրտաւանս, եւ ասէ. զի'նչ են դոքա. եթէ դեսպանք են, շա'տ են. իսկ եթէ թշնամիք պատերազմականք, կարի յոյժ նուազունք. եւ արհամարհեալ զայն պատրաստութիւն հռովմէական արութեան` ամեն՚ին անհոգ եղեւ, եդել ՚ի մտի` ՚ի մի շունչ կլանել զնոսա ՚ի ձեռն սակաւուց. եւ ինքն սկսաւ պարապիլ ՚ի զբօսանս. ընդ նմին եւ զօրք նորա բնաւին անփոյթ լեալ` խրախութիւնս կատարէին:
       Զօրք հռովմայեցւոց տեսեալ զայնչափ բազմութիւն քաջ սպառազինացն Տիգրանայ` ահիւ մեծաւ տագնապէին. եւ յորդորէին եւս զՂուկուղէս եւ զգուշացուցանէին ապրեցուցանել զանձն: Այլ իմաստունն զուկուղէս իրազէկ լեալ, թէ յինչ խորհուրդս իցէ Տիգրան եւ զորք նորա, թէպէտեւ եւ ինքն զահի հարեալ էր յորդորեաց զզօրսն, եւ ետ պատուէր մի ' բնաւ հայիլ յաւար հայոց, այլ միայն վանել զնոսա: Զայս ասացեալ զօրացոյց զսիրտս լքելոցն. եւ նոցա ամենեցուն խրախոյս բարձեալ միաբան յարձակեցան ՚ի վերայ Տիգրանայ:
       Իսկ Տիգրան` որ դեռեւս յեցեալ կայր յանհոգութիւն ամբարտաւանութեան, տեսեալ զյանդուգն յարձակումն հռովմայեցւոց` յանկարծակի իմն շփոթեցաւ ՚ի կառավարութեան խորհրդոց` յանկարծակի իմն շփոթեցաւ ՚ի կառավարութեան խորհրդոց իւրոց. եւ փոխանակ մղելոյ զզօրս իւր ՚ի վերայ հռովմայեցւոց` փող եհար յետս դառնալոյ. ընդ որ զարմացեալ զօրացն` շփոթեցան. եւ յայն շփոթ նոցա հասեալ հռովմայեցւոց ՚ի վերայ` սկսան հարկանել զնոսա չարաչար, եւ փախուցանել: Եւ անկան ՚ի զօրացն Տիգրանայ ընդ փղեգոնտեայ` ոգիք հինգ հազար. եւ ոմանք եւս ըմբռնեցան: Եւ նա ինքն Տիգրան յետս ընկրկեալ` դիմեաց եւ անկաւ յամրոց մի, եւ զօրք նորա ընդ նմա . յորոց եւ բազումք ցրուեցան:
       Այս յաղթութիւն հռովմայեցւոց մեծ համարեցաւ առ նոսա. զի գրեթէ անակնունելի իմն էր. եւ եթէ ճշմարտութեամբ կամիցիմք ասել, միայն ամբարտաւանութիւնն Տիգրանայ եղեւ առիթ այսր յաղթութեան զոր առաւել քան զչափն կամելով մեծացուցանել մատենագրացն հռովմայեցւոց` հիւսէն պէսպ աւելորդ եւ անհաւատալի բանս, զորս ոչ պատշաճ դատիմ դնել առաջի: Բաւակա'ն է գիտել զպատճառն, զոր յուշ արարաք ՚ի յառաջաբանութեան. երես. 38. եւ 39. ապա թէ ո'չ թէ զամենայն զբանս նոցա պարզապէս առաջի դնէաք , ոչ ինչ ընդհատ լինէր ՚ի հիւսուածոյ առասպելեացն Քսենոփոնտեայ. զոր եդաք ՚ի ծանօթութիւնս առաջին գրոց. երես. 184. մինչեւ ՚ի 196: Այլ մեք ՚ի կարգ պատմութեանս դարձցուք:
       դ. Յետ անկարծելի յաղթութեանն աճապարեալ Ղուկուղեայ` եկն եւ պաշարեաց վերստին զՏիգրանակերտ. եւ փութայր առնուլ, կասկածեալ` թէ գուցէ վաղվաղակի դարձցի Տիգրան յետս: Եւ յանկանել խռովութեան ՚ի մէջ զօրաց պահպանաց եւ բնակչաց քաղաքին, ոմանք ՚ի նոցանէ` որք էին յաւելեալ ՚ի Կիւլիկեցւոց, նենգ ութեամբ մատնեցին զքաղաքն` ըստ գրելոյ Դիովնի. եւ Ղուկուղէս` մինչչեւ եկեալ էր Տիգրանայ տիրեալ քաղաքին` յաւարի էառ զայն. եւ եգիտ ՚ի նմա բաց ՚ի բազում հարստութեանց` ութն հազար տաղանդս արծաթոյ. եւ բաշխեաց յաւարէ քաղաքին իւրաքանչիւր զօրաց ` ութն հարիւր դրամս: Եգիտ ՚ի քաղաքի եւ բազում թատրոնական զարդս, զորս ՚ի բազում տեղեաց հաւաքեալ էր Տիգրանայ ՚ի հանդէս եւ ՚ի զարդ թատրոնի` զոր իւր էր շինեալ: Իսկ զտիկնայս մեծամեծաց` որք կային անդ, պահեաց անվնաս: Եւ զայլեւայլ ազգս` զորս ածեալ էր Տիգրանայ անդր, արձակեաց յաշխարհ իւրեանց, եւ ապա ինքն դիմեալ ՚ի ներքին Հայս` խաղացոյց յառաջոյ զհեծեալսն:
       Լուեալ Տիգրանայ` թէ առաւ Տիգրանակերտ, արձակեաց փութանակի զհեծելազօրս իւր ՚ի վերայ Ղուկուղեայ. որոց ՚ի ճանապարհի պատահեալ հեծելոցն հռովմայեցւոց` զորս յղեալ էր Ղուկուղէս, հարին զնոսա չարաչար յոյժ: Իբրեւ զայն լուաւ Ղուկուղէս` որ հեռի էր ՚ի տեղւոջէ անտի, զահի հարաւ եւ շուարեցաւ. եւ առեալ նոյնժամայն զՎահանաւորս իւր` փութացաւ հասանել յօգնութիւն նոցա. իսկ հեծելազօրք հայոց` փախուստ կեղծելով դարձան յետս: Եւ ՚ի պնդիլ Ղուկուղեայ զկնի նոցա` վտանգեցան զօրք նորա առ հասարակ ՚ի չարաչար խոցուածոց նետիցն հայոց. քանզի որպէս գրէ աստ Դիովն. գիրք. լե. հզօրագոյն էին հեծելազօրքն հայոց. եւ սլաքք նետից նոցա ագուցեալ էին յայլ սլաք սայրասուր անբեւեռ. որոց ը հարկանիլն ՚ի մարմին եթէ չանցանէին յայնկոյս` մնայր ՚ի ներքո մխեալ անբեւեռ սլաքն. եւ ոչ գոյր հնար բժշկութեան. զի չէր կարելի հանել զայն. եւ զի անվրէպ դիպեցուցանէին հայք զնետսն, բազումք անկանէին անդ ՚ի հռովմայեցւոց, եւ բազումք եւս կարեվէր խոցեալ անպիտանային:
       ե. Տեսեալ Ղուկուղեայ զայսպիսի հարուածս ՚ի զօրս իւր` դարձաւ յետս , եւ խաղաց ՚ի վերայ Մծբնայ. ուր կային բազում գանձք Տիգրանայ. եւ էր վերակացու քաղաքին եղբայր նորա Գոռ անուն: Եւ Ղուկուղէս մարտ սաստիկ ընդ քաղաքին. եւ զամառն ողջոյն վաստակեալ` չկարաց առնել ինչ. քանզի պատեալ էր քաղաքն կրկին պարսպօք. որոց արտաքինն էր բարձր եւ լայնանիստ. եւ չէր հնար մեքենայիւք կործանել զայն, եւ այս այնչափ` ասէ այնչափ` ասէ Դիովն` մինչեւ անհոգ լինել Տիգրանայ հասանել յօգ նութիւն քաղաքին:
       Եւ իբրեւ սկիզբն լինէր աւուրց ձմերայնոյ, այն ինչ յանհոգս կային բնակիչք Մծբնայ, եւ կարծէին` թէ հռովմայեցիք ձանձրացեալ ՚ի պաշարմանէ` մեկնելոյ իցեն անտի. ՚ի միում գիշերի ՚ի յորդել սաստիկ անձրեւոյ յորժամ բազումք ՚ի պահպանաց արտաքին պարսպին մեկնեալ էին անտի, վաղվաղակի փայտակոյտս եւ մեքենայս կանգնել հռովմայեցւոց` ելին ՚ի վերայ պարսպին. եւ հարեալ զմնացեալ պահապանսն` դիմեցին յերկրորդ պարիսպն. եւ դիւրաւ առին զայն, զի ոչ էր այն իբրեւ զարտաքինն ամուր: Իսկ քաղաքացւոցն շփոթեալ եւ խուճապեալ` ոչ կարացին զդէմ ունիլ նոցա: Յայնմ պահու եղբայրն Տիգրանայ Գոռ եւ այլ մեծամեծք դիմեալ անկան ՚ի մեծ աշտարակն` որ կայր ՚ի մէջ քաղաքին. եւ ապա երդումն առեալ ՚ի Ղուկուղեայ` ոչինչ վնասել ինքեանք. իջին առ նա. եւ Ղուկուղէս տիրեալ քաղաքին ձմերեաց անդէն:
       ՚Ի սմին ժամանակի Մաղդատ մեծ նախարար, որ յանուն Տիգրանայ իշխէր Սելեւկիացւոց, յարեցաւ ՚ի հռովմայեցիս. նմին իրի եւ Անտիոքոս տասներորդ` որդի Անտիոքայ Պիոսի` մականունեալն Ասիացի, ժառանգ գոլով թագաւորութեան Սելեւկիացւոց` եկեալ տիրեաց այնմ ձեռնտուութեամբ Մաղդատայ եւ Ղուկուղեայ, յետ կալոյ այնր իշխանութեան Սելեւկիացւոց ՚ի ձեռս Տիգրանայ` ամս. ժդ. զորմէ տե'ս ՚ի ծանօթութիւնս. դ. (2): Այլ եւ սա ինքն Անտիոքոս Ասիացի ոչ երկարեաց յայնմ թագաւորութեան. զի յետ չորից ամաց էառ զայն ՚ի ձեռաց նորա Պոմպէոս մեծ: