Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Ա.

Բաց ՚ի մատենագրաց ազգիս մերոյ յիշատակին ՚ի պամագրութեան աստ մերում եւ այլ բազում պատմաբանք այլոց ազգաց, այսինքն յունաց եւ հռովմայեցւոց յորոց եւ առաք ինչ ինչ: Եւ զի յընթացս այսր պատմութեան ոչ գրի թէ ո՞յք ոմանք իցեն նոքին, աստանոր յայսմ վայրի ՚ի դէպ վարկաք ՚ի քանի ինչ տողս զպատմութիւն նոցին բովանդակել, ըստ կարգի ժամանակին` յորում երեւեցան նոքա. ոմանք յառաջ քան զՔրիստոս եւ այլք զկնի ՚ի զանազան դարս:
       Դարէս. Դարէս փռիւգիացի` վաղեմի պատմիչ. գրեաց յունարէն զպատմութիւն ճանապարհորդութեան արգոնաւորդաց, եւ հռչակաւոր պատերազմին Տրոյիոյ, յորում եւ ինքն զինուորեալն էր. 1180. ամօք յառաջ քան զծնունդն Քրիստոսի. զորոյ եւ զհնութիւնն առաւել յայտնէ անպաճոյճ ոճ նորին: Զսորա զբուն ձեռագիրն գտեալ յԱթէնս Կուռնելիոս հռովմայեցի առ ժամանակօք Օգոստոս կայսեր` թարգմանեաց ՚ի բարբառ լատինացւոց. որ եւ տպագրեալ կայ ՚ի մէնջ գործոց Դիոդորոսի Սիկիլիացւոց:
       Դիկտիւս. Դիկտիւս Կրետացի ՚ի քաղաքէն Գնոզայ` պատմիչ հին` ժամանակակից Դարեսի: Եւ սա գտաւ ՚ի պատերազմունս Տրոյիոյ. եւ գրեաց զանցս նոցին իբր ականատես յեօթն գիրս նշանագրօք փիւնիկեցւոց: Հասեալ որ ՚ի ծերութիւն իբրեւ հանդերձեալ էր մեռանիլ ՚ի քաղաքի իւրում, պատուիրեաց` զի եւ զգիրս պատմութեան իւրոյ դիցեն ընդ մարմնոյն յարճճեայ տապանակի. եւ արարին այնպէս: Յանցանել բազում ժամանակաց` յերեքտասաներորդ ամի Ներոնի կայսեր, այն է յամի Տեառն 66. եղեւ շարժումն մեծ ՚ի կղզւոջն Կրետայ. եւ բազում պատառուածք եղեն ՚ի քաղաքին Գնոզայ. ուր եւ տապանն Դիկտիւսայ ՚ի վեր երեւեցաւ: Զայն տեսեալ անցաւոր հովուաց . եւ գանձ կարծելով լինել յարճճեայ տապանակին բացին խնդութեամբ. եւ տեսեալ զգիրսն` տարեալ մատուցին առ իշխան քաղաքին. եւ նա յղեաց առ կայսրն Ներոն. որ եւ ետ թարգմանել ՚ի յոյն գիր. եւ յայսմանէ ստուգագոյն պատմ ութիւն առման Տրոյիոյ ՚ի լոյս ընծայեցաւ: Եւ սորին եւս գործ տպագրեալ կայ ընդ գործոց Դարեսի: Երկոքին այս պատմիչք` Դարէս եւ Դիկտիւս` երեւին լինել առաջին ՚ի պատմիչս յունաց:
       Հերոդոտ. Հերոդոտոս Աղիկառնացի` Հայր կոչեցել արտաքին պատմաբանից, (զոր եւ յիշէ Խորենացին խ. 2. Հերովդիոտոս անուամբ ), որդի Լիսսոսի եւ Տրիայ, ծնեալ. 480. ամօք յառաջ քան զՔրիստոս: Առանձնացաւ սա ՚ի կղզին Սամոսի, եւ ապա շրջեցաւ ընդ Եգիպտոս. ընդ Իտալիա. եւ ընդ բոլոր Յունաստան եւ տեղեկացեալ յայսմ ճանապարհորդութեան` ծագման եւ պատմութեան ազգաց, շարադրեաց զգիրս իւր. զոր եւ աւարտել ընթերցաւ առաջի աթենացւոց: Յոյնք մեծաւ փառօք պատմուէին զսա. եւ կոչէին նոր մուզայ, որ է չաստուած բանաստեղծութեան եւ երաժշտութեան: Ոճ սորա եւ այնպէս դիւրին բացայայտ, եւ քաղցր որ գեր ՚ի վերոյ առնէ զնա քան զհամօրէն պատմաբանս:
       Թուկիդ. Թուկիդէս կամ Թուկիւդիտէս պատմաբան յոյն յաթենաց. ծնեալ 467. կամ 457. ամօք յառաջ քան զՔրիստոս. էառ իւր ՚ի կին զդուստր արքային Թրակիոյ. եւ եղեւ զօրապետ զօրաց ՚ի Թրակիա. ապա աքսորեցաւ անտի յանիրաւի. յայսմ աքսորանաց միջի, որ տեւեաց քսան, շարադրեաց սա զպատմութիւն պատերազմին Պեղոպոնիդայ, որ եղեւ ՚ի մէնջ աթենացւոց եւ սպարտիացւոց. եւ վերջանայ պատմութիւն սորա ՚ի քսանեւմիերորդ ամի այնր պատերազմի: Ասի վասն սորա, թէ ՚ի մանկութեան իւրում լուաւ զգրուածս պատմութեանց Հերոդոտոսի` յընթեռնուլն զայն նորին Հերոդոտոսի առաջի աւագաց. եւ շարժեալ ՚ի նախանձաւորութիւն փառաց` յարտասուս հարաւ, եւ սկսաւ լալ : Զայն տեսեալ Հերոդոտեայ` ասէ ցհայրն Թուկիդեայ. երանի քեզ, զի ունիս որդի բարենախանձ: Եւ յայսմանէ յորդորեցաւ Թուկիդէս ՚ի ժամանել իւրում ՚ի չափ հասակի ձեռն մխել ՚ի շարադրութիւն վիպասանութեան:
       Կտեսիաս. Կտեսիաս` անուանի պատմաբան եւ բժիշկ յոյն. գտաւ սա ՚ի մարտի. զոր Կիւրոս փոքր ետ ընդ եղբօր իւրում Արտաշեսի Մնեմոմն պարսից արքայի. 400. ամօք յառաջ քան զՔրիստոս. յորում մարտի զվիրաւորեալն զԱրտաշէս բժշկեցի ասէ սա ինքն Կտեսիաս: Շարադրեաց սա զպատմութիւն Ասորեստանեայց եւ Պարսից ՚ի իգ գիրս. յորմէ բազում ինչ յառաջ բերէ Դիոդորոս Սիկիլիացի, եւս եւ Եւսեբիոս եւ Փոտ:
       Քսենոփ. Քսենոփոնա` պատմաբան յոյն, որդի Գրիւղեայ Աթենացւոյ, ծնել. 450. ամօք յառաջ քան զՔրիստոս. մին ՚ի մեծանուն աշակերտացն Սոկրատայ. առ որում ուսաւ զփիլիսոփայութիւն, եւ յաւէտ զբարոյական: Սա գրեաց գիրս. ընդ ՚ի վերայ Մեծին Կիւրոսի` ՚ի լրոյ առաջի դնելով զգործս նորա եւ ՚ի գիրս. է. ՚ի վերայ Փոքուն Կիւրոսի ` ականատես գոլով նմին, եւ դարձեալ պատմական գիրս. է ՚ի վերայ յունաց. եւ գիրք. ա. ՚ի վերայ Լակեդեմոնացւոց. եւ գիրք. դ. ՚ի վերայ Սոկրատայ վարդապետին իւրոյ. եւ այլ եւս գիրս ոչ սակաւ ՚ի վերայ այլեւայլ իրաց: Սա եղեւ սիրելի Փոքուն Կիւրոսի, եւ նիզակակից նմա ընդդէմ Արտաշեսի եղբօր նորա եւ ՚ի գրելն զպատմութիւնս իւր` կարգեաց զբանսն ՚ի հրահանգութիւն նորին Կիւրոսի, ոչ այնչափ փոյթ կալեալ զհետ գնալ ճշմարտութեան` որչափ թէ առ ՚ի մարզել եւ առնել զՓոքրն Կիւրոս քաջ առաջնորդ կառավարութեան. որպէս վկայէ Կիկերոն. որ եւ ասէ զանձնէ, թէ մաշեալ էր զգիրս նորա ընթերցմամբ` յաղագս քաղցրութեան ոճոյն. որոյ վասն իսկ գրութիւնք սորա այնպէս ՚ի համարի էին առ յոյնս, մինչեւ կոչել զնա մեռաւ հելլենացւոց, եւ մուզայ` այսինքն չաստուած բանաստեղծութեան` աթենացւոց: Մեռաւ Քսենոփոնտ ՚ի հասակի ղ. ամաց. 360. ամօք յառաջ քան զՔրիստոս:
       Մանեթ. Մանեթոս մեծանուն այր եգիպտացի` ծնեալ ՚ի Հեղիուպօլիս, ժամանակակից Պտողոմեայ Փիղադեղփեայ, իբր 270. ամօք յառաջ քան զՔրիստոս: Արար զպատմութիւն Եգիպտոսի ՚ի յոյն լեզու. գործ երեւելի. զոր բազում ուրեք յիշատակէն նախնի հեղինակք. որպէս եւ Խորենացին . խ. 12:
       Պողիւբ. Պողիւբիոս Մեգապօլսեցի` պատմաբան յոյն` որդի Լիկորտայ իշխանապետի աթենացւոց` յաւուրս Անտիոքոսի երեւելւոյ արքային Սելեւկիացւոց, եւ Յուդայ Մակաբէի, իբր 165. ամօք յառաջ քան զՔրիստոս: Սա ՚ի Հռովմ շարադրեաց զիւր ընտիր պատմութիւն զկնի շրջելոյ ՚ի տեղիսն, զորոց հանդերձեալ էր խօսիլ:
       Ապողոդ. Ապողոդորոս աթենացի` քաջ քերթող` աշակերտ Արիստարքեայ Իմաստասիրի. եկաց իբր. 100. ամօք յառաջ քան զՔրիստոս: ՚Ի գործոց սորա մնացին միայն մատենագրութիւնք ՚ի վերայ շատուածոց եւ դիւցազանց եւ հեթանոսական առապելաց յերիս գիրս:
       Դիոդոր. Դիոդորոս Սիկիլիացի` յԱկիւրայ կամ յԱրկիւռայ քաղաքէ Սիկիլիայ յունաց. գրեաց քառասուն գիրս պատմութեանց որոց ժե. միայն գտանին յարդիս. այսինքն է, ե. առաջինք եւ ապա ՚ի ժա. էն մինչեւ ՚ի ի. եւ այլ եւս հատուկտիր բանք ՚ի մնացեալ գրոցն: Սա` որպէս եւ ինքն պատմէ ՚ի յառաջաբա նութեան իւրում, հետամուտ գոլով ստոյգ պատմութեանց` զամս երեսուն ծախեաց ՚ի շարադրել զգիրս վիպասա նութեան իւրոյ. եւ բազում աշխատութեամբ գնացեալ շրջեցաւ յԵւրոպիա եւ յԱսիա . եւ ստուգագոյնս տեղեկացեալ ամենայնի գրեթէ քան զամենեսին ճշգրիտ գրեաց զվաղեմի իրաց: Զմեծայարգ գործ սորա անձկանօք իմն յիշէ Մովսէս Խորենացի գ. 1. յասելն. նաեւ ոչ մատենագրութիւնք Դիոդորի հուպ առ մեզ են. զի ՚ի նմա պահելով զակն անմոռաց ` ընդ բնաւն անցանէաք:
       Սալլուս. Սալլուստիոս Կայիոս Կրիսպոս` անուանի պատմաբան լատին` իբր 40. ամօք յառաջ քան զՔրիստոս. որ եւ խօսի ՚ի վերայ Միհրդատայ մեծի քեռառն Տիգրանաց երկրորդի արքային հայոց:
       Աղիկառ. Դիոնեսիոս Աղիկառնացի` պատմիչ մեծահամբաւ` հետազօտ հնախօսութեան, ՚ի ժամանակս Օգոստեայ կայսեր: Սա կացեալ ՚ի Հռովմ ամս քասնեւերկու` արար ՚ի յոյն լեզու զպատմութիւն նախնեացն հռովմայեցւոց, ՚ի ի գիրս. յորոց մնացին միայն. ժա: Կան եւ այլ հատուկտիր գրուածք սորա:
       Լիւիոս. Տիտոս Լիւիոս` անուանի պատմաբան լատին ՚ի սահմանացն Պատուայու. սա գնացեալ ՚ի Հռովմ` ստացաւ զմեծ համարումն առաջի Օգոստոս կայսեր. որ եւ յանձն արար նմա գրել զպատմութիւն Հռովմայ: Յետ մահուան Օգոստեայ դարձաւ Լիւիոս ՚ի Պատուա. ուր մեռաւ ՚ի նմին իսկ աւուր յորում մեռաւ Ովիդիոս բանաստեղծ, յամի Տեառն 21. ՚Ի մեծի համարի է պատմութիւն սորա, զոր արար ՚ի վերայ հռովմայեցւոց. որով եւ ՚ի կենդա նութեան իւրում այնպիսի մեծ անուն ստացաւ, մինչեւ Պլինիոս սպանիացի եկն ՚ի Հռովմ միայն վասն տեսանելոց զնա, եւ խօսելոյ ընդ նմա:
       Վաղեր. Վաղերիոս Մաքսիմոս` հռչակաւոր լատին պատմաբան յառաջին դարուն ՚ի զարմէ վաղերեանց եւ փաւիոսեանց. չոքաւ ընդ Սեքստոսի Պոմպէոսի որդւոյ Մեծին Պոմպէի ՚ի պատերազմ. եւ դարձեալ անտի` շարադրեաց զհաւաքումն ինչ երեւելի գործոց եւ բանից հռովմայեցւոց, եւ այլ մեծամեծ արանց. եւ ընծայեաց Տիբերեայ կայսեր:
       Վելլեյոս Պատերկուղոս` լատին պատմաբան, ժամանակակից Օգոստեայ եւ Տիբերեայ կայսերաց, եւ իշխան մեծ. որ եւ գտաւ յարշաւանս անդ հռովմայեցւոց ընդդէմ հայոց ՚ի պատերազմ:
       Ստարբ. Ստրաբոն` գերազանց երկրաչափ, փիլիսոփայ, եւ պատմաբան յոյն. որ ծաղկեցաւ յաւուրս Օգոստեայ կայսեր. որ եւ գրէ ինչ ինչ զարեւելեայց:
       Փլորոս . Փլորոս` պատմաբան լատին. գրեաց համառօտ ոճիւ զբովանդակութիւն ինչ պատմութեան ՚ի Հռոմուլոսէ մինչեւ ցՕգոստոս կայսր:
       Պլին. Պլինիոս վերոնացի` մականուանեալն Սեկունդոս, այր իշխանաւոր եւ անուանի ՚ի մէջ հռովմայեցւոց, հանճարեղ եւ իմաստուն, գրասէր եւ բնազննին. երեւելի ՚ի բնական առաքինութիւնս. որոյ բազում են գործք զարմանալի: Սա ՚ի զբազումս զինուորութեան գոլով` պարապս առնոյր ՚ի գիշերոյ եւ յայլ ժամուց հանգստեան, եւ թարթափէր անխոնջ յընթերցումն եւ ՚ի գրուածս բանից. որով եւ յոլով գիրս ՚ի լոյս ընծայեցոյց, առանձին ճառս, ներբողեանս, մասնաւոր պատմութիւնս, ընդ որս եւ զպատմական ճառ ՚ի վերայ բ նութեան իրաց համօրէն ՚ի լէ գիրս. զոր եւ ընծայեաց Վեսպասիանոսի կայսեր. եւ ընկալաւ ՚ի նմանէ եւ յորդւոյ նորա ՚ի Տիտոսէ բազում երեւելի պաշտօնատարութիւնս: Սա յամի Տեառն 79. ՚ի սաստկանալ հրկիզութեան Վեսուպ լերինն` գնաց ՚ի զննին տեսութեան այնր եւ իբրեւ կամէր յետս դառնալ նաւակաւ, արգելաւ ՚ի բռնութենէ հակառակ հողմոյ. եւ ՚ի յաճիւնոյ ցոլացեալ ծծմբային հրոյն Վեսպայ վտանգեալ` անկաւ շնչասպառ եւ մեռաւ. որպէս պատմէ քեռորդի նորա Պլինիոս Փոքր` կոչեցեալն Կեկիլիոս, որ եղեւ աշակերտ Կուինտիղիանոսի. եւ ամբարձաւ յաւագութիւն առ Տրայիանոսիւ:
       Յովսէպ. Յովսեպոս Փլաբիոս` մեծանուն պատմաբան հրէայ ծնեալ յամի Տեառն 37. առ տէրութեամբն Կայիոսի Կալիգուղայ: Շարագրեաց զպատմագիրս վասն պատերազմացն հրէից. գրեաց եւ զվաղնջուց գիրս յաղագս նախնեաց հրէից. զորս աւարտեաց առ Դոմետիանոսիւ: Արար եւ զերկուս գիրս ընդդէմ Ապիոնի. եւ զպերճաբան ճառ ՚ի վերայ նահատակութեան մակաբայեցւոց: Սա էր սիրելի Տիտոսի, եւ Վեսպասիանոսի. յորոյ անուն եւ Փլաբիոս կոչեցաւ: Այլ գիտելի է, զի գլխակարգ ութիւն գրոց սորա. յայլեւայլ տպագրութիւնս փոքր ինչ տարբերութիւն ունի. բայց մեք եդաք ըստ ընտիր թարգմանութեան, եւ ըստ զգուշաւոր տպագրութեանն Ամստելոդամայ յամի Տեառն 1726:
       Տակիտ. Տակիտոս Կուռնելիոս` անուանի լատին պատմաբան` ժամանակակից Վեսպասիանոսի եւ Տիտոսի եւ Դոմետիանոսի. որ կացուցաւ հիւպատոս յամի Տեառն 97. եւ եհատ մինչեւ յաւուրս Տրայիանոսի: Սա բազում ինչ խօսի զարեւելեայց, եւ զպատերազմաց` զոր արարին հռովմայեցիք ընդ Պարսիկս եւ ընդ Հայս չքնաղ եւ ճարտար են բանք սորա:
       Կեփաղ. Կեփաղիմոս` յոյն պատմաբան մեծանուն. որ եւ ստէպ յիշատակի ՚ի նախնի հեղինակաց, որպէս եւ ՚ի Խորենացւոյն. ա. 4. բայց ժամանակ սորին ո'չ է յայտնի: Կայ եւ ոմն Կեփաղիոն, որ նոյնպէս է յոյն պատմաբան. եւ եղեւ յերկրորդ դարուն յաւուրս Ադրիանոսի. որոյ է պատմ ութիւն ինչ սկսեալ ՚ի մահուանէ Նինոսի մինչեւ ՚ի մեծն Աղեքսանդր. եւ այն է` զոր յիշէ Խորենացին . ա. 17:
       Կորտիոս. Կուինդոս Կորտիոս` անուանի լատին պատմաբան առ տէր ութեամբ Վեսպասիանոսի կամ Կղոդեայ. որոյ է պատմութիւն ՚ի վերայ Աղեքսանդրի մեծի ՚ի լատին բարբառ:
       Պլուտարք. Պլուտարքոս` այր անուանի, փիլիսոփայ, պատմաբան եւ փաստաբան յոյն, ծնեալ ՚ի Քերոնիա քաղաք Բէովտիոյ կամ Բիւտիոյ. որ եւ ծաղկեցաւ ՚ի վախճան առաջին դարուն եւ ՚ի սկիզբն երկրորդին, յաւուրցն Ներոնի կայսեր մինչեւ ցՏրայիանոս, եւ անդր եւս: Սա գրեաց զպատմ ութիւն երեւելի արանցն յունաց, եւ հռովմայեցւոց. ուր եւ խօսի յերկար յաղագս Տիգրանայ միջնոյ արքային հայոց, եւ քեռառն նորա Միհրդատայ. գրեաց եւ ճառս բարոյականս, եւ այլ բազում գործս լի հանճարով եւ իմաստութեամբ. մեռաւ յամի Տեառն իբրեւ. 140:
       Ապպիան. Ապպիանոս` երեւելի պատմաբան յոյն ՚ի ժամանակս կայսերացն` Տրայիանոսի, Ադրիանոսի եւ Անտոնինոսի Պիոսի, շարադրեաց զբազմ ութիւն գործոցն հռովմայեցւոց, եւս եւ զարեւելեայց, եւ զայլոց ազգաց:
       Շուետոն. Շուետոնիոս Տրանգութիւնղոս` լատին պատմաբան, ատենադպիր` Ադրիանոսի կայսեր յամի Տեառն իբրեւ. 118:
       Յուստին. Յուստինոս` անուանի պատմաբան յերկրորդ դարուն առ ժամանակօք Անտոնինոսի Պիոսի. արար լատին բարբառով զբովանդակութիւն պատմութեանն Տրովգեայ Պոմպէի երեւելի մատենագրի:
       Աթեն. Աթենէոս անուանի քերթօղ եւ յոյն մատենագիր ՚ի սահմանացն Եգիպտոսի յերկրորդ դարուն առ Մարկոսիւ Որեղիոսիւ, այն է Անտոնինիոս Իմաստասէր:
       Պաւսան. Պաւսանիաս` մեծիմաստ պատմաբան եւ փաստաբան յոյն յերկրորդ դարուն առ կայսերութեամբ Անտոնինոսի Իմաստասիրի. որ եւ գրէ զՅունաստանէ ՚ի ժ գիրս:
       Դիովն. Դիովն Կասսիոս` հայրենեօք ՚ի Նիկիոյ բիւթանացւոց` այր իմաստասէր. եկաց ՚ի ժամանակս Աղեքսանդրոսի կայսեր Մամեան ՚ի սկզբան երրորդ դարուն. եւ կարգեցաւ ՚ի նմանէ յիշխա նութիւն հիւպատոսութեան յամի Տեառն 229: Գրեաց զպատմութիւն հռովմայեցւոց յութսուն գիրս` սկսեալ ՚ի շինութենէն Հռովմայ. եւս եւ զպատմութիւն պարսից, եւ զայլ գրուածս: Սա գրէ զանձնէ, թէ տասն ամենայն աշխատ եղէ հաւաքել զպատմական իրս, եւ երկոտասան ամս ծախեցի ՚ի շարադրել յոճ վայելուչ: Սորա կան այժմ միայն գիրք. իե. սկսեալ ՚ի լզ . գրոց` մինչեւ ՚ի կա. եւ հատուածք ինչ բանից յայլ գրոց: Իսկ համառօտ ութիւն կամ քաղուած գրութեանց նորա մինչեւ ՚ի վախճանն գտանի ՚ի գիրս Յովհաննու Քսիփիլինեայ, որ էր պատմիչ յոյն ՚ի ժամանակս Միքայէլի կայսեր որդւոյ Կոստանդեայ Տուկիծայ:
       Կենսոր. Կենսորիոս պատմաբան յերրորդ դարուն. որոյ գործ հռչակաւոր է յոյժ, եւ գերազանց ըստ ժամանակագրութեան. զոր գրեաց յամի Տեառն 238. յառաջին ամի կայսերութեան Գորդիանոսի:
       Եւսեբ. Եւսեբիոս Կեսարացի` Պամփիւղոս կոչեցեալ ՚ի պատիւ յիշատակի սրբոյն Պամփիւղոսի իւրոյ բարեկամի, այր մեծիմաստ յոյժ ՚ի չորրորդ դարուն. որ եւ գտաւ ՚ի ժողովն Նիկիոյ: Բազումք զսա Արիոսեան հաստատեն լինել վասն միաբանելոյ նորա ընդ արբանեակս Արիոսի. մանաւանդ զի ունի եւ գրուածս ինչ, յորում երեւի ուրանալ զճշմարիտ աստուածութիւն որդւոյ. զոր եւ ՚ի մէջ բերեալ նզովեցին սուրբ հարք եօթներորդ ընդհանուր ժողովոյն, այն է երկրորդ ժողով Նիկիոյ, ՚ի հինգերորդ գումարման. (հատոր. ժգ. երես. 641): Գրեալ է սորա բազում գիրս` գերազանց յոյժ. յորս հռչակաւոր է պատմութիւնն եկեղեցական ՚ի ժ. գիրս բովանդակեալ. որ եւ այնչափ է պանծալի, մինչեւ վասն այսր կոչիլ նմա հայր եկեղեցական պատմութեանց: Սա արար եւ զժամանակագրութիւն ընդհանուր, եւ զպատմութիւն վարուց Մեծին Կոստանդիանոսի, եւ ներբողեան առ նոյն կայսր: Սա գրեաց ստուգագոյն զդարձ Աբգարու թագաւորին, հանեալ թարգմանաբար ՚ի դիւանաց նորին Աբգարու, որք կային մինչեւ յաւուրս իւր. որպէս եւ ինքն վկայէ: Պատմագրութիւն սորին եւ ժամանակագրութիւն տարածեալ է ՚ի գիրս հայոց, եւ յաւէտ ՚ի գիրս Ստեփաննոսի Ասողկայ, եւ Սամուէլի երիցու: Ասէ Խորենացին. բ. 9. թէ զգիրս սորա էկլէսիաստէ ասացեալ, այն է պատմութիւնն եկեղեցական` ետ թարգմանել երանելին Մաշտոց, այսինքն սուրբն Մեսրովպ:
       Որեղ. Որեղիոս կամ Օրեղիոս Վիկտոր` երեւելի լատին պատմաբան ՚ի չորրորդ դարուն. որոյ գտանի բովանդա կութիւն ինչ պատմութեան հռովմայեցւոց:
       Եւտրոպ. Եւտրոպիոս` հեղինակ լատին ՚ի չորրորդ դարուն, ժամանակակից Յուլիանոսի Ուրացողին. որ եւ գնաց ընդ նմա ՚ի պատերազմ ՚ի վերայ պարսից: Գրեաց սա զբովանդակութիւն ինչ պատմութեան հռովմայեցւոց ՚ի ժ. գիրս մինչեւ ՚ի թագաւորութիւնն Վաղեսի: Այլ երկբայութիւն է ՚ի քրիստոնէութեան սորա:
       Ամմիան. Ամմիանոս Մարկեղինոս Անտիոքացի, լատին պատմիչ ՚ի չորրորդ դարուն. արար պատմագրութիւն, կարի իմն պիտանի. յորմէ մնային միայն. ժը. գիրք: Սա թէպէտ եւ հեթանոս էր, այլ գով ութեամբ խօսի զքրիստոնէական կրօնից: եւ էր սա զօրավար ՚ի զօրս Յուլիանոսի Ուրացողին:
       Որոզ. Որոզիոս` երէց ՚ի Կադաղոնիոյ ՚ի հինգերորդ դարուն` հմուտ ՚ի գիտութիւնս սուրբ գրոց: Չոգաւ ՚ի 414. ամի առ սուրբն Օգոստինոս. եւ ՚ի յաջորդ ամի առ սուրբն Հերոնիմոս. եւ ՚ի դարձին իւրում շարադրեաց զպատմութիւն ՚ի է գիրս, ՚ի սկզբանէ ի, մինչեւ ՚ի 416. ամն Փրկչին:
       Սոկրատ . Սոկրատ Սկոլաստիկոս Կոստանդինուպօլսեցի` մատենագիր յոյն` ՚ի հինգերորդ դարուն. որոյ է պատմ ութիւն եկեղեցական ՚ի է գիրս. յորում պատմէ` որ ինչ անցք անցին ընդ եկեղեցին յաւուրց անտի Կոստանդիանոսի մինչեւ ՚ի կայսերութիւն Թէոդոսի Փոքու, որոյ էր ժամանակակից: Զգործս սորա վարդապետ ոմն հայոց Փիլոն անուն Տիրակացի յեօթներորդ դարուն թարգմանեաց ՚ի Հայս, ընդ որում աւանդէ Ստեփաննոս Ասողիկ. բ. 2: Բայց թուի` թէ այն օրինակ, յորմէ թարգմանեալ է, խանգարեալ էր. եւ կամ զկնի յանզգոյշ անձանց խանգարեալ իցէ. զի ՚ի բազում տեղիս օտարաձայն տեսանի յուղիղ բնագրէ յունաց:
       Սողոմ. Սողոմենոս Հերմիաս փաստաբան` անուանի պատմիչ ՚ի հինգերորդ դարուն ժամանակակից Սոկրատայ. կեցեալ զբազում ժամանակս ՚ի Կոստանդինուպօլիս` մեռաւ յամի Տեառն` իբր. 450. Արար զեկեղեցական պատմութիւն յինն գիրս` նուիրեալ յանուն Թէոդոսի Փոքաւ. սկսել յամէ Տեառն 334. ՚ի 439.
       Թէոդոր. Թէոդորետոս եպիսկոպոս քաղաքին Կիւրեայ` ՚ի հինգերորդ դարուն. ձեռնադրեցաւ եպիսկոպոս յամի Տեառն իբր. 420. եւ ըստ ասելոյ ոմանց` վախճանեցաւ յամի 470: Սա արար զինն գիրս եկեղեցական պատմութեան, որոց հինգ միայն գտանին, սկսեալ յաւուրցն Կոստանդիանոսի Մեծի մինչեւ ՚ի Փոքրն Թէոդոս: Շարադրեաց սա եւ զայլ բազում գիրս. յորոց մի է եւ Փիլոթէօնն , այն է վարք սրբոց:
       Լիբերատ. Լիբերատոս երեւելի սարկաւագ եկեղեցւոյն Կարթագինեայ ՚ի սկիզբն վեցերորդ դարուն. արար զպատմութիւն ՚ի վերայ նեստորականաց եւ եւտիքեանց:
       Յորնանդ. Յորնանդէս Գոթացի` գրեաց զպատմութիւն հռովմայեցւոց ՚ի Հռոմուլոսէ մինչեւ ցՄեծն Յուստինիանոս կայսր ` ՚ի վեցերորդ դարուն:
       Պրոկոպ. Պրոկոպիոս հռետոր այր երեւելի ՚ի Կեսարիոյ Պաղեստինոյ ՚ի վեցերորդ դարուն, նօտար եւ խորհրդական Բեղիասրիոսի սպարապետի Մեծին Յուստինիանեայ կայսեր. Գրեաց զպատմութիւն իւրոյ ժամանակի յինն գիրս. գիրք. բ. յաղագս պատերազմաց պարսից. գիրք. բ. յաղագս պատերազմաց վանդալաց, գիրք գ. յղգս պատերազմաց գոթաց, գիրք ա. յաղագս պալատական իրաց, եւս եւ վեց գիրս յաղագս շինուածոց Յուստինիանեայ կայսեր: Եւ ՚ի բովանդակ գրուածս իւր խօսի զհայոց իբրեւ զքաջաց` յիշատակելով զգործս արութեան նոցա, զոր գործեցին ՚ի դրան կայսեր: Սա բերէ ինչ ինչ եւ ՚ի գրուածոց պատմութեան հայոց, զոր կոչէ յիշատակագիր հայոց` առանց տալոյ զանուն հեղինակին. բայց որպէս ՚ի բերեալ բանիցն երեւի ` առեալ է զայնս ՚ի Բուզանդայ անհարազատ պատմագրէ, եւ ՚ի նմանեաց նորին:
       Աղաթի. Աղաթիաս կամ Ագաթիաս Սկոլաստիկոս` Մուրենացի կամ Զմիւռնացի, որդի Մեմնոնի, այր իմաստասէր եւ բանաստեղծ` մեծանուն պատմաբան: Սա պատմէ անաչառ որ ինչ եղեւ յաւուրս Յուստինիանեայ Մեծի, եւ Յուստինոսի Փոքու, յետ Պրոկոպիոսի, բովանդակեալ ՚ի հինգ գիրս: Սա քան զայլ արտաքին պատմիչս զգուշագոյնս գրեաց զշարակարգուենէ թագաւորացն պարսից` հանեալ ՚ի դիւանաց նոցին ՚ի ձեռն Սարգսի ուրումն երեւելի թարգմանի:
       Եւագր. Եւագրիոս փաստաբան երեւելի ՚ի վեցերորդ դարուն ազգաւ ասորի, ծնեալ ՚ի քաղաքի Եպիփանիոյ յամի Տեառն 536. յաւուրս մեծին Յուստինիանեայ. եւ ՚ի մանկութենէ սնեալ յուսմունս: Ծաղկեցաւ յաւուրս երկրորդին Տիբերեայ եւ Մօրկայ կայսերացն յունաց. եւ կարգեցաւ ՚ի նոցանէ ՚ի մեծ պաշտօն արքունի դրան: Գրեաց վեց գիրս եկեղեցական պատմութեանց ՚ի յոյն լեզու, սկսեալ անտի` ուր դադարին Սոկրատ եւ Թէոդորետոս է ՚ի սուրբ ժողովոյն Եփեսոսի` յամէ Տեառն 431. մինչեւ ՚ի ժգերորդ ամն Մօրկայ, ցամ Տեառն 594: Սա առնու զպատմ ութիւն իւր յերեւելի հեղինակաց. այսինքն ՚ի Պրիսկոսէ, ՚ի Յովհաննէ, ՚ի Զաքարիայ, յԵւստաթէոսէ եւ ՚ի Պրոկոպիոսէ:
       Մենանդր. Մենանդր պատմիչ ՚ի վախճան վեցերորդ դարուն. գրեաց զպատմութիւն յունաց սկսեալ յաւուրց Յուստինիանեայ Մեծի մինչեւ զՏիբեր եւ ցՄօրիկ: Սա` ըստ աւանդելոյ Շուիտայ` ասէ զանձնէ, թէ ես հայեցեալ յամբոխ մարդկան եւ ՚ի շփոթ կենցաղոյս` իբրեւ զխելագար շրջէի. ապա ասէ` Մօրիկ կայսր յորժամ զարթոյց զմիտս բազմաց ՚ի գործառնութիւնս, եւ սիրօղ եղեւ բանաստեղծից եւ վիպասանից, ասացի, գո'նէ եւ ես մի ինչ ՚ի կեանս իմ յաւելից. եւ գրեցի զայս պատմութիւն: Այլ սակաւք ՚ի գրուածոց սորա ՚ի լոյս ընծայեցան: Կայ եւ այլ հին պատմիչ Մենանդր անուն. զորմէ չեն բանք մեր:
       Սեմոկատ. Թէոփիլակտոս Սիմոկատտա եգիպտացի` պաշտօնատար արքունի ՚ի դուռն կայսեր` ծաղկեալ յաւուրս Հերակլի յօթներորդ դարուն: Արար զպատմութիւն յունաց յութն գիրս. յորս երկար խօսի զգործոցն Մօրկայ, եւ Խոսրովու երկրորդի պարսից արքայի:
       Մաղաղ . Յովհաննէս Անտիոքացի հնախօս` եպիսկոպոս Անտիոքայ Մաղաղ ասացեալ, որ յասորւոց թարգմանի հռետոր. գրեաց զպատմութիւն սկսեալ ՚ի թագաւորաց առաջնոց եգիպտացւոց մինչեւ ցաւուրս Յուստինիանեայ Մեծի: այլ ժամանակ սորա չէ ' յայտ. բայց յիշեն զսա Յովհան Դամասկացի, եւ Կոստանդին Պերփեռուժէն:
       Սիանկեղ. Գէորգ Սիւնկեղոս պատմիչ յոյն յութերորդ դարուն. արար զժամանակագրական պատմութիւն նախնեաց ՚ի սկզբանէ ի մինչեւ ցԴիոկղետիանոս: Բազում ինչ քաղէ սա ՚ի հին մատենագրաց:
       Թէոփան. Թէոփանէս վանահայր սուրբ եւ Խոստովանօղ ՚ի վախճան ութերորդ դարուն . որ եւ գտաւ յեօթներորդ ընդհանուր ժողովն, որ եղեւ յամի Տեառն 787: Կայսրն Լեւոն պատկերամարտ հայ ազգաւ` տարագիր արար զսա ՚ի Սամոդրակէ կղզին. ուր վախճանեցաւ ՚ի 818. ամի Տեառն եւ բազում հրաշիւք յայտնի եղեւ սրբութիւն նորին: Սորա է արարեալ պատմութիւն ժամանակագրութեամբ, որ սկսանի անտուստ` ուր դադարի Սիւնկեղոսին, ըստ յանձնելոյ նորա որպէս եւ ինքն վկայէ ՚ի յառաջաբանութեան. եւ հասանէ մինչեւ ՚ի թագաւորութեան Լեւոնի կայսեր` որ աքսորեցան զնա: Է եւ այլ Թէոփանէս ` Բիւզանդացի կոչեցեալ` յառաջ քան զսա ՚ի վեցերդ դարուն յաւուրս Յուստինոսի Փոքու. որ արար տասն գիրս պատմութեանց. ուր խօսի զերկրորդ Վարդանայ Մամիկոնեանց, որ սպան զՍուրէն մարզպան: Զգործ սորա ՚ի մէջ բերէ Փոտ:
       Նիկեփոր. Նիկեփորոս ` սուրբ եւ մեծանուն պատրիարգ Կոստանդինուպօլսոյ` յաջորդ Տարասիոսի. յամի Տեառն 806: Եղեւ նախանձաւոր յարգութեան պատկերաց սրբոց ընդդէմ վերոյիշեալ Լեւոնի կայսեր, որ հայ ասի. յորմէ վտարեցաւ ՚ի 815. ամի ՚ի մենաստան ինչ. ուր մեռաւ սրբութեամբ յամի Տեառն 828. ՚ի հասակի եօթանասուն ամաց: Գտանի սորա բովանդակութիւն ինչ պատմութեան, եւ համառօտ ժամանակագրութիւն եւ այլ բազում գործք ՚ի յոյն լեզու: Կայ եւ այլ Նիկոփորոս պատմիչ Կալիստոս ասացեալ. յորմէ ինչ ոչ առաք. դարձեալ` գոյ միւս եւս Նիկոփորոս Գրեգորաս. զոր տեսցես ՚ի ստորեւ:
       Անաստաս. Անաստաս գրապետ առաքելական աթոռոյ` պատմիչ լատինացւոց` այր մեծանուն յիններորդ դարուն. գրեաց զգործս կայսերաց եւ քահանայապետաց, ցամ Տեառն 867:
       Մետափր. Սիմէոն Մետափրաստէս` անուանի պատմիչ վարուց սրբոց` ՚ի վախճան իններորդ դարուն, եւ ՚ի սկզբան տասներորդին, ժամանակակից Մաշտոց վարդապետի եւ Յովհաննու կաթողիկոսի պատմաբանի: Եղեւ ատենադպիր կայսերացն` Լեւոնի իմաստասիրի եւ Կոստանդեայ Պերփեռուժենայ: Այլ ոմանք համարին զսա երեւեալ իբր յեօթներդ դարուն:
       Կոստանդ . Կոստանդին կայսր Պերփեռուժէն ՚ի տասներորդ դարուն` որդի Լեւոնի Իմաստասէր կայսեր, ժամանակակից Աշոտոյ Երկաթի եւ Աբասայ թագաւորաց մերոց Բագրատունեաց: Սա էր այր գրասէր. եւ գրեաց` եւ ետ եւս այլոց գրել բազում ինչ պատմաբանական եւ աշխարհագրական , ճոխագոյնս եւս գրեաց զծագմանէ եւ զգործոց հաւուն իւրոյ Վասլի` կայսեր Արշակունւոյ: Սա կոչեցաւ Պարփեռուժէն կամ Պերփիւրօժէն, որ թարգմանի Ծիրանածին. քանզի ծնեալ էր ՚ի ծիրանիս` այսինքն ՚ի կայսերութեան հօր իւրոյ. զի սովորութիւն էր զորդիս կայսերաց ՚ի կայսերութեան ժամանակի ծնեալս` Պերփիւրօժէն կոչել:
       Դենեզ. Յովսէփ Գենեզիոս` գրեաց զպատմութիւն կայսերացն յունաց, սկսեալ ՚ի Լեւոնէ հայէ ցՎասիլ Արշակունի` ՚ի խնդրոյ թոռին նորա վերոյիշեալ Պերփեռուժենայ կայսեր:
       Գէորգ. Գէորգ Մոնախոս միայնակեաց յոյն. սա եւս գրեաց զպատմութիւն կայսերաց` սկսել ՚ի Լեւոնէ Հայէ մինչեւ ցաւուրս Կոստանդեայ Պերփեռուժենայ:
       Գրամատիկ. Լեւոն Գրամատիկոս յոյն պատմիչ. գրեաց զանցս կայսերաց ՚ի Լեւոնէ հայէ մինչեւ ցվախճան նորին Պերփեռուժենայ:
       Սիմէոն. Սիմէոն Մագիստրոս իշխանաւոր. եւ սա գրեաց զկայսերաց` սկսեալ ՚ի Լեւոնէ մինչեւ ՚ի վախճան նորին Պերփեռուժենայ:
       Կեդրեն. Գէորգ Կեդրենոս Միայնակեաց յոյն ՚ի մետասաներորդ դարուն: Սորա է արարեալ զպատմութիւն ՚ի ստեղծմանէ ի մինչեւ ՚ի կայսերութիւն Իսահակայ Կոմնենոսի, ցամ Տեառն 1057. ուր յիշէ բազում ինչ զհայոց:
       Սկիղից . Յովհաննէս Սկիղիցէս կամ Սքիլիցա` կիւրապաղատ յունաց. արար զպատմութիւն սկսեալ յետ Թէոփանեայ ՚ի Միքայէլէ Ռանգապայ կայսերէ մինչեւ ցընտրութիւն Ալեքսի առաջնոյ, ցամ Տեառն 1081:
       Բրուեն. Բրուենիոս կրտսեր Նիկեփորոս կեսար. արար համարօտ պատմ ութիւն յունաց յերիս գիրս , ՚ի մետասաներորդ դարուն: Կողակից սորա եւս դշխոյն Աննա Կոմնենոս, որ էր դուստր Ալեքսի առաջնոյ կայսեր` գրասէր, արար զպատմութիւն ճոխ ՚ի հնգետասան գիրս ՚ի վերայ գործոց հօր իւրոյ Ալեքսի, որոյ վասն եւ գրուած նորա կոչի Ալեքսիաս. ուր յիշի ինչ ինչ զիշխանացն հայոց եղելոց ՚ի կողմանս Կիւլիկեցւոց:
       Զոնար. Յովհաննէս Զոնարաս պատմաբան յոյն հռչակաւոր յերկոտասաներորդ դարուն: Ունէր սա զառաջինն զերեւելի պաշտօն ՚ի դուռն կայսեր Կոստանդինուպօլսոյ. եւ ապա եղեւ կրօնաւոր ՚ի կարգէ սրբազան Բարսղի : Սորա է պատմագր ութիւն ՚ի սկզբանէ ի մինչեւ ՚ի մահն Ալեքսի առաջնոյ Կոմնենոսի, ցամ Տեառն 1118. յութնեւտասն գիրս բովանդակեալ. եւ այլ եւս գործք:
       Գղիկաս. Միքայէլ Գղիկաս Սիկիլիացի պատմիչ յունաց ՚ի ԺԲ. դարուն. գրեաց պէսպէս խորհրդածութեամբ զպատմ ութիւն համառօտ ՚ի չորս մասունս ՚ի սկզբանէ ի մինչեւ ցմահն Ալեքսի կայսեր առաջնոյ, ցամ Տեառն 1118:
       Մանասէ. Կոստանդին Մանասէ յոյն պատմիչ ՚ի ժբ. դարուն. գրեաց համառօտ պատմութիւն ոտանաւոր ՚ի սկզբանէ ի մինչեւ ցԱլէքս առաջին:
       Սիննամ. Յովհաննէս Սիննամոս` կամ Կիննամոս, ատենադպիր ՚ի դրան կայսեր յունաց ՚ի ԺԲ. դարուն, արար զվեց գիրս պատմութեան յաղագս գործոց եղելոց յաւուրս Յովհաննու Պերփեռուժենայ, եւ Կեռ Մանուէլի կայսեր:
       Նիկետ. Նիկետաս Հոնիատէս կամ Ակոմինատ պաշտօնատար ՚ի դրան կայսեր` պատմաբան յոյն ՚ի վախճան ԺԲ դարուն. գրեաց յաղագս արեւելեան կայսերաց ՚ի քսանեւ մի գիրս, սկսել ՚ի Յովհաննէ Պերփեռուժենայ մինչեւ ցառումն Կոստանդինուպօլսոյ ՚ի լատինացւոց. որում ականատես գոլով ցաւագինս ճառէ: Են եւ այլք երկու սովին անուամբ յայլում ժամանակի:
       Պախում. Գէորգ Պախումերոս պատմիչ յունաց ՚ի չորեքտասաներդ դարուն. գրեաց ստուգ ութեամբ եւ իբր ականատես զգործս երից կայսերաց, Միքայէլի ութերորդի, եւ Անդրոնիկեայ երկրորդի, եւ Միքայելի իններորդի, յերեքտասան գիրս բովանդակեալ:
       Կանտակ. Յովհաննէս Կանտակուզենոս խնամատար կայսեր Յովհաննու չորրորդի ՚ի տղայութեան նորա յամի Տեառն 1341. որ եւ ընտրեցաւ կայսեր հակառակ նորին. եւ ապա ձանձրացեալ ՚ի կռուոյ առանձնացաւ ՚ի վանս. եւ կրօնաւորել կոչեցաւ Յովասափ: Սա շարադրեաց զպատմութիւն իւրոյ ժամանակի ՚ի չորս գիրս:
       Նիկ. գր. Նիկեփորոս Գրեգորաս` Իմաստասէր մականուանեալ` պատմիչ յունաց ՚ի ԺԴ. դարուն, գրեաց որ ինչ յետ առմանն Կոստանդինուպօլսոյ ՚ի լատինացւոց մինչեւ ցաւուրս Կանտակուզենայ:
       Դուկաս. Դուկաս ազնուական ՚ի ԺԵ դարուն. արար զպատմութիւն Բիւզանդիոյ ՚ի ժամանակէ Յովհաննու կայսեր չորրորդի, ցաւուրս սուլտան Մէհէմմէտի` որ էառ զԿոստանդինուպօլիս. զորոյ զձեռն ասէ համբուրեալ է իմ:
       Կալկոն. Լաւոնիկոս Կալկոնտիւղաս կամ Կալկոկոնտիւղաս աթենացի պատմիչ յոյն` ժամանակակից Կոստանդեայ կայսեր վերջնոյ. գրեաց զպատմ ութիւն օսմանցւոց թագաւորութեան, եւ բարձման կայսերութեան յունաց, եւ առման Կոստանդինուպօլսոյ. որում եղեւ ականատես:
       Փրանզ. Գէորգ Փրանզաս իշխանաւոր` այր ծերունի` ՚ի ԺԵ դարուն, որ ՚ի հասակի իբր ութսուն ամաց գրեաց զպատմութիւն յերիս գիրս, սկսեալ ՚ի Միքայելէ կայսերէ` որ դարձոյց զԿոստանդինուպօլիս ՚ի լատինացւոց, մինչեւ ցվերջին ամս սուլտան Մեհէմմէտի. որոյ յառնուլն զԿոստանդինուպօլիս ՚ի յունաց` սա ինքն Փրանզաս ՚ի քաղաքի անդ էր:
       Այսոքիկ մատենագիրք եւ այլք եւս` զորովք զանց արարաք յիշատակել, յարգի են, եւ ՚ի խօսիլն ինչ ինչ զազգէս հայոց` յարգանօք ՚ի մէջ բերեն զնոյն: Գտան արտաքոյ սոցա ոմանք, որք փոքր մի այլազգ խօսեցան. բայց ՚ի բանից իւրեանց երեւեցուցին` թէ չէր պարտ այնպէս խօսիլ. ուստի եւ ոչ իսկ զանուանս նոցա կամեցաք յիշատակել աստանոր: Ընդ գրուածս ամենեցուն սոցա համեմատեալ է մեր զայս պատմագրութիւն, եւ յամենեցունց առեալ է ինչ ինչ` ըստ կարի յարմարելով պատմութեան նախնեաց մերոց: Իսկ մատենագիրք նորոյ ժամանակիս` յորս աշխատ եղաք, բազում են յոյժ. եւ յերկար լինի զիւրաքանչիւր ՚ի նոցանէ յիշատակել աստանոր. բայց զերիս միայն նշակեսցուք:
       Պետաւ. Դիոնեսիա Պետաւիոս` անուանի վարդապետ` այր մեծիմաստ յոյժ ՚ի ժէ դարուն, սա եմուտ ՚ի կրօն յիսուսեանց յամի Տեառն 1605. եւ իւրով խորին խորին եւ ընդարձակ իմաստութեամբն զարմացոյց զբոլոր Եւրոպիա. եւ վախճանեցաւ յամի Տեառն 1652. ՚ի հասակի եօթանասուն ամաց: Յոլով եւ մեծամեծ գործք են սորա ՚ի բազում հատորս, վարդապետութիւնք եւ քննութիւնք ժամանակաց հանդերձ աղիւսակագրութեամբ. եւ աստուածաբանական ճառք:
       Ովսեր. Յակոբ Ովսերիոս` այր երեւելի եւ մեծահռչակ յոյժ` անուամբ արքեպիսկոպոս Արմաք քաղաքի Իրլանտիոյ ՚ի ԺԷ դարուն: Գործք սորա են բազումք յորս պանծալի է տարեգրութին ՚ի սկզբանէ աշխարհի մինչեւ ցկործանումն երկրորդ տաճարի, գործ մեծայարգ յոյժ. եւ գրեթէ մի միայն յայժմեան ժամանակի. վախճանեցաւ սա յամի Տեառն 1655. երանի թէ ՚ի լուտերակա նութեան չէր մեռեալ:
       Կալմէթ. Օգոստինոս Կալմէթ` կրօնաւոր ՚ի կարգէ սրբոյն Բենեդիկտոսի աբբայ Սենովնայ` որ յաշխարհին Գաղղիոյ, այր հզօր երեւելի ՚ի գրուածս բանից. արար ՚ի մերձաւոր ժամանակիս զհամաշխարհական պատմութիւն յերկոտասան հատորս, եւ զմեկ նութիւն աստուածաշունչ գրոց յինն մեծ հատորս. եւ զքն նութիւն ՚ի սուրբ գիրս ՚ի վեց հատորս , եւ զբառարան քան զայլոց ամենեցուն ուղղագոյն հռչակի յայժմու դարուս. վասնորոյ եւ մեք զհետ շաւղաց սոցա ջանացաք գնալ ՚ի չափել զժամանակս. ըստ մասին միոյն եւ ըստ մասին միւսոյն. իբր զի ՚ի ստեղծմանէ աշխարհի մինչեւ ՚ի Քրիստոս զՈվսերիոսին կալաք. իսկ անտի եւ անդր զՊետաւիոսին եւ զԿալմեթին:
       Սիւնհոդ. Պատմութիւնք ընդհանուր սիւնհոդոսաց գումարելոց տպագրեալ են յունարէն եւ լատիներէն յերկուս էջս` ՚ի բազում մեծամեծ հատորս:
       Այլ գիտել արժան է, զի ՚ի նշանակել մեր զանուանս հեղինակաց , ուր ուրէք երկու կամ երեք ՚ի նոցանէ ՚ի միասին դնին ՚ի լուսանցսն, զբ: Յովհաննէս կաթ. Ասողիկ. Վարդան. կամ Պլոտարքոս. Ապպիանոս Դիովն. ո'չ է պարտ իմանալ, թէ ամենեքին նոքա միապէս պատմեն զայն , եւ կամ նովին բանիւ գրեն. այլ` թէ յայնմ պատմութեան ինչ ինչ առեալ է ՚ի միոյ, եւ ինչ ինչ ՚ի միւսոյ, եւ իրերաց բաղդատ ութեամբ կարեալ:
       Եւ եթէ բարեմիտ ընթերցօղն ներհական ինչ գտցէ անդ միում ՚ի պատմագրաց , զոր ինքն յաճախ ընթերցեալ իցէ, մի ' մերժեսցէ զեդեալն իբրեւ այլապէս ինչ ստացեալ. զի թէպէտ այնմ միում պատմագրի ներհակ երեւի. բայց այլոց համաձայն: Եւ եթէ ուրեք ՚ի լուսանցս` մի վիպասան միայն իցէ, եւ ընթերցօղն բաղդատեալ զայն ընդ գրոց այնր վիպասանի իւիք այլազգ գտցէ, այն` կա'մ է ՚ի տարբերութենէ ձեռագրաց, եւ կամ ՚ի պատռաճողութենէ իրին առեալ` ըստ պահանջելոյ ընթացից պատմութեան ՚ի նոյն հեղինակէ աւանդելոյ, եւ կամ յայլ պատմագրութեանց ստուգեալ, զորս ոչ էր հարկ ՚ի լուսանցս նշանակել վասն հարեւանցիկ խօսելոյ նոցա զայնմանէ:
       Այլ ՚ի վերայ այսր ամի` եթէ ուրեք ուրեք վրիպեալ իցէ մեր ՚ի կարգել զպատմութիւնս, խնդրեմք ներողամիտ լինել, հայեցեալ յաւէտ` ո'չ ՚ի վրիպման, այլ ` յաշխատանսն: