ա.
Դարեհ
վողոդէս
արքայ
պարսից,
որ
զբաղեալ
էր
՚ի
պատերազմունս
վրկանաց,
իբրեւ
ետես
զեղբայր
իւր
զՏիրիթ,
եւ
լուաւ
՚ի
նմանէ,
թէ
հռովմայեցիք
թագաւոր
կացուցին
՚ի
զերին
Հայս
զօտարածինն
զՏիգրան,
զայրացաւ
մեծապէս.
եւ
խորհէր
վրէժս
առնուլ
անարգանաց
ազգին
Արշակունեաց.
բայց
քանզի`
որպէս
ասացաք,
նեղեալ
էր
նա
՚ի
պէսպէս
պատերազմունս,
ոչինչ
կարացեալ
առնել
յայնժամ
վարանէր
յանձն
իւր:
Եւ
մինչդեռ
նա
յայսպիսի
խորհուրդս
էր,
նոր
գուժկան
եհաս
առ
նա,
թէ
օտարածին
Տիգրան
յարձակեալ
մօտ
՚ի
սահմանս
պարսից`
աւար
եհար
զբազում
տեղիս:
Յայսմ
բօթաբեր
լրոյ
շարժեալ
Դարեհի`
ժողովեաց
ատեան.
եւ
առընթեր
կացուցեալ
իւր
զՏիրիթ`
խօսիլ
սկսաւ,
եւ
ասէ:
Սա
իմ
եղբայր
կրտսերագոյն
հաւան
գտաւ
ինձ
՚ի
թագաւորել
իմում
՚ի
վերայ
արեացս,
զոր
եւ
միւս
եղբայր
իմ
Բակուր.
նմին
իրի
եւ
իմ
կամեցեալ
զտոհմիս
մերոյ
զաւագ
տանուտրութիւն
ըստ
օրինի
կարգել`
ամբարձի
զսա
՚ի
ժառանգութիւն
աշխարհին
Վերին
Հայոց.
որպէս
եւ
զԲակուր`
աշխարհին
Մարաց.
բայց
քանզի
հռովմայեցիք
սատան
յարեան
ընդդէմ
մեր,
ես
զառաջինն
հնարիւք
կամէի
որսալ
զմիտս
նոցա.
այլ
նոքա
այլազգ
վարեցան,
եւ
զինուք
բռնացան.
եւ
արդ
ա'ղէ`
զոր
յանցեայ
դադաղանօք,
արութեամբ
քաջութեան
Արշակունեացս
զթերին
լցից.
զի
գիտեմ
զզօրութիւն
եւ
զփառս
պարթեւաց
անյաղթելի
գոլ,
եւ
յաստուածոց
յաջողեալ:
Այսպիսի
բանիւք
խրախուսեալ
Դարեհի
զիւրսն`
եդ
անդէն
վերստին
թագ
՚ի
գլուխ
Տիրիթայ
յանդիման
ամենեցուն.
եւ
զպատրաստական
այրուձին
ետ
՚ի
ձեռս
Մանեճայ
կամ
Մոնեզայ
առն
ազնուականի,
հրաման
տուեալ
առնուլ
օգնակա
նութիւն
եւ
յԱսորեստանեայց,
եւ
դիմել
՚ի
Վերին
Հայս,
եւ
վանել
անտի
զՏիգրան,
եւ
փոխանակ
նորա
հաստատել
անդրէն
զՏիրիթ.
եւ
ես
ասէ
վճարեալ
զկռիւ
մարտիս
վրկանաց`
իսկ
եւ
իսկ
հասից
՚ի
կողմանս
ասորւոց,
եւ
յարձակեցայց
՚ի
վերայ
հռովմէական
զօրաց:
բ.
Այս
ամենայն
իբրեւ
ազդ
եղեւ
առ
Կորբուղոն
սպարապետ
հռովմայեցւոց,
վաղվաղակի
վառեալ
կազմեաց
երկուս
գունդս
ստուարս.
եւ
տուել
զնոսա
՚ի
ձեռս
երկուց
երեւելի
զօրավարաց`
Վերողանայ
Սեւերոսի`
եւ
Վեկտեայ
Բուղանոսի,
առաքեաց
յօգնութիւն
Տիգրանայ.
գրեաց
եւ
առ
կայսրն
Ներոն,
թէ
հզօր
զօրավարի
պէտք
են,
որ
մարթասցի
պահպանել
զՎերին
Հայս.
զի
ես
ասէ
չիշխեմ
պարապ
թողուլ
զկողմանս
ասորուոց.
քանզի
կասկածէր`
թէ
փոյթ
ընդ
փոյթ
յարձակեսցի
Դարեհ.
նմին
իրի
ինքն
առ
ափամբ
Եփրատայ
բանակեցուցել
զայլ
գունդս`
ամրացուցանէր
եւ
պահէր
զայնոսիկ
կողմանս:
Իսկ
Մանէճ`
զօրավար
հանդերձ
զօրօք
պարսից
եւ
Ասորեստանեայց
յանկարծակի
՚ի
վերայ
հասեալ
Ապարան
քաղաքի,
յորում
էր
յայնժամ
Տիգրան,
պաշարեաց
զնա.
եւ
սկսաւ
նեղել
՚ի
մարտ
պատերազմի.
եւ
զօրք
նորա
մեքենայիւք
եւ
սանդովք
ջանային
հուպ
մատչիլ,
այլ
վտանգեալ
՚ի
քաղաքացւոց`
ոչ
կարէին
վճարել
ինչ:
Եւ
զի
՚ի
նմին
ժամանակի
եհաս
փութով
եւ
Դարեհ
առքայ
՚ի
Միջագետս,
հրեշտակ
առաքեաց
առ
նա
Կորբուղոն
զԿասպերիոս
հարիւրապետ,
եւ
ասէ.
զի՞
է,
՚ի
բարեկամ
ութիւն
հաւանեալ
քո
յառաջագոյն`
այժմ
ընդդէմ
մեր
զինիս.
խնդրեմ,
զի
թողջի'ք
՚ի
բաց
զքաղաքսդ
՚ի
պաշարմանէ`
զորս
առաք.
ապա
թէ
ոչ`
եւ
մեք
անցանեմք
զօրօք
՚ի
սահմանս
ձեր,
եւ
նորոգ
գրգռեսցի
՚ի
միջի
պատերազմ
սաստիկ:
Յայնժամ
Դարեհ
բարւոք
վարկուցեալ
՚ի
ձեռն
կայսեր
վճարել
զիրսն`
արար
պատասխանի
առ
Կորբուղոն.
ես
ասէ
արձակեմ
դեսպանս
առ
Ներոն`
զՎերին
Հայոց.
եւ
այնպէս
կամիմ
հաստատել
զխաղաղ
ութիւն
՚ի
միջի:
Եւ
ապա
առաքեաց
պատուէր
առ
Մանէճ,
զի
մեկնեսցի
՚ի
պաշարմանէ
քաղաքաց,
եւ
դարձցի
ընդ
կրունկն:
Այլ
մինչչեւ
հասեալ
էր
դեսպանացն
Դարեհի
՚ի
Հռովմ,
Ներոն
կայսր
կարգեալ
էր
սպարապետ
զբետոս
Կենսեննիոս
զայր
երեւելի`
գնալ
՚ի
վերին
Հայս,
եւ
օգնական
լինել
Տիգրանայ
առ
՚ի
պահպա
նութիւն
աշխարհին:
Եւ
իբրեւ
հասին
դեսպանքն
Դարեհի
առ
Ներոն,
որ
հաճեալ
Ներոնի
ընդ
պատգամս
նորա`
յղեաց
պատուէր
առ
Բետոս`
վանել
զպատերազմաւ
իսպառ
զպարսիկս
յաշխարհէ
անտի:
Եւ
բետոս
գրոհ
տուեալ
հռովմէական
զօրուն`
մեծամեծս
սպառնայր.
տիրեաց
ասէր
հասօրէն
քաղաքաց,
եւ
աւար
հարից
զամ
գաւառս`
զորս
անվնաս
եթող
Կորբուղոն.
եւ
յիրաւի
իսկ
յառաջնում
յարձակման
բռնացաւ
՚ի
վերայ
ամրոցաց
ոմանց,
եւ
ահ
էարկ
՚ի
բազումս.
այլ
առաւել
քան
զոր
արարն`
գրեաց
յաւելուածով
առ
կայսրն.
եւ
եցոյց`
թէ
ամենայն
ինչ
յաջո'ղ
է:
գ.
Այսոցիկ
այսպէս
վճարելոյ`
հորդան
ետ
Դարեհ
արքայ
հանդերձ
զօրօք
պարսից
եւ
հայոց`
դիմել
՚ի
վերայ
հռովմայեցւոց:
Աաքեաց
եւ
Բետոս
գունդ
մի
մեծ`
լրտեսել
զեկսն
պարսից
եւ
հայոց.
իսկ
սոքա
հասեալ
՚ի
վերայ
գնդին`
չարաչար
հարին
եւ
խորտակեցին
զամենայն
`
հանդերձ
զօրավարաւ
նոցին.
եւ
միայն
արք
ոմանք
փախստեայ
ճողոպրել`
եկել
պատմեցին
Բետոսի:
Իբրեւ
գիտաց
Բետոս,
թէ
հզօր
են
թշնամիք
իւր,
բաժանեաց
զզօրսն
յայլեւայլ
թեւս`
պաշարել
զանցս
պարսից.
եւ
զկնի
եւ
զորդի
իւր
եդ
՚ի
պահեստի
յամրոց
մի
հանդերձ
պահապան
գնդաւ:
Իսկ
պարսիկք
եւ
հայք
համարձակ
յառաջ
խաղացեալ`
հարին
զորս
միանգամ
գտին
առաջի
երեսաց
իւրեանց.
խորտակեցին
եւ
զլէգէոնախումբս
հռովմայեցւոց,
եւ
զամենայն
զօրս
նոցա
ցիրեւցան
արարեալ`
առին
զամուրս,
յորս
անկեալ
էին
զօրք
նոցա.
մի
միայն
հարիւրապետ`
տարկուիտոս
Կրեսկէս
անուն
(ասէ
Տակտիոս
)
կարաց
պաշտպանել
զաշտարակն,
յորում
առնէր
զպահպանութի:
Եւ
որք
միանգամ
ողջ
անարատ
զերծանէին,
յանկոխ
վայրս
փախստեայ
գնացեալ
թափառէին.
եւ
յետոյ
ուրեմն
հազիւ
կէսք
՚ի
նոցանէ
՚ի
մի
վայր
ժողովէին.
եւ
կէսք
խոցեալք
եւ
վիրաւորք
տատանեալ
աստ
եւ
անդ`
առ
նոսա
անկանէին.
եւ
վերստին
՚ի
բանակ
իւրեանց
բոլորէին.
եւ
ըստ
գրելոյ
նորին
Տակտիոսի,
իսպառ
ահաբեկեալ
յանձինս`
պատմէին
իրերաց
մեծացուցանելով
զզօրութիւն
թագաւորին,
եւ
զսաստ
կութիւն
եւ
զբազմ
ութիւն
զօրաց
այլազգեաց:
Այլեւ
բազումք
՚ի
նոցանէ
թողեալ
զդրօշակս
իւրեանց`
ընդ
որովք
զինուորեալն
էին,
՚ի
բաց
փախչէին
յաշխարհէ
անտի:
Եւ
ինքն
բետոս
գլխովին
զահի
զամօթի
հարեալ`
ամրոցաւ
իւրովքն
հանդերձ
յանառիկ
վայրս.
եւ
հրեշտակս
առաքեաց
առ
Կորբուղոն
ստիպաւ
եւ
աղերսանօք.
փութա
'
ե'կ
ասէ
պաշտպանել
զդրօշս
հռովմայեցւոց:
Առեալ
Կորբուղոնի
զայնպիսի
գոյժ
վատութեան
հռովմէական
անուան`
եթող
զկէս
զօրաց
իւրոց
՚ի
պաշտպան
ութիւն
երկրին
ասորւոց.
եւ
ինքն
էանց
ընդ
Կապադովկիա
այլովք
զօրօք.
եւ
փութացաւ
ժամանել
՚ի
թիկունս
Բետոսի.
տարաւ
ընդ
իւր
զբազմութիւն
պաշարոյ`
բարձեալ
յուղտս,
առ
՚ի
կարող
լինելոյ
համանգամայն
զդէմ
ունիլ
թշնամւոյ
եւ
սովոյ:
Ընդ
առաջ
պատահեցաւ
նմա
զառաջինն
՚ի
ճանապարհի
՚ի
հարուածելոց
փախստէից
անտի
Պակտիոս
հարիւրապետ,
եւ
ապա
այլք
ոմանք
՚ի
զօրականաց.
զորս
տեսեալ
Կորբուղոնի`
զի
պէսպէս
պատճառանօք
պատրուակէին
զփախուստ
իւրեանց`
զանգթութիւն
Բետոսի
առաջի
դնելով,
խրատ
ետ
նոցա
դառնալ
առ
Բետոս
զօրավար
իւրեանց,
եւ
զփորձ
առնուլ
գթութեան
նորա
զի
նա
ներէ
ասէ
յանցանաց
փախստեան
ձերոյ.
իսկ
ես
ասէ
միա'յն
առ
յաղթօղս
գթած
զիս
ցուցանեմ,
եւ
առ
վատս`
անխնայ:
Եւ
զայս
ասացել`
ճեպեաց
զզօրսն
հասանել
յօգ
նութիւն
այլոց
վտանգելոց:
դ.
Այլ
յառաջ
քան
զժամանել
Կորբուղոնի`
Դարեհ
արքայ
պաշարեալ
նեղէր
զամուրսն,
յորս
անկեալ
էին
Բետոս
եւ
այլ
զօրք
հռովմայեցւոց.
մինչեւ
անճարացեալ
Բետոսի`
գրեաց
թուղթ
գանգատական
առ
Դարեհ,
եւ
ասէ.
ընդէ՞ր
է
քեզ
՚ի
թշնամութիւն
գալ
ընդ
կայսեր
վասն
աշխարհիդ
հայոց,
որ
՚ի
ժաանգութիւն
համարեալ
է
հռովմայեցւոց.
եւ
զի՞
վրդովես
զայնոսիկ,
որոց
յանձն
առեալ
է
հնազանդիլ
թագաւորին
իւրեանց
կարգեալ
՚ի
կայսերէ.
եւ
անդ
բո'ւռն
հար
զխաղաղութենէ
յօգուտ
երկաքանչիւր
կողմանց.
եւ
մի
'
յառաջիկայս
եւեթ
հայիր.
զի
թէ
այժմ
բազ
մութեամբ
զօրաց
քոց
՚ի
վերայ
մեր
բռնանաս,
աւանիկ
երկիր
համայն
յարկանել
ինքնակալին
ձեռնտու
լինի
հռովմայեցւոց:
Իսկ
Դարեհ
այլազգ
պատասխանի
յղեաց
առ
նա.
ոչինչ
են
ասէ
իրքդ,
այլ`
մնամ
առ
ժամանակ
մի
յայսոսիկ
կողմանս,
զի
եկեալ
այսր
եղբարց
իմոց
Բակուրայ
եւ
Տիրիթայ`
խորհեսցուք
զոր
արժան
է
ընտրել:
Յաւուր
առաքել
Բետոս
դեսպանս
խօսիլ
ընդ
արքայի.
եւ
արքայ
հրամայեաց
Վասակայ
զօրավարի
հեծելոց`
երթալ
առ
Բետոս,
եւ
խօսիլ
ը
նմա
՚ի
դիմաց
իւրոց:
՚Ի
գալ
նոցա
առ
միմեանս`
սկսաւ
Բետոս
յիշատակել
առաջի
Վասակայ,
զոր
ինչ
միանգամ
արարեալ
էին
մեծանուն
սպարապետք
եւ
իշխանք
հռովմայեցւոց`
Ղուկուղէս,
Պոմպէոս,
Անտոնինոս,
եւ
այլք
՚ի
վերայ
Հայաստանի:
Իսկ
Վասակ
ասէ.
բանք
գրաւելոյ
եւ
պարգեւելոյ
՚ի
ձեռս
ձեր
են.
այլ
զօրութիւնք
՚ի
ձեռս
պարթեւաց:
Եւ
յետ
բազումս
վիճելոյ
ընդ
միմեանս`
իբրեւ
զօրացաւ
կողմն
Վասակայ,
հաստատեցին
՚ի
միջի
դաշամբ
զայս
ինչ,
զի
զօրք
հռովմայեցւոց`
որք
փակեալ
պաշարեալ
էին
՚ի
պարթեւաց,
թողցին
ազատ,
եւ
իսպառ
մեկնեսցին
՚ի
սահմանացն
հայոց.
մեկնեսցի
ընդ
նոսին
եւ
Տիգրան.
եւ
բերդքն
տացին
՚ի
ձեռս
պարթեւաց,
որպէս
էին
յառաջն.
եւ
Դարեհ
միւսանգամ
արձակեսցէ
վասն
սոցին
իրաց
դեսպանս
առ
կայսերն
Ներոն:
Ապա
հրաման
ետ
արքայ
Դարեհ
կամուրջ
նոր
ձգել
՚ի
վերայ
գետոյն,
որ
հոսէր
առ
բանակաւն.
իբր
թէ
ընդ
այն
կամ
իցէ
նմա
ճանապարհ
առնել.
այլ
զայս
կամաւ
արարին
պարթեւք`
ասէ
Տակտիոս`
իբր
՚ի
նշանակ
յաղթութեան.
քանզի
ինքեանք
միայն
անցին
ընդ
այն.
իսկ
մերքս`
այսինքն
հռովմայեցիք`
ընդ
այլ
ճանապարհ
գնացին
մեծաւ
անարգութեամբ`
իբր
վատթարեալք
եւ
գլխակոր
ամաչեցեալք.
զորոց
եւ
զդրօշեալսն
յափշտակեցին
հայք`
յելանել
նոցա
յամրոցաց
անտի.
այլեւ
յանցանել
նոցա
ընդ
ճանապարհ
տեսեալ
հայոց
զինչս
կամ
զգրաստս
յափշտակեալս,
եւ
ծանուցեալ`
զորս
իւրեանց
էին,
՚ի
բաց
կորզէին
՚ի
ձեռաց
հռովմայեցւոց.
առին
եւ
զզգեստս
եւ
զզէնս
վատասրտեալ
զօրուն.
որք
եւ
թոյլ
տային,
եւ
ոչ
ընդդիմանային,
զի
մի
'
առիթ
ինչ
կռուոյ
գրգռեսցի,
եւ
սատակեսցին
՚ի
նոցանէ:
Իսկ
Դարեհ
արքայ,
որ
պատուիրեալն
էր
զառաջինն
՚ի
մի
հաւաքել
զզէնս
եւ
զդիակունս
անկելոց
հռովմայեցւոց`
՚ի
ցուցանել
զմեծ
կուտակութիւն
նոցին,
զի
բազում
էին
յոյժ,
հրամայեաց
յետոյ
խափանել.
զի
մի
'
տեսեալ
զայնս
այլոց
զօրաց
նոցա,
որք
ամօթալից
լեալ
ընդ
այնպիսի
հաշտութիւն`
՚ի
բաց
գնային,
առաւել
եւս
ամօթ
կրեսցեն:
ե.
Իբրեւ
եկին
Բետոս
եւ
զօրք
նորա
առ
Կորբուղոն,
զինուորակիցք
նոցա`
որք
էին
ընդ
Կորբուղոնի,
տեսեալ
զնոսա
այնպէս
տխրեալս
եւ
ամօթահարեալս`
լային
՚ի
վերայ
նոցա,
եւ
կարեկից
լինէին.
եւ
երկոքին
կողմանք
եւս
ոչ
հանդարտէին
յարտասուաց.
հազիւ
կարացին
(ասէ
Տակիտոս
)
ողջոյն
տալ
միմեանց
յերեսաց
կականման
ողբոցն:
Սկսաւ
ապա
Կորբուղոն
մեծ
զօրավար
մեղադիր
լինել
Բետոսի.
եւ
նորա
քանզի
դառնացեալ
էր
սիրտ,
եւ
վրէժս
առնուլ
կամէր
՚ի
հայոց,
խորհուրդ
ետ,
եւ
ասէ.
փութանակի
՚ի
մի
բոլորեսցուք
զզօրս,
եւ
դիմեսցուք
յանկարծուստ
՚ի
Վերին
Հայս.
վասն
զի
մեկնեալ
է
այժմ
անտի
Դարեհ.
այլ
Կորբուղոն
ոչ
էառ
յանձն.
քանզի
գիտէր,
զի
ելք
իրացն
եւ'ս
վատթարագոյն
լինին:
Յետ
այսորիկ
Դարեհ
արքայ
եւ
Կորբուղոն
պատգամս
առաքեալ
առ
միմեանս`
դատարկեցին
զամուրսն,
զորս
երկաքանչիւր
կողմանց
շինեալ
էր
՚ի
սահմանս
Վերին
Հայոց
՚ի
պաշտպան
ութիւն
իւրեանց.
եւ
ամփոփեալ
զձեռս
իւրեանց
յաշխարհէ
անտի`
թողին
զՀայս
՚ի
կամս
ազատութենէ
նոցին.
մինչեւ
հաստատեսցի
բան
հաշտութեանն
ընդ
կայսեր
Ներոնի:
